PROMOCJA ZDROWIA WYKŁAD NR 2
KIERUNKI DZIAŁAŃ W PROMOCJI ZDROWIA
W karcie Ottawskiej wymienia się 5 współzależnych działań, które należy podejmować równocześnie, tworząc strategię promocji zdrowia. Są to:
określenie zdrowotnej polityki społecznej,
tworzenie środowisk wspierających zdrowie,
wzmocnienie działań społecznych,
rozwijanie umiejętności osobniczych,
reorientacja świadczeń zdrowotnych.
Strategie promocji zdrowia mają za zadanie identyfikować i zwiększać korzyści zdrowotne oraz zapewniać polityczne zaangażowanie w inwestowanie różnych sektorów w zdrowie.
Na szczególną uwagę spośród wymienionych, zasługują obecnie takie zagadnienia, jak tworzenie i wzmacnianie środowisk wspierających zdrowie, reorientacja świadczeń zdrowotnych i polityka zdrowia publicznego.
Wzmacnianie działań społecznych na rzecz zdrowia ma istotne znaczenie dla popierania ludzkich postaw, wiedzy i umiejętności w promowaniu własnego i wspólnego zdrowia.
Dzieci i młodzież ze środowisk szklonych, dorośli w miejscach pracy i ludzie starsi reprezentują różne społeczne zapotrzebowania w zakresie zdrowia. Społeczności te posiadają prawo uzyskiwania dostępu do możliwości i źródeł oraz środowisk promujących zdrowie.
Jeżeli chcemy podejść do promocji zdrowia poważnie to musimy koniecznie odejść od myślenia o ludziach, jako o biernych odbiorcach programów zdrowotnych i przejść do zaakceptowania ludzi jako aktywnych współudziałowców w całym procesie kształtowania zdrowia.
Wzmacnianie działań społecznych oznacza, że ludzie muszą odczuwać, iż stanowią znaczący czynnik kontroli nad warunkami mającymi wpływ na ich zdrowie.
Promocja zdrowia jako praktyczna strategia działa bardziej efektywnie, gdy jest umiejscowiona w konkretnym miejscu ludzkiego życia, prac, nauki, rozrywki i uzyskiwania opieki zdrowotnej. Koncentrowanie się na `siedliskach' daje możliwość obserwacji oraz pomiaru skutków działań promujących zdrowie.
Istnieje wiele przykładów podejścia do procesu reorientacji systemów opieki zdrowotnej w Europie. W większości strategii tej reorientacji profesjonaliści służby zdrowia doceniają znaczenie promocji zdrowia.
Przyjęcie nowych zasad funkcjonowania placówek służby zdrowia powinno prowadzić do usunięcia wielu barier pomiędzy systemem ochrony zdrowia a społecznością lokalną.
Krokiem ku realizacji tego postulatu jest ustalenie planu zdrowotnego członków społeczności lokalnej z udziałem samej społeczności na podstawie opisu aktualnych problemów zdrowotnych tej społeczności.
Projekty zdrowotne realizowane na poziomie społeczności lokalnej powinny łączyć zróżnicowaną problematykę zdrowotną jej członków z zakresem świadczeń zdrowotnych proponowanym przez placówki służby zdrowia w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego przy współpracy tych placówek ze
społecznością lokalną,
pracodawcami,
instytucjami ubezpieczeniowymi,
i organizacjami pozarządowymi.
Reorientacja działań zdrowotnych, a więc zmiana funkcji systemu ochrony zdrowia, wymaga ukierunkowania działań tego systemu nie tylko na profilaktykę i leczenie, ale także zdrowie wszystkich ludzi znajdujących się w obszarze działania jego jednostek udzielających świadczeń ( w szczególności w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej). Wymaga to zmian w strukturach organizacyjnych, procedurach medycznych, finansowaniu i kwalifikacjach personelu medycznego.
Uczenie się zdrowia staje się niezbędne w ciągu całego życia. Polega na:
zbieraniu informacji i wiedzy na temat zdrowia,
zrozumieniu społecznych składowych zdrowia,
umiejętności wyrażania swoich potrzeb,
zrozumieniu ryzyka zachowań indywidualnych i społecznych,
umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych,
umiejętności samoopieki,
umiejętności korzystania ze świadczeń zdrowotnych,
przejścia od fatalistycznego akceptowania problemów zdrowotnych do pozytywnego wdrażania wiedzy na temat zdrowia.
