Rozdział II. Mikroekonomia wybrane problemy, pod redakcja Stefana Linka, Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja:, Wrocław 2005, s. 31-58.

Lesław Koćwin

Współczesne systemy gospodarcze

l. Pojęcie i charakter systemu gospodarczego

Problematyka funkcjonowania oraz zmian systemów gospodarczych stanowi jedną z dziedzin ekonomii, tj. teorii rozwoju gospodarczego, która w swoich badaniach koncentruje się na ich koncepcjach, tj. logice działania, zasadach organizacyjnych i możliwościach sterowania procesami ekonomicznymi.

Najogólniej przez system gospodarczy należy rozumieć taką organizację gospodarki, która integruje działania danego społeczeństwa, zmierzające poprzez produkcję dóbr oraz świadczenie wszelkiego rodzaju usług do zaspokojenia potrzeb tego społeczeństwa. Istotną kwestią efektywności systemu gospodarczego jest znalezienie takich rozwiązań, które pozwalają maksymalizować ten cel przy racjonalnym nakładzie sił i środków. Efektywność ekonomiczna systemu gospodarczego nie powinna przejawiać się wyłącznie w skali zaspokojenia potrzeb, gdyż winien on jednocześnie zapewniać społeczeństwu godność i wolność życia.

Gospodarkę można zawsze analizować, jako pewien dający się wyodrębnić system, który określa całokształt warunków materialnych, instytucjonalnych, społecznych, politycznych, itd., reguł i mechanizmów gospodarowania. Podkreślić należy, że gospodarowanie odbywa się zawsze w określonych warunkach materiałowych, instytucjonalnych, społecznych, politycznych itp. Całokształt tych warunków oraz reguł i mechanizmów gospodarowania składa się na pojęcie systemu gospodarczego albowiem daną gospodarkę można zawsze potraktować, jako pewien dający się wyróżnić system. Obejmuje on zbiór wszystkich podmiotów gospodarczych oraz organizacji i instytucji współpracujących, a także wszystkie zależności i sprzężenia zwrotne między nimi zachodzące. Ograniczone możliwości produkcyjne gospodarki zmuszają w praktyce ekonomicznej do dokonania wyboru możliwie najlepszego systemu gospodarowania.

System gospodarczy stanowi zatem układ stosunków, organizacji, instytucji oraz podmiotów gospodarczych, które kształtują prawa i regulacje rządzące działalnością gospodarczą, określają normy własności czynników produkcji, a także uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produkcji i konsumpcji, jak i kreują bodźce motywujące konsumentów i producentów do racjonalizacji zachowań ekonomicznych. W oparciu o prezentowaną definicję można wyróżnić w praktyce życia gospodarczego cztery rodzaje systemów gospodarczych:

• gospodarka naturalna, nastawiona przede wszystkim na zaspokojenie własnych potrzeb, w której ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi zwyczajami i tradycjami. Produkcja i podział nie stanowią problemów ekonomicznych;

• gospodarka rynkowa (system rynkowy, wolny rynek), która charakteryzuje się m.in. tym, że większość czynników wytwórczych jest własnością prywatną, a decyzje podejmowane są w przeważającej części na rynku, co. zapewnia, iż konkurencyjne rynki kierują zasoby tam, gdzie są one najefektywniej wykorzystywane;

• gospodarka nakazowa (centralnego planu), w której występuje państwowa własność czynników wytwórczych, co związane jest z centralnym podejmowaniem decyzji oraz przekazywaniem ich jednostkom gospodarczym w formie nakazów w postaci obowiązujących.wytycznych do planów gospodarczych;

• gospodarka mieszana, która składa się zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego. Według D. Begga, S. Fischera i R. Dornbuscha w systemie gospodarki mieszanej państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych..Państwo kontroluje znaczną część produkcji za pomocą podatków, płatności transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych, jak np. obrona narodowa czy bezpieczeństwo wewnętrzne..Kontroluje także zakres, w jakim jednostki mogą kierować się w swoim działaniu własnym interesem.

