DYDAKTYKA- ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE
1. Język polski- wymiary przedmiotu szkolonego
Opracowane wg : Z. Uryga, Język polski- wymiary szkolnego przedmiotu [w:] Kompetencje szkolnego polonisty. Szkice i artykuły z metodyki, pod red. B. Chrząstowskiej, Warszawa 1995
Uryga zwraca uwagę, że nazwa przedmiotu nie jest obecnie adekwatna do jego rzeczywistych treści. Więcej- pojawiają się kontrowersyjne tendencje w poglądach na treści kształcenia przynależne do języka polskiego:
- skupienie zadań przedmiotu na kształceniu sprawności komunikacyjnej, umiejętności władania mową, opartej na rozumieniu języka ( tym samym dążenie do wypełnienia nazwy właściwymi jej treściami)
- dążenie do wyodrębnienia wiedzy o literaturze i kulturze w osobny interdyscyplinarny przedmiot, przy znacznym rozszerzeniu treści kształcenia
-dążenie do zachowania ukształtowanych tradycją ram przedmiotu, obejmujących wiedzę o języku oraz tekstach piśmiennictwa, głównie polskiego
Wg Urygi każdy z powyższych wariantów wzbudza mniejsze bądź większe wątpliwości. Współcześnie zarysowuje się następująca wizja, która obejmuje cztery wymiary: instrumentalny, historyczny, społeczno- filozoficzny i estetyczny.
1. Wymiar instrumentalny- związany z wyposażaniem uczniów w podstawowe umiejętności i narzędzia, które warunkują proces uczenia się także wszystkich innych przedmiotów i sprawne uczestnictwo w życiu zbiorowości.
Na wymiar ten składają się:
-elementarne umiejętności czytania i pisania, opanowanie techniki szybkiego czytania, nawyków ortograficznych itp.;
-umiejętność cichego czytania ze zrozumieniem (decyduje ona o powodzeniu bądź niepowodzeniu szkolnym);
-kultura czytania i kompetencja lekturowa: umiejętność orientowania się w tekstach o różnym stopniu komplikacji, właściwego reagowania na różne funkcje języka, odbioru znaczeń metaforycznych;
-umiejętność interpretowania tekstów (dzięki niej uczniowie wyrabiają świadomość własnego udziału w interpretowaniu różnych zjawisk otaczającego świata);
- umiejętność czytania różnych pozajęzykowych kodów znakowych (ikonicznych lub dźwiękowych), która decyduje o poziomie uczestnictwa we współczesnej kulturze i procesach komunikacji audiowizualnej;
-umiejętność komponowania i redagowania tekstów zgodnie z intencją wypowiedzi, jej okolicznościami oraz wymaganiami form gatunkowych;
-sprawność i kultura wyrażania myśli i przeżyć w żywej mowie, opanowanie techniki żywego słowa;
-opanowanie techniki pracy umysłowej, podstawowych reguł logicznego rozumowania i precyzowania myśli; umiejętność korzystania z różnorodnych źródeł informacji;
Podstawą dla wymienionego powyżej szeregu dyspozycji natury instrumentalnej jest poznanie (czy raczej: czynne opanowanie) systemu językowego współczesnej polszczyzny i opanowanie podstawowych kategorii pojęciowych.
2. Wymiar historyczny- związany z zadaniem wprowadzenia ucznia w bogaty świat znaków kulturalnych funkcjonujących w życiu współczesnym, a także w obszar tradycji kultury i życia narodu, które kształtują poczucie wspólnoty.
Na wymiar ten składają się:
-zapoznanie z dziełami polskiego i światowego piśmiennictwa, zmierzające do stworzenia pewnego całościowego obrazu jego rozwoju (uczniowie poznają wyselekcjonowany kanon dzieł, sylwetki niektórych twórców, przybliżony zostaje im obraz głównych epok rozwoju kultury);
-wprowadzenie w wiedzę o narodzinach, tworzeniu, wygasaniu i odradzaniu się różnych idei na tle przemian historycznych (przemiany i rozwój narodowych i społecznych treści życia narodu polskiego);
-wprowadzenie w obraz przemian kultury materialnej, konwencji obyczajowych i estetycznych, stylów w różnych dziedzinach sztuki;
-przybliżenia- na podstawie tekstów piśmiennictwa minionych epok- zjawiska życia i rozwoju języka, wzbogacania form, różnicowania się i elastyczności jego funkcji komunikacyjnych;
-zapoznanie z różnorodnością gatunków literackich, ukształtowaną w toku przemian literatury i pełnienia przez nią różnych funkcji społecznych.
W tym wymiarze język polski otwiera się na korelacje z innymi przedmiotami szkolnymi, głównie historią.
3. Wymiar społeczno-filozoficzny- związany z koniecznością otwierania się lekcji języka polskiego na przeżycia i przemyślenia młodych odbiorców literatury. Należy zatem liczyć się z ich motywacjami czytania, z potrzebami wieku dorastania, z doświadczeniami uczestnictwa w procesach komunikacji społecznej.