PROMOCJA ZDROWIA A PROFILAKTYKA CHORÓB
Promocja zdrowia najczęściej jest kojarzona z procesem wspierania rozwoju zdrowia pozytywnego, natomiast profilaktyka chorób z działaniami zapobiegawczymi polegającymi na zabezpieczeniu człowieka przed różnymi zagrożeniami dla zdrowia.
Zrozumienie podobieństw i różnic pomiędzy promocją zdrowia a profilaktyką chorób (prewencją) wydaje się mieć ogromne znaczenie ponieważ pociąga za sobą teoretyczne i praktyczne tego konsekwencje.
Omówienie powyższego problemu wymaga krótkiej charakterystyki trzech poziomów profilaktyki zaproponowanych przez Caplana (1964), który uwzględnia różnice istniejące pomiędzy poszczególnymi poziomami.
Profilaktyka pierwotna: ma na celu redukcję prawdopodobieństwa wystąpienia choroby oraz zaburzeń zdrowotnych i pewnych odstępstw od dobrego stanu zdrowia poprzez przeciwdziałanie szkodliwym warunkom zanim będą one zdolne wywołać chorobę.
Profilaktyka wtórna: ma na celu powstrzymanie dalszego rozwoju choroby oraz zaburzeń, a także skrócenie czasu ich trwania, gdy zostaną wykryte wczesne symptomy.
Profilaktyka III stopnia: ma na celu zapobieganie skutkom przebytej choroby i powtórnej hospitalizacji, a także minimalizację wtórnych uszkodzeń, komplikacji i ewentualnych defektów wywołanych przez chorobę.
Bond (1981) proponuje, by oddzielić promocję rozwoju pełni możliwości - zdrowia pozytywnego od prewencji (profilaktyki chorób), ze względu na szczególne konsekwencje tego, czy celem jest zmniejszeni prawdopodobieństwa ryzyka wystąpienia zaburzeń czy też optymalizacja zdrowia i rozwoju.
Koncentracja na problemach ryzyka powoduje bowiem nastawienie na przyjmowanie stanów negatywnych, stąd działania profilaktyczne mogą preferować ochronę i obronę status quo, natomiast na dalszym planie pozostaje rozwój indywidualnych możliwości, zwiększenie potencjału zdrowia i uruchomienie wszelkich `rezerw zdrowotnych'.
Odmienną interpretację profilaktyki pierwotnej prezentuje Cowen (1983), który w działaniach prewencyjnych dostrzega możliwość wspierania zdrowia pozytywnego. Zdaniem tego autora profilaktyka pierwotna jest określeniem szerszym i oznacza szereg działań zmierzających do promocji różnych stanów pozytywnych - wspierania zdrowia oraz obniżenia prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń. Profilaktyka powinna dotyczyć nie tylko ludzi, którzy wiedzą, że należą do grup ryzyka, ale także tych, którzy mają subiektywne poczucie zdrowia.
Wyraźne różnice pomiędzy promocją zdrowia i profilaktyką pierwotną czyni Nutbeam (1986) uważając je za oddzielne aktywności, ale nawzajem komplementarne i przenikające się w różnych sytuacjach i okolicznościach.
Przykładem działań, które można zaliczyć - zależnie od intencji - do prewencyjnych bądź promujących zdrowie są szczepienia, dieta bogata w pewne składniki pokarmowe oraz aktywność fizyczna.
Następstwem różnic w podejściu profilaktycznym i promocyjnym jest stosowanie odmiennych metod oddziaływania mających na celu modyfikację zachowań oraz stylu życia.
Różnice wynikające z podejścia profilaktycznego i promocyjnego podsumować można w następujący sposób:
Podejście / strategia profilaktyczna:
punkt wyjścia - choroba,
cel - uniknięcie choroby.
Podejście / strategia promocyjna:
punkt wyjścia - zdrowie,
cel - pomnożenie rezerw i potencjału zdrowia.
Strategia profilaktyczna stawiająca w centrum uwagi unikanie zaburzeń i chorób kojarzona jest głównie z odmawianiem sobie `przyjemności' (np. palenia papierosów, picia alkoholu, spożywania określonych pokarmów itd.) i nie motywuje ludzi w sposób wystarczający, by dbali o swe zdrowie od najwcześniejszych lat i przez cały okres życia.