Różnorodność interpretacji pojęcia systemu gospodarczego oraz wielość terminów używanych wymiennie w charakterze jego synonimów, np. system ekonomiczny, gospodarka, ustrój gospodarczy, model gospodarczy itp., wymaga szerszego doprecyzowania tej kategorii ekonomicznej, która przykładowo w amerykańskim podręczniku, pt. „Ekonomia” - autorstwa D.R. Kamerschena, R.B. McKenziego i C. Nardineliego - definiowana jest lakonicznie, jako „zespół instytucji związanych z podejmowaniem lub realizacją decyzji ekonomicznych”. Przytoczona definicja prezentowana jest najczęściej w literaturze polskiej.

Przez system gospodarczy należy rozumieć zorganizowany układ stosunków ekonomicznych, występujących na danym stadium rozwoju społeczno-gospodarczego, determinowany istniejącymi przesłankami polityczno-ustrojowymi. Według Friedricha A. Heyka gospodarka stanowi „organizację lub porządek, w którym używa się planowo środków (termin planowanie należy rozumieć prakseologicznie - L. K.) w służbie jednolitej hierarchii celów”.

System gospodarczy należy traktować jako zorganizowany układ stosunków ekonomicznych, tj. uporządkowany zbiór organizacji i instytucji gospodarczych powiązanych ze sobą siatką przepływów materialnych i organizacyjnych, który jest układem rzeczywistym. Każdy podmiot gospodarczy podejmujący działalność ekonomiczną w istniejącym układzie ma niedoskonałą, empiryczną znajomość jego części, tj. otoczenia lub środowiska, w którym funkcjonuje. Empiryczne cząstkowe poznanie elementów systemu gospodarczego przez działający podmiot jest warunkiem jego aktywności; natomiast poznanie naukowe przedstawia system gospodarczy w całości, jednakże w postaci uproszczonej.

Ze względu na rozmaitość występujących w praktyce systemów gospodarczych postuluje się (J. Stacewicz) aby stosowane rozwiązania systemowe rozpatrywać z różnych punktów widzenia. W związku z tym można klasyfikować systemy gospodarcze z punktu widzenia dominujących form stosunków własności, roli państwa w życiu gospodarczym, czyli stopnia centralizacji decyzji gospodarczych, dominującego mechanizmu regulacji czy też dominującego typu stosunków międzyludzkich. Przyjęcie za kryterium typologii systemów gospodarczych, tzw. rozwiązań dominujących, wynika przede wszystkim z okoliczności, że w rzeczywistych gospodarkach różne rozwiązania nakładają się na siebie, w związku z czym charakter systemu jest określony przez dominujący typ rozwiązań. Podejście takie prowadzi w kierunku, tzw. komparatystyki systemowej, czyli porównawczych studiów nad rozwiązaniami instytucjonalnymi stosowanymi w różnych krajach, w różnych okresach czasu.

Konstruowane przez ekonomię modele systemów gospodarczych mają przede wszystkim na celu poznanie i wyjaśnienie rzeczywistości. Pełnią one dwie podstawowe funkcje, tj. poznawczą i ideologiczną. W ograniczonym zakresie mogą spełniać także funkcje prakseologiczne, gdyż stają się częścią składową ideologii określonej grupy społeczno-zawodowej lub społeczeństwa, mającej na celu utrzymanie i rozwój tych instytucji, których istnieniem są zainteresowane.

Model jest teoretycznym opisem rzeczywistości. Składa się on z występujących w niej elementów oraz ewentualnie z tych, jakich brak jest w praktyce, ale które mieszczą się w charakterystyce systemu, są zgodne z innymi jego składnikami i nie zmieniają w sposób istotny sposobu działania całości, a których potrzeba wynika logicznie z analizy całości systemu. Konstruowanie dodatkowych elementów jest istotnym czynnikiem procesu badawczego, gdyż wskazuje na możliwości usprawniające, jakie można wprowadzić bez przebudowy całego systemu.

W makroekonomii modele wyjaśniające stanowią podstawę opracowywania modeli operacyjnych, które stają się narzędziem polityki gospodarczej, jak np. prognozy, plany, programy reform ekonomicznych itp.