W obszarze tym mieszczą się:
-wprowadzenie za pośrednictwem tekstów literackich w niezbędną dorastającemu człowiekowi wiedzę psychologiczną, w umiejętność obserwowania człowieka, rozpoznawania jego reakcji i przeżyć, w rozumienie wielu skomplikowanych zjawisk życia wewnętrznego;
-wprowadzenie- na podobnej jak wyżej zasadzie- w podstawowe elementy wiedzy socjologicznej, w umiejętność analizy relacji pomiędzy życiem jednostki i funkcjonowaniem społeczeństwa;
-poznanie pojęć i problemów filozoficznych, ściśle związanych z treściami analizowanych tekstów literackich;
-obecność na lekcjach problematyki etycznej i aksjologicznej, częsty udział zagadnień epistemologicznych w procesach interpretacji utworów (postaci literackich, konfliktów, konstrukcji obrazu świata);
-poznawanie języka jako narzędzia komunikacji społecznej (system, funkcja, zagrożenia- np. manipulacja językowa, wprowadzenie w problemy semiotyki).
Język polski powinien zatem otwierać się w stronę przedmiotów niezbędnych w kształceniu młodzieży i ich przygotowaniu do życia społecznego (zwłaszcza tych nieobecnych w zestawie dyscyplin szkolnych).
4. Wymiar estetyczny- związany jest z tą szczególną sferą wartości, którą do procesu edukacyjnego wnoszą teksty literackie i inne teksty kultury dzięki organizacji swego języka i struktur artystycznych.
Ten szczególny wymiar języka związany jest z obecnością w lekcjach języka polskiego następujących elementów:
-analiza języka dzieł i struktur artystycznych, która prowadzi do poznania pojęć literackich (uczniowie kształcą umiejętność sprawnego posługiwania się tymi pojęciami - budowanie świadomości literackiej);
-tworzenie sytuacji, które sprzyjają przeżyciu estetycznemu i dostrzeżeniu wartości dzieł (takiej jak: eksponowanie dzieł, ujawnienie sposobów ich konkretyzacji, korygowanie recepcji niepełnej lub fałszywej, stworzenie możliwości wymiany wrażeń, opinii, sądów wartościujących);
-tworzenie sytuacji pozalekcyjnych kontaktów z literaturą i sztuką (wyjście do teatru, kina, muzeum, na wystawy, szkolny teatr bądź kabaret, wieczory literackie);
-przetwarzanie tekstów, stosowanie rozmaitych technik przekładu intersemiotycznego, który rozbudza kreatywność uczniów, pobudza ich do uczestnictwa w kulturze (także swobodne redagowanie tekstów).
Wg Urygi wymienione powyżej wymiary przedmiotu stanowią jego nierozerwalną całość (powiązaną pod względem sprawnościowym, motywacyjnym, poznawczym i wychowawczym). Uważa on jednak, że warunkiem przyjęcia tej tezy jest rozważenie kilku istotnych uwarunkowań prawidłowego funkcjonowania przedmiotu. Są to:
a) dobre przemyślenie wzajemnych związków i proporcji poszczególnych wymiarów przedmiotu na różnych etapach kształcenia i w różnych typach szkół;
b) refleksja i dyskusja nad sztuką łączenia pozornie odległych zadań oraz prace instruktażowe ukierunkowane na technikę dydaktyczną;
c) kształcenie nauczycieli zorientowane na rozwijanie ich osobowości (świadomość dydaktyczna, rozległa, ale jednocześnie przydatna i funkcjonalna wiedza oraz bogactwo duchowego życia );
d) wyprowadzenie koniecznych i niezbędnych wniosków z dokonującej się - artykuł powstał w dobie debaty toczącej się wokół dokonywanej reformy - współcześnie przemiany funkcji szkoły w warunkach edukacji równoległej i ustawicznej;
e) uznanie przez społeczeństwo i przez władze wyjątkowej roli języka polskiego jako przedmiotu odpowiedzialnego za formację duchowa młodego pokolenia, za jego socjalizację i sprawnościowe przygotowanie do zdań życiowych.
Uryga podkreśla ponadto, że piątym wymiarem przedmiotu jest wymiar czasu na lekcje polskiego.
Prosty bilans czasu i potrzeb wymaga rozwinięcia poważnej dyskusji nad doborem treści kształcenia podstawowego przedmiotu szkolnego. Uczestniczyć powinni w niej nie tylko nauczyciele- poloniści, ale także uczniowie, rodzice i nauczyciele innych przedmiotów. Uryga zauważa, że należy skończyć śmieszne spory o to, który utwór z listy usunąć- rozstrzygać należy problemy daleko ważniejsze i bardziej ogólne: hierarchia celów kształcenia, koncepcja kształcenia odpowiadająca wymaganiom życia, granice treści kanonicznych, obszar swobody nauczyciela, kryteria kontroli poziomu wykształcenia.
Osiągnięcia jasności poglądów wyzwoli szkołę z ciasnego encyklopedyzmu, stworzy podstawy do skoordynowanych prac nad programami nauczania i podręcznikami, wyznaczy prawidłowo kierunek kształcenia nauczycieli.
„Polonistyka” 1991 nr 10
1