E. Kantowicz „ Elementy Teorii i Praktyki Pracy Socjalnej”,
rozdz. 6 Praca socjalna na rzecz dziecka i rodziny.
PRACA SOCJALNA NA RZECZ DZIECKA I RODZINY
Polityka prorodzinna a programy socjalnego i pedagogicznego wspierania rodziny
Istota pracy socjalno-wychowawczej z rodziną
Praca socjalna z rodziną w sytuacji przemocy wobec dziecka
Koncepcje pracy socjalnej w sytuacji przemocy
Przemoc wobec dziecka w rodzinie
Ochrona dziecka w sytuacji przemocy
Diagnozowanie rodzin dysfunkcyjnych
1. Polityka prorodzinna a programy socjalnego i pedagogicznego wspierania rodziny.
Przedmiotem polityki społecznej na rzecz rodziny są nie tylko warunki bytowe, wspomaganie różnych jej funkcji, ale cały obszar, który nazywamy „stylem życia”, „stylem konsumpcji”, czy też „jakością życia”.
Podstawową zasadą niesienia pomocy rodzinie powinno być uruchamianie takich form polityki społecznej, aby efekty były odczuwalne przez ludzi w ich podstawowym środowisku uczestnictwa społecznego.
W naszym kraju rodzina dzieli funkcje opiekuńcze, wychowawcze i kulturalne z różnymi instytucjami wspomagającymi jej działalność. Dzięki wczesnej i adekwatnej diagnozie sytuacji dziecka placówki, mogą zabezpieczać rozwojowe potrzeby, zapobiegać zaniedbaniu, czy też niedostosowaniu oraz wyrównywać jego szanse edukacyjne.
Głównym obiektem zainteresowania polityki społecznej, rodzinnej i placówek wspomagających są rodziny o skumulowanych czynnikach patogennych. Pomoc w praktyce wiązana jest z formami wsparcia socjalnego (materialnego, terapeutycznego, informacyjnego)często jest mało efektywna.
Jak twierdzi amerykański politolog Charles Murray, rządowe programy pomocy społecznej uzależniają jej klientów od opieki socjalnej i osobistej odpowiedzialności za swoją sytuację. Stanowisko to kierunkuje naszą uwagę na konieczność ukierunkowania pracy socjalnej na działania o charakterze wychowawczym i terapeutycznym. Pedagoga i pracownika socjalnego, oprócz rzetelnej diagnozy powinny interesować również etapy działań profilaktycznych i kompensacyjnych z rodziną. Bardzo ważne jest odpowiednio szybkie włączanie rodziców w proces interwencyjno-pomocniczy oraz podnoszenie ich świadomości i odpowiedzialności przez udział w diagnozowaniu, planowaniu i dalszej pracy w kierunku przezwyciężania trudności.
2. Istota pracy socjalno- wychowawczej z rodziną.
Praca socjalna jako działanie wychowawcze powinna zawierać pierwiastek intencjonalności i uznawać prawo jednostki do godnego życia i pomyślnego rozwoju. Praca socjalno-wychowawcza w praktyce oznacza zespół działań pedagoga, opiekuna lub pracownika socjalnego, który wchodząc w interakcje z podopiecznym i będąc nośnikiem zmian sytuacji wymagających działań wspomagających- zmierza do poprawy sytuacji i działa zgodnie z dobrem jednostki, inicjując zmiany indywidualne i środowiskowe. Praca często przekształca się w długotrwały proces i może przybierać różne formy.
Celem pomocy jest wspieranie pomyślnego rozwoju i podejmowanie działań służących nie tylko osobom bezpośrednio zagrożonym w rozwoju, lecz także całej populacji danego terenu. Pomoc ma tutaj charakter profilaktyczny i powinna zachęcać do korzystania z placówek i urządzeń.
Profesjonalne działania powinny obejmować działania profilaktyczne i kompensacyjne. Celem zabiegów socjalno-wychowawczych powinno być uprzedzanie bądź łagodzenie objawów wskazujących na zagrożenie rozwoju w danym środowisku.
Zjawisko przemocy wobec dziecka w rodzinie stanowi jedno z najbardziej drażliwych przejawów deprawacji w kontekście problemów społecznych, ze względu na zasięg, na trudności w ujawnieniu, diagnozowaniu przemocy oraz niesieniu adekwatnej pomocy.