Funkcjonowanie systemu gospodarczego jest konkretyzacją sposobu produkcji. W ramach systemu gospodarczego społeczeństwo realizuje swoje cele. Występujące w nim organizacje i instytucje ekonomiczne oraz struktura ich powiązań determinują ludzkie działania oraz rozwój społeczno-gospodarczy. Sposób działania ludzi wyznaczony przez możliwości i sprawność systemu gospodarczego jest często nazywany funkcjonowaniem systemu gospodarczego lub funkcjonowaniem mechanizmu gospodarczego, którego zadania można za F. Böhmem zdefiniować następująco: „Gospodarować znaczy przezwyciężać braki. Gospodarowanie w oparciu o podział pracy oznacza przezwyciężanie braków wspólnymi siłami. Zadaniem ustroju gospodarczego jest stworzenie możliwie najlepszych przesłanek do tego by uczestniczące w procesie gospodarczym jednostki (podmioty prawne) współdziałały sensownie i aby wynik ich współdziałania rozdzielany był według klucza, za który można byłoby odpowiadać przed trybunałem sprawiedliwości społecznej. Zazębianie się działalności ogółu osób uczestniczących w produkcji i podziale produktu społecznego [...] stanowi okoliczność uregulowaną lub będącą do uregulowania przez prawo”.

W świetle prezentowanych rozważań można przyjąć ramy klasyfikacji systemów gospodarczych, które z jednej strony, wyznaczać będzie dominująca forma własności środków produkcji, z drugiej zaś, funkcjonujące organizacje i instytucje ekonomiczne oraz struktura ich powiązań. Tego rodzaju podejście umożliwia badanie realnie istniejących systemów oraz występujących w nich tendencji ewolucyjnych, jak i porównanie ich ze sobą. Prezentowane podejście badawcze należałoby uzupełnić o dwie niezmiernie ważne kwestie, które pozwalają na uporządkowanie rozwiązań systemowych:

• pierwsza z nich dotyczy centralizacji decyzji gospodarczych;

• druga zaś mechanizmu alokacji zasobów - określanego pojęciem „serwomechanizmu”.

W pierwszym wypadku rozróżniać należy decyzje „autonomiczne”, podejmowane samodzielnie przez elementarne podmioty gospodarcze, tj. gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa oraz decyzje „wyższego rzędu” podejmowane przez instytucje państwowe i samorządowe, które mają wpływ na zachowania podmiotów elementarnych, tj. na ich decyzje. Natomiast decyzje „wyższego rzędu” podejmowane przez instytucje państwowe i samorządowe mają bezpośredni wpływ na decyzje podmiotów elementarnych.

W analizie systemowej dla celów poznawczych i dydaktycznych najczęściej stosuje się modele skrajne, uwypuklające „czyste” cechy badanych systemów gospodarczych, jak przykładowo model systemu skrajnie zdecentralizowanego (liberalnej gospodarki rynkowej) lub model systemu skrajnie scentralizowanego (socjalistycznej gospodarki uspołecznionej).

Każdemu z tych modeli odpowiada określony mechanizm alokacji zasobów, tj. przemieszczania pracy żywej i uprzedmiotowionej. W pierwszym wypadku, jest to mechanizm alokacji rynku doskonałego, w drugim zaś, alokacji centralnego planu, któremu podporządkowane jest działanie rynku.

Zastosowanie przyjętych kryteriów (wartości dominujących) do analizy współcześnie stosowanych rozwiązań systemowych, przedstawia tabela nr 1.

Przez efektywność systemu gospodarczego należy rozumieć jego zdolność dostosowywania się do zmiennych warunków zewnętrznych (do warunków biologicznych czy klimatycznych, do światowej sytuacji politycznej i ekonomicznej, uczenia się (unikania powtarzania tych samych błędów) i do przekształcania się (utrzymania dynamiki rozwoju). Zachowanie tych zdolności oznacza, iż system gospodarczy jest zwartym, powiązanym określonymi zależnościami zespołem składników, podlegających regulacji i zmianom według określonych zasad. Nie jest więc luźnym i tym samym nietrwałym układem przypadkowo dobranych zasad, lecz ma określoną logikę i trwałość.