Strategia profilaktyczna polegająca na współtworzeniu warunków do kreowania i wzmacniania motywacji własnej jednostki może okazać się bardziej skuteczna w procesie zmiany zachowań, ponieważ optymalizuje indywidualny rozwój człowieka i jego zdrowia.
Wzmocnienie motywacji własnej poprzez dostrzeganie korzyści płynących z faktu bycia zdrowym, a także oczekiwanie pozytywnego wyniku oraz nagradzanie się za osiągnięcie zamiany ma ogromne znaczenie psychologiczne w kształtowaniu i podejmowaniu prozdrowotnych zachowań.
Istnieją również wyniki badań dowodzące, że właśnie wskazywanie zagrożeń jest skuteczniejszą metodą modyfikacji zachowań szkodliwych dla zdrowia.
Pobudzenie emocji pozytywnych natomiast może być bardziej skuteczne w utrwalaniu nowych prozdrowotnych zmian w zachowaniu lub wzmacnianiu już istniejących, właściwych ze zdrowego punktu widzenia.
Należy jednak podkreślić, że podstawą wszelkich działań nie może być oczekiwanie od adresatów posłuszeństwa, działania te polegają raczej na przedstawieniu oferty i pozostawienie adresatowi wyboru w podejmowaniu dobrowolnych decyzji, a tym samym wzięcie osobistej odpowiedzialności za jej skutki zdrowotne.
W świetle powyższych rozważań promocja zdrowia może być rozumiana jako proces uruchomienia własnych możliwości i zasobów oraz rozwój umiejętności, które pozwoliłyby praktykować zachowania sprzyjające zdrowiu, a w efekcie końcowym - umożliwiłyby osiągnięcie celu: być zdrowym i szczęśliwym, realizować marzenia, czerpać z życia satysfakcję.
Zakłada się, że zmiany behawioralne (zachowań i stylu życia) wspierane zmianami środowiskowymi oraz społeczno-ekonomicznymi zaowocują praktykowaniem prozdrowotnych zachowań, a w efekcie w skali populacji nastąpi redukcja przedwczesnej umieralności i niesprawności.
Powyższe podejście trafnie obrazują słowa byłego Dyrektora Generalnego Światowej Organizacji Zdrowia Hiroshi Nakaima: `(…) społeczeństwa muszą sobie uświadomić fakt, iż można zapobiec większości poważnych problemów zdrowotnych, jak i przedwczesnych zgonów, dokonując zmian ludzkich zachowań, co nie wymaga zbyt wielkich nakładów finansowych'.
Ważność stylu życia i zachowań indywidualnych została podkreślona w dokumencie Światowej Organizacji Zdrowia: '38 zadań wpierających strategię programu `Zdrowie dla wszystkich w roku 2000' (aspekt ten akceptują wyraźnie zadania 13, 14, 15, 16 i 17 programu) oraz w Programie `Zdrowie 21'.
Indywidualną odpowiedzialność za ochronę, utrzymanie oraz rozwój zdrowia podkreśla także Polski `Narodowy Program Zdrowia' (NPZ) opracowany w oparciu o pierwszy z wymienionych programów i akceptujący wyraźne problemy zdrowotne Polaków.
W NPZ na lata 2006-2015 zawarto 19 celów operacyjnych i postawiono jeden cel strategiczny: poprawa stanu zdrowia i związanej z nim jakości życia.
Wśród celów operacyjnych NPZ należy podkreślić cele wskazujące na ważność różnych zachowań będących elementami życia pozostałe zaś są zorientowane na kształtowanie sprzyjającego zdrowiu środowiska życia, pracy, nauki i wypoczynku oraz cele ukierunkowane na zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępność do świadczeń zdrowotnych.
Wszystkie te cele mogą być osiągnięte na drodze:
zmiany motywacji i poziomu wiedzy o zdrowiu,
poprzez kształtowanie odpowiednich umiejętności,
a także na drodze tworzenie grup wsparcia społecznego.
Wszystkie te sposoby mają umożliwić praktykowanie prozdrowotnych zachowań oraz sprzyjać podejmowaniu działań na rzecz zdrowia własnego i innych.
Realizacja celu strategicznego NPZ może być osiągnięta po spełnieniu następującego warunku:
Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz wszelkich działań podejmowanych na rzecz zdrowia całej populacji.