3. Praca socjalna z rodziną w sytuacjach przemocy wobec dziecka
Rozważając problem w aspekcie pracy socjalnej, można przyjąć, że pracownicy socjalni nie ponoszą całkowitej odpowiedzialności za ochronę dziecka. Dzielą ją bowiem z wieloma instytucjami związanymi z opieką zdrowotną i społeczną, ze sferą edukacji i policją. Wiele ważnych decyzji dotyczących ochrony dziecka podejmuje się podczas publicznych spotkań przedstawicieli różnych profesji mających miejsce np. podczas rozpraw sądowych. Pracownicy socjalni zajmujący się ochroną dzieci mają mniej swobody działania niż w innych sferach pracy socjalnej.
a) Koncepcje pracy socjalnej w sytuacji przemocy
Z przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych rejestrów przemocy wynika, że przeważająca część dzieci wymagających ochrony pochodzi z najniższych klas społeczno-ekonomicznych oraz że dzieciom z ubogich środowisk częściej zagraża przemoc z powodu stresu, na jaki są narażeni rodzice w obliczu nierówności strukturalnych związanych z ograniczonym dostępem do dóbr i zasobów podnoszących poziom życia.
Wyróżnia się co najmniej 2 szkoły myślenia, które mają bezpośredni wpływ na pracę socjalną z dzieckiem i rodziną:
Pogląd protekcjonistyczny- zbieżny z filozofią klasycznego liberalizmu zakłada ograniczone ingerowanie w sferę prywatnego życia rodziny. Dziecko ma prawo do ochrony tylko wtedy, kiedy może dowieść w obliczu prawa, że jest zagrożone lub dotknięte przemocą. Ograniczone ingerowanie w sprawy rodziny utrudnia proces diagnozowania przemocy, co opóźnia zastosowanie rozwiązań legislacyjnych gwarantujących ochronę.
Koncepcja liberalistyczna- dziecko winno mieć te same prawa co dorosły, a ich uznanie zależy od wieku, a raczej samoświadomości. Dziecko w chwili narodzin staje się podmiotem prawa i nie może być ograniczone w swoim rozwoju. Podejście to jest zbyt idealistyczne.
Pragmatyka pracy społecznej w dziedzinie ochrony dziecka wskazuje, że bardzo często pracownik socjalny zajmujący się dzieckiem maltretowanym może czuć się ofiarą polityki, zmuszony jest bowiem do przyjęcia autorytarnego stylu pracy z rodziną dotkniętą przemocą, a jego działania mają charakter interwencyjny, co powoduje, że przez rodziny odbierany jest w kategoriach kary lub zagrożenia. Formalne i proceduralne wymogi ochrony dziecka sprawiają, że pracownik socjalny nie ma zbytniej swobody działania i nie decyduje o losach deprawowanego dziecka.
b) Przemoc wobec dziecka w rodzinie
Problem przemocy wobec dziecka poza wymiarem indywidualnej deprawacji dziecka i jego rozwoju, wiąże się z marginalizacją społeczną, dewaluacją norm i wartości oraz ogólną patologizacją życia społecznego.
Przemoc w stosunku do dziecka można określić jako krzywdę wyrządzoną dziecku przez rodzica (opiekuna) świadomie lub na skutek zaniedbania. Krzywda może być natury fizycznej, emocjonalnej lub seksualnej sytuacjach wewnątrzrodzinnych, gdzie stres lub konflikty przeradzają się w przemoc.
Przemoc fizyczna wiąże się z użyciem siły, których rezultatem są obrażenia fizyczne wewnętrzne lub zewnętrzne.
Przemoc emocjonalna-psychiczna to różne zachowania rodziców bądź opiekunów, których konsekwencją jest niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych dziecka, prowadzi do zaburzeń w sferze emocjonalno- wolincjonarnej i zaburzonej samooceny.
Zaniedbanie emocjonalne dziecka spowodowane jest zwykle dystansem uczuciowym wobec niego, jest formą przemocy emocjonalnej. Bardzo trudna do zdiagnozowania i często towarzyszy jej przemoc fizyczna.
Przemoc seksualna, to nadużycie przewagi fizycznej lub emocjonalnej wobec dziecka w celach seksualnych. Nawet łagodne nadużycie bez znamion przewagi fizycznej i emocjonalnej w celach seksualnych- pobudzenia, podniecenia, jest pogwałceniem praw dziecka, wykorzystaniem jego niewinności.
Odmianą przemocy jest zaniedbanie, wyrażające się chronicznym niezaspokojeniem podstawowych potrzeb biologicznych (niedożywienie, zaniedbanie higieny osobistej, brak opieki medycznej) i emocjonalnych dziecka ze strony rodziców ( brak zainteresowania, chłód emocjonalny, brak kontaktu).