Tabela 1. Współczesne systemy gospodarcze - kryteria wyodrębnienia
Wartości dominujące określające charakter systemu	Gospodarka socjalistyczna:.model centralnego planu	Gospodarka rynkowa - modele systemów:
				Liberalnego	Interwencjonizmu państwowego	Neoliberalnego (monetaryzmu)
1. Dominująca forma własności środków produkcji	Własność społeczna (kolektywna), dysponentem jej jest państwo	Własność prywatna	Własność prywatna, uzupełniona strategicznym sektorem własności państwowej	Własność prywatna uzupełniona innymi formami własności, tj. spółdzielczej i państwowej
2. Rola państwa w życiu gospodarczym	Państwo wyznacza w sposób szczegółowy kierunki rozwoju społecznego i gospodarczego	Ochrona własności prywatnej oraz przestrzegania porządku gospodarczego, „państwo stróżem nocnym” - wg Th. Hobbes'a	Ingerencja w życie ekonomiczne za pomocą środków bezpośredniego i pośredniego oddziaływania na gospodarkę	Ochrona konkurencji, dążenie do osiągnięcia rynku doskonałego
3. Stopień centralizacji decyzji gospodarczych	Decyzje „wyższego rzędu”, podejmowane przez instytucje państwowe, decydujące o zachowaniach elementarnych podmiotów gospodarujących oraz wyznaczające kierunkach rozwoju społeczno-gospodarczego	Decyzje autonomiczne elementarnych podmiotów gospodarujących, decydujące o kierunkach rozwoju społecznego i gospodarczego	Decyzje „wyższego rzędu”, podejmowane przez instytucje państwowe, wpływające bezpośredni lub pośrednio na decyzje autonomiczne elementarnych podmiotów gospodarujących, ukierunkowujące ich na realizację strategicznych problemów wzrostu gospodarczego	Decyzje autonomiczne elementarnych podmiotów gospodarujących, decydujące o kierunkach rozwoju społecznego i gospodarczego, wspierane indykatywnie przez decyzje „wyższego rzędu”, podejmowane przez instytucje państwowe i samorządowe
4. Dominujący serwomechanizm regulacji	Plan centralny	Rynek z konkurencją doskonałą	Rynek uzupełniony systemem planowania	Rynek wspierany przez państwo ochroną konkurencji
5. Dominujący typ stosunków międzyludzkich	Socjalistyczne, oparte na tzw. centralizmie demokratycznym, ograniczającym swobody demokratyczne obywateli	Kapitalistyczne, podstawę ich tworzy system demokracji parlamentarnej, gwarantujący swobody demokratyczne obywateli	Kapitalistyczne, podstawę ich tworzy system demokracji parlamentarnej, gwarantujący swobody demokratyczne obywateli	Kapitalistyczne, podstawę ich tworzy system demokracji parlamentarnej, gwarantujący swobody demokratyczne obywateli

Źródło: Opracowanie własne.

2. Powstanie kapitalistycznego sposobu produkcji. Zasady ekonomii wolnego rynku

Zrozumienie nowych idei gospodarowania, które kształtują gospodarkę rynkową we współczesnych państwach, tzw. wysoko rozwiniętych, wymaga przeprowadzenia analizy kapitalizmu, socjalizmu, interwencjonizmu, komunizmu, faszyzmu i ich ekonomicznej polityki oraz niebezpieczeństw ekonomicznego dyktatorstwa.

I. Kapitalizm, a właściwie jego ekonomiczne zasady stanowiły rewolucję w dotychczasowym rozwoju społeczeństwa, gdyż przełamywały występującą do jego początków stagnację w rozwoju produkcji, która była limitowana ilością posiadanej ziemi oraz znajdujących się w niej bogactw naturalnych, zdolnych utrzymać określoną liczbę ludzi. Zweryfikował on praktycznie tzw. teorie maltuzjańskie, których prekursorem był T.R. Malthus (1766-1834), głoszące, iż istnieje stan permanentnej dysproporcji pomiędzy przyrostem naturalnym ludności a możliwym do osiągnięcia przyrostem artykułów konsumpcyjnych, ponieważ ludność rośnie w postępie geometrycznym natomiast produkcja środków konsumpcji w postępie arytmetycznym. Zaobserwowana prawidłowość miała ograniczać rozwój społeczno-gospodarczy i być przyczyną kształtowania się niskiej stopy życiowej ludności.