ZACHOWANIA ZDROWOTNE I STYLE ŻYCIA
(Zasady kształtowania zachowań zdrowotnych)
Pojęcie stylów życia pojawia się systematycznie w publikacjach Światowej Organizacji Zdrowia od połowy lat 80.
Jest to wyrazem poszukiwania poprzez medycynę nowych dróg wiodących do poprawy zdrowia społeczeństw.
Bodźcem do dokonywania tych zmian stały się wyniki badań epidemiologicznych, kwestionujących tzw. `wielkie równanie' utożsamiające dobrą opiekę medyczną z dobrym zdrowiem, wyniki tych badań (Mc Keowin'a 1973, Mc Kinleyów 1977, Kannela 1978), dowiodły, że postęp medycyny ma mniejszy wpływ na przeciętną długość życia ludzkiego niż czynniki środowiskowe a wśród nich czynniki określane mianem stylów życia.
Największe znaczenia dla miejsca jakie style życia zajmują w problematyce zdrowotności społeczeństw miał prawdopodobnie tzw. Raport Lalonda (1978).
Wykazał on, że w krajach rozwiniętych można wyróżnić cztery grupy czynników warunkujących `pole zdrowia' człowieka:
czynniki biologiczne (10-15%),
czynniki środowiska zewnętrznego (25-35%),
czynniki związane ze stylem życia (ok.50%),
efekty działania służby zdrowia (dostęp do opieki medycznej) (10-20%).
Wiodącą rolę w polu zdrowia przypisuje się stylowi życia.
Wyniki badań wspomnianych autorów i prace późniejsze wskazują wyraźnie, że nie przestrzeganie dyrektyw prozdrowotnego stylu życia, a więc wszelkie zachowania im przeciwne stanowią czynniki również `chorób z wyboru'.
Analiza zachowań realizowanych w ramach prozdrowotnych stylów życia powinna uwzględniać także inne czynniki (np. społeczno-kulturowe, ekonomiczne) często będące istotnym warunkiem dokonywania prozdrowotnych wyborów przez jednostki w przeciwnym razie możemy mieć do czynienia z tzw. `syndromem obwiniania ofiary' i przerzucania na nią całej odpowiedzialności za występowanie choroby.
Jeśli przyjrzymy się dominującym obecnie chorobom w krajach wysoko uprzemysłowionych (choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe, zaburzenia psychiczne) przekonamy się, że są one ściśle związane z warunkami życia, środowiskiem, określonymi zachowaniami ludzi, wzorami konsumpcji, takimi jak palenie tytoniu i picie alkoholu, nadużywaniu leków, przejadanie się, skażenie środowiska, brak aktywności fizycznej, trudności radzenia sobie ze stresem.
Styl życia wyznacza różne rodzaje zachowań jest tłem, na które składają się:
doświadczenia jednostki,
tradycje kultury, w której wzrastała,
normy postępowania,
powiązania społeczne,
mody, którym podlega,
i wzory konsumpcji.
A prozdrowotne elementy obecne w stylach życia są w znacznej mierze wypadkową tych stylów jako całości.
CZYM JEST STYL ŻYCIA?
Światowa Organizacja Zdrowia przytacza tu najczęściej definicję Nancy Miko (?), która definiuje styl życia jako `wzory wyborów zachowań spośród alternatywnych możliwości, jakie dostępne są ludziom w zależności od ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i łatwości z jaką są w stanie przedłożyć określone zachowanie nad inne'.
Mówiąc o prozdrowotnym stylu życia odwołamy się do definicji formułowanej na gruncie socjologii medycyny, która mówi, że na prozdrowotny styl życia składają się wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową możliwości (Cockerham 1995).
Na prozdrowotne style życia składają się nie tylko wzory zachowań związanych ze zdrowiem, ale także wartości i postawy wynikające warunków społecznego, kulturowego i ekonomicznego środowiska życia ludzi (Abel 1991).
O stylu życia możemy mówić wtedy, gdy mamy do czynienia z określonymi w miarę stałymi wzorami zachowań ludzkich tworzącymi pewne całości, które w znacznej mierze wyznaczają sposób życia jednostki w społeczeństwie. Na styl życia składają się zachowania związane ze sferą zdrowia, a więc `zachowania zdrowotne' i `zachowania związane ze zdrowiem'.
PROMOCJA ZDROWIA WYKŁAD NR 2
6
Kamila Nowak 2006 r.