Pomijając kwestie specyficznych, symptomatycznych objawów w wyglądzie i zachowaniu dziecka dotkniętego przemocą, istotna jest diagnoza najważniejszych przyczyn przemocy. Źródłem przemocy wobec dziecka są czynniki socjologiczno-psychologiczne tkwiące w środowisku rodzinnym, które przypisywane są funkcjonowaniu tzw. rodziny problemowej, patologicznej.
Do najważniejszych czynników prowadzących do przemocy należą:
Doświadczenia przemocy przez rodziców w okresie dzieciństwa
Doświadczenie deprawacji emocjonalnej w okresie własnego dzieciństwa
Alkoholizm jednego bądź obojga rodziców
Zaburzenia psychiczne rodziców
Posiadanie dzieci z różnych związków
Przewlekła choroba bądź inwalidztwo
Czynniki ekonomiczno-bytowe- przeludnienie, bieda
Marginalizacja społeczna i zaburzone interakcje społeczne (ze środowiskiem rodzinnym, lokalnym, sąsiedzkim, zawodowym)
c) Ochrona dziecka w sytuacji przemocy
„Dobro dziecka” oznacza kompleks wartości o charakterze materialnym i niematerialnym niezbędnym do zapewnienia prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka oraz należytego przygotowania do udziału w życiu społecznym i pracy odpowiednio do uzdolnień.
W przypadku, gdy zaistnieją jakiekolwiek podejrzenia o deprawacje dziecka ( przemoc wobec dziecka), wskazujące na nieprawidłowości w wykonaniu władzy rodzicielskiej, sąd na podstawie zebranego materiału dowodowego bada i ocenia, czy dobro dziecka zostało naruszone lub zagrożone. Ingerencja w takich sytuacjach prowadzi do ograniczenia, zawieszenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej. Do zagrożeń dobra dziecka może dojść na skutek przyczyn zawinionych lub niezawinionych(choroba, niezaradność życiowa).
W udowodnionych sytuacjach zaniedbania dziecka sąd może zarządzić umieszczenie dziecka w instytucji sprawującej częściową opiekę, w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo- wychowawczej.
Ochrona dziecka przed wszelkiego rodzaju nadużyciami i przemocą ze strony rodziców jest wiec widoczna w wielu rozwiązaniach polskiego systemu prawnego, który respektuje założenia międzynarodowych instrumentów ochrony praw dziecka, tj, Konwencji o Prawach Dziecka, uściśla i uszczegóławia gwarancję praw, zgodnie ze statusem dziecka w naszym kraju.
Najskuteczniejszej pomocy udzielają te ośrodki ( pracownicy), którzy rozumieją , że przemoc w rodzinie ma źródło zarówno w czynnikach społeczno-kulturowych, jaki i indywidualnych, ale można pomóc rodzinie w uzyskaniu wsparcia, opieki medycznej lub psychologicznej, lepszego mieszkania, a także stosując oddziaływania wychowawcze- poprawić samoocenę dziecka i rodziny, znając ich specyficzne możliwości, potrzeby i aspiracje.
Mimo wielu korzystnych rozwiązań na rzecz dziecka i rodziny dysfunkcjonalnej ochrona dziecka nadal wymaga dalszych usprawnień np skrócenie czasu procedur sądowych, czy wskazania wiodącej instytucji odpowiedzialnej za pomoc i terapię.
4. Diagnozowanie rodzin dysfunkcjonalnych
W praktyce pracy socjalnej często obiektem działań pomocniczych staje się rodzina dysfunkcjonalna tzw. rodzina problemowa. Rodzina taka charakteryzuje się szczególnym zbiorem cech niepożądanych ze społecznego punktu widzenia i nie wypełnia swoich funkcji ( kontrolno- zabezpieczających, opiekuńczo- wychowawczych , emocjonalnych). W związku z powyższym nie jest ona w stanie realizować zadań na nią nałożonych, stanowiąc tym samym potencjalne zagrożenie prawidłowego funkcjonowania, jak i rozwoju jej poszczególnych członków, a zwłaszcza dzieci.
Praca socjalna podejmowana jest w wielu sytuacjach, w których rodzina nie może poradzić sobie z kryzysem związanym :
z życiem i naturalnym rozwojem każdej rodziny, np. urodzenie dziecka, dorastanie dzieci, opuszczenie domu przez dzieci;
z wydarzeniem losowym, np. utrata pracy, poważna choroba, gwałt, śmierć;
z procesami endogennymi, wywołanymi przez indywidualne, patologiczne wzorce rodzinne np. nadużywanie alkoholu, prostytucja, świadome zaniedbania, przemoc.