Produkcja kapitalistyczna nie tylko zlikwidowała niedobór towarów zaspokajających potrzeby konsumpcyjne, ale również umożliwiła wzrost liczby ludności, gdyż przestały istnieć limity stwarzane przez przyrodę odnośnie do możliwości zaspokojenia potrzeb.

System gospodarki kapitalistycznej (rynkowej) powstał i zaczął się rozwijać wraz ze zmianą dotychczasowych stosunków produkcji, a jego cechą charakterystyczną było powstawanie nowych warsztatów pracy, zatrudniających nadwyżki siły roboczej, których produkcja nakierowana była na zaspokojenie szerokich potrzeb społecznych, i to jak najniższym kosztem. Był to początek masowej produkcji istniejącej do dnia dzisiejszego, zaspokajającej potrzeby społeczne w powszechnej skali. Istota masowej produkcji polega na tym, iż wytwarza się rzeczy, które mogą być kupowane przez całe społeczeństwo, a ich nabywcami są ludzie zajmujący się produkcją i jej dystrybucją lub pracujący w szeroko rozumianych usługach.

Ukształtowaniu się, jak i rozwojowi kapitalistycznego sposobu produkcji sprzyjało wystąpienie w życiu gospodarczym takich obiektywnych przesłanek, jak:

• akumulacja kapitału, czyli powstanie kapitału jako specyficznego czynnika produkcji, niezbędnego do zatrudnienia wolnej siły roboczej i gromadzenia środków produkcji;

• pojawienie się wolnej, najemnej siły roboczej, pracowników sektora prze­mysłowego i rolnego, którzy za otrzymaną płacę są w stanie nabywać produkowane przez siebie środki konsumpcji;

• dominacja prywatnej własności czynników produkcji, która oznacza, że w gospodarce rynkowej czynniki produkcji są w większości przedmiotem własności prywatnej, przyjmującą formę, rzutującą na całość stosunków produkcji;

• powstanie rynku oraz rozwój wolnej konkurencji. Powstanie i rozwój rynku oraz występowanie na nim wolnej konkurencji są warunkiem pojawienia się kapitalizmu i jego rozwoju, gdyż produkcja kapitalistyczna jest produkcją towarową, tj. przeznaczoną na sprzedaż.

l. Kapitał można zdefiniować jako określoną sumę wartości przynoszącą wartość dodatkową. W tym rozumieniu obejmuje ona zapas dóbr:

- przeznaczonych do dalszej produkcji,

- gospodarczych, który umożliwia wytwórcy dokonanie aktu produkcji,

- przynoszących zysk.

Przekształcenie sumy wartości w kapitał, tj. wartość przynoszącą wartość dodatkową, jest możliwe dzięki temu, że kapitał znajduje na rynku szczególna towar, jakim jest siła robocza, której produkcyjne zużycie staje się źródłem powstania nowej wartości. Cechą szczególną siły roboczej jako towaru (oprócz innych); jest to, że tworzy ona więcej wartości niż otrzymuje w postaci płacy roboczej.

Najogólniej możemy podzielić kapitał na stały i obiegowy, stosując jako kryterium jego użycie w produkcji, tzn. jednorazowe i wielokrotne. W skład kapitału stałego zaliczamy: maszyny i urządzenia ułatwiające pracę; budynki służące dc celów produkcji; melioracje wodne oraz inne wkłady w ziemię, które podnoszą jej produktywność; nabyte umiejętności i użyteczne zdolności mieszkańców (mobilność). Obecnie ten ostatni czynnik ma jedno z decydujących znaczeń dla rozwoju gospodarczego. Kapitał obiegowy to: pieniądz, zapasy m.in. surowców, półfabrykaty, środki żywności itp. wyroby, mające dalsze przeznaczenie produkcyjne; artykuły gotowe do konsumpcji, które nie zostały sprzedane.

Inny stosowany podział kapitału to dzielenie na kapitał rzeczowy (finansowy (pieniężny). Kapitał rzeczowy to dobra materialne przeznaczone do dalszej produkcji, natomiast kapitał finansowy to pieniądz właściwy, papiery wartościowe oraz inne substytuty pieniądza (czeki, weksle, akredytywy itp.).

2. Powstanie