Jakub Drath
Religioznawstwo, Ir.
SOCJALIZM
SOCJALIZM (łac. socialis - społeczny; socius - wspólny, społeczny, sociare - łączyć ludzi; societas - społeczeństwo) -
Ideologia głosząca wyższość tzw. społecznej (kolektywnej) własności środków produkcji nad własnością prywatną, rozwijana w ramach podobnie zróżnicowanego
Ruchu społeczno-politycznego, dążącego do zniesienia, drogą rewolucji lub przekształcenia istniejących stosunków społecznych, własności prywatnej, w odłamach radykalnych również innych, należących do tzw. nadbudowy ideologicznej, instytucji (rodziny, klas społecznych, państwa i religii) oraz do ustanowienia na ich miejsce
Nowego ustroju społecznego, charakteryzującego się zasadniczo tzw. uspołecznieniem własności oraz bezklasowością.
I d e o l o g i a socjalistyczna głosi program uspołecznienia własności i sprawiedliwej (czyli w jej rozumieniu: egalitarnej) dystrybucji dóbr, zniesienia stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji oraz zbudowania ustroju, w którym społeczna własność środków produkcji stanie się podstawą zniesienia podziałów klasowych i wyzysku oraz zrealizowania zasad sprawiedliwości społecznej; w ramach tak rozumianej ideologii socjalistycznej mieści się ogół poglądów i doktryn wyrosłych na gruncie krytyki kapitalistycznych stosunków produkcji i postulujących przebudowę społeczeństwa w drodze reform społecznych, a zatem nie tylko jej odmian rewolucyjnych i marksistowskich (a w sensie światopoglądowym: materialistycznych i ateistycznych), lecz również współczesnej socjaldemokracji, zmierzającej do stworzenia tzw. społeczeństwa powszechnego dobrobytu, opartego na funkcjonowaniu gospodarki mieszanej, znacznym udziale państwa w tworzeniu gospodarki narodowej i kształtowaniu stosunków społeczno-politycznych, a także innych ideologii lewicowych (socjalizm narodowy, socjalizm chrześcijański, socjalliberalizm, Nowa Lewica, alterglobalizm), głoszących hasła egalitaryzmu oraz pozostających w opozycji zarówno do klasycznego liberalizmu i neoliberalizmu, jak konserwatyzmu.
R u c h socjalistyczny, stawiający sobie za cel realizację założeń ideologii socjalizmu, rozwijał się od lat 40. XIX w., a u schyłku XIX w. podzielił się na nurt rewolucyjny, który po 1917 zdobył władzę w Rosji i Europie Środkowej oraz niektórych krajach azjatyckich i reformistyczny, reprezentowany przez partie socjaldemokratyczne; socjalizm rewolucyjny skupił się w ramach Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu); odwoływał się do dorobku twórców s. “naukowego” - K. Marksa i F. Engelsa oraz do koncepcji (“marksizm-leninizm”) głoszonych przez W.I. Lenina, który uważał, że rewolucja nie musi rozpocząć się w państwach najbogatszych, ale tam, gdzie sprzeczności są największe; dopuścił też możliwość zwycięstwa rewolucji w jednym kraju. Socjalizm reformistyczny, za którego twórcę uchodzi Edouard Bernstein, skupił się w Międzynarodówce Socjalistycznej; reformiści odrzucają marksistowską koncepcję walki klas, rewolucji oraz dyktatury proletariatu, postulują zaś stopniowe zmiany o charakterze socjalnym i gospodarczym.
U s t r ó j postulowany przez ideologów socjalizmu charakteryzuje się likwidacją lub przynajmniej marginalizacją oraz poddaniem drobiazgowej i uciążliwej kontroli własności prywatnej w gospodarce, powszechnością własności “społecznej” (faktycznie: państwowej i/lub nominalnie spółdzielczej), centralnym planowaniem i sterowaniem gospodarką oraz innymi dziedzinami życia społecznego, niewielkim lub żadnym wpływem rynku na swobodną alokację zasobów. W marksistowskiej teorii rozwoju społecznego socjalizm oznacza także ustrój społeczno-ekonomiczny właściwy pierwszemu stadium rozwojowemu formacji społeczno-ekonomicznej, która pojawia się po obaleniu kapitalizmu (kiedy już sprawowana jest dyktatura proletariatu oraz znacjonalizowane są kluczowe sektory gospodarki, lecz w niektórych obszarach tolerowana jeszcze jest własność prywatna), a którego następnym stadium rozwoju ma być komunizm; niektórzy marksiści mianem socjalizm określają jednak całą formację następującą po kapitalizmie.