Efektywność działań socjalnych podejmowanych na rzecz rodziny w dużej mierze będzie uzależniona od trafności opisu kryzysu w rodzinie i umiejętności poszukiwania tych zmiennych środowiska rodzinnego, które przyczyniają się do łagodzenia skutków kryzysu bądź jego przezwyciężenia.
Profesjonalna pomoc rodzinie będzie się koncentrować nie tylko na trafnej diagnozie, ale i na dostosowaniu terapii rodzinnej do konkretnej reakcji rodziny na wydarzenia kryzysowe.
Diagnozując społeczno- emocjonalną i środowiskową sytuację rodziny z grupy tzw. ryzyka, można przyjąć, że rodziny takie charakteryzują się zbiorem cech świadczących o dysfunkcjonalności czy patologii, a wśród nich:
niewydolnością materialną
trudnymi warunkami mieszkaniowymi
patologią społeczną w rodzinie
niską dojrzałością społeczno- emocjonalną rodziców
samotnym rodzicielstwem
Przy opracowaniu diagnozy rodziny niezbędna jest nie tylko znajomość czynników ryzyka, ale i otwartość na współpracę z rodziną, innymi profesjonalistami i osobami, które miały wcześniej kontakt z dzieckiem i rodziną.
Pedagodzy i pracownicy socjalni, interesujący się rodziną z punktu widzenia zawodowego, starają się badań jej własne cechy funkcjonalne i strukturalne, które wyznaczają obiektywną, mierzoną w kategoriach ilościowych (np. liczba członków rodzinny, dochód rodziny, wiek) sytuacje rodziny , lecz również subiektywny kontekst życia rodzinnego, podany oceną jakościowym ( jakość i rodzaj ról pełnionych przez poszczególnych członków rodziny, świadomość wychowawcza). Jakość profesjonalnego rozpoznania będzie zależała nie tylko od wskaźników branych pod uwagę w analizie sytuacji rodziny, ale też od zakresu oraz rzetelności metod, technik i narzędzi.
W procesie diagnozowania rodzin ryzyka ważna jest znajomość różnych psychospołecznych wzorców reakcji, które są inne w przypadku np. maltretowanych kobiet i inne w przypadku dziecka dotkniętego różnymi odmianami przemocy.
W przypadku podejrzenia przemocy wobec dziecka w rodzinie na proces diagnozy składają się następujące etapy:
Analiza źródeł powstałego podejrzenia o nadużyciu. Od kogo pochodzi informacja? Kto jeszcze o tym wie? Jak długo trwa ewentualna przemoc? Jakie wydarzenia wzbudziło podejrzenie?
Zebranie informacji o dziecku z różnych źródeł.
Postawienie hipotez dotyczących jej ewentualnego występowania i rodzaju przemocy, sprawców i źródeł. Jakie objawy przemawiają za, a jakie przeciw przemocy? Kto może by lub jest sprawcą?
Rozmowa z rodzicami, w trakcie której należy zebrać informacje uzupełniające o dziecku i samej rodzinie. Prowadząc rozmowę musimy być szczerzy, mówiąc wprost o jej celu, czyli podejrzeniach o nadużycie wobec dziecka w rodzinie, ale w taki sposób by rodzice nie czuli się bezpośrednio zagrożeni. Nie staramy się udowodnić winy, okazywać dezaprobaty lub złości, obwiniać i osądzać oraz udzielać wyjaśnień jak doszło do nadużycia.
Rozmowa z dzieckiem, w której ważne jest przestrzeganie następujących zasad:
dziecko należy przygotować do rozmowy;
cel rozmowy musi być wyjaśniony w języku dostosowanym do poziomu dziecka;
trzeba używać określeń, sformułowań dziecka, ewentualnie je parafrazując;
z dzieckiem należy rozmawiać tak, jak o innych problemach, np. kłopotach w szkole;
w przypadku diagnozowania przemocy seksualnej nie można się wstydzić pytań o sprawy seksualne.
W trakcie rozmowy nie należy dziecku sugerować odpowiedzi, wywierać presji, gdy nie che mówić, oferować nagród, krytykować języka dziecka, oskarżać i obwiniać np. dlaczego mi wcześniej nie powiedziałeś?
1