Historia
Socjalizm sensu stricto pojawił się w panoramie myśli i na scenie politycznej Europy w końcu XVIII w. pod wpływem rewolucji francuskiej i rewolucji przemysłowej. Ujmując tę kwestię historycznie można - mimo ogromnej różnorodności idei i ruchów określanych jako socjalistyczne - wskazać na pewien wspólny mianownik, pozwalający zgromadzić je pod jednym szyldem, a mianowicie przekonanie, że niekontrolowana koncentracja bogactw i konkurencja nieuchronnie prowadzą do coraz większej biedy i kryzysów oraz że sytuacja ta musi być zmieniona przez wprowadzenie nowego, innego systemu ekonomicznego, społecznego i politycznego, w którym organizacja produkcji i wymiany usunie nędzę i wyzysk oraz doprowadzi do nowego podziału dóbr, zgodnego z zasadami równości: bądź całkowitego zrównania dochodów, bądź do podziału dóbr wg zasady “każdemu wedle pracy”, względnie “każdemu wedle potrzeb”. Jednakże powstanie socjalizmu “właściwego” było poprzedzone przez szereg idei, które odczytywane były jako jego antecedencje. W tym kontekście wymieniani są: Platon ze swoją wizją państwa idealnego, niektóre gminy wczesnochrześcijańskie oraz chrześcijański monastycyzm, egalitarne herezje średniowiecza oraz podobne tendencje w radykalnych odłamach reformacji, utopie renesansowe (Th. Morus, F. Bacon, T. Campanella); w większości wypadków są to skojarzenia powierzchowne, przechodzące nazbyt swobodnie nad takimi faktami i okolicznościami, jak to, iż zakaz posiadania własności osobistej dotyczył w państwie Platona wyłącznie panującej warstwy arystokratów (“filozofów” i “strażników”), a jego hierarchiczna struktura stała na antypodach egalitaryzmu, lub że nakaz ubóstwa w “komunizmie” klasztornym był opcją dobrowolną dla wybierających ten stan i tryb życia.
Cechy
Oświeceniowej proweniencji było także dążenie socjalistów wszystkich odcieni do odkrycia praw rozwoju (mechanizmów rządzących światem i człowiekiem), a na tej podstawie ustalenie zasad “fizyki” społeczno-politycznej, jak najbardziej zbliżonych do praw przyrodoznawstwa, toteż równie nieuchronnych i nieubłaganych;
Uznanie człowieka za wytwór środowiska społeczno-gospodarczego pociągało za sobą zmianę w pojęciach e t y c z n y c h; moralność i etyka w tradycyjnym rozumieniu zostały w socjalizmie zdeprecjonowane albo przez zdystansowanie ich jako “archaicznych” bądź “naiwnych” (np. z powodu niedostrzegania ich “klasowego” uwarunkowania), albo przez podporządkowanie kryteriów oceny tego, co dobre i co złe, utylitarnym celom ideologii;
Podobnej przemianie uległa w socjalizm klasyczna koncepcja s p r a w i e d l i w o ś c i, z której wyeliminowano zupełnie pojęcie sprawiedliwości jako dzielności etycznej, natomiast sprawiedliwość w sferze społecznej w sposób zasadniczy przeformułowano; ten rodzaj sprawiedliwości, którą teoria klasyczna określała mianem “zamiennej”, zidentyfikowano z równością materialną;
Chociaż skrajny egalitaryzm został skompromitowany przez eksperyment komunistyczny, jego łagodniejsze postaci nadal stanowią cel istniejących odłamów socjalizmu, np. w postaci postulatu niwelowania różnic ekonomicznych przez redystrybucję dochodów czy równości prawa do pracy i (minimalnego) dochodu;
O ile stosunek do religii oraz pojmowanie moralności i sprawiedliwości stanowią kardynalne punkty niezgody socjalizmu z konserwatyzmem, o tyle obszarem jego konfrontacji z liberalizmem jest - prócz negatywnego stosunku do własności prywatnej - chwiejny i niejasny stosunek socjalizmu do idei w o l n o ś c i osobowej. Pomimo częstego deklaratywnego szermowania tym hasłem przez socjalistów, nigdy nie była ona afirmowana przez nich w tym stopniu, co idea równości; nadto, charakterystyczne dla socjalizmu jest rozpatrywanie wolności zawsze w kontekście procesów gospodarczych i społecznych, nieodparta skłonność do utożsamiania jej z przyszłym stanem wyzwolenia spod panowania ekonomiki burżuazyjnej
Jedni socjaliści (jak Saint-Simon) poświęcili się poszukiwaniu nowatorskich rozwiązań ustrojowych, kreując wizję państwa czyniącego zadość ich ideałom, drudzy (m.in. Marks) wieścili “obumarcie” państwa w bliższej lub dalszej perspektywie i zastąpienie go różnego typu społecznościami apaństwowymi i wolnymi od wszelkiego przymusu. Krzyżującym się z powyższym kryterium podziału rozróżnieniem wg metody jest podział na socjalistów (jak blankiści czy marksiści- leniniści) postulujących rewolucyjną drogę obalenia istniejącego państwa oraz socjalistów (przede wszystkim socjaldemokratów) wybierających drogę reformowania i “marszu przez instytucje” państwa “burżuazyjnego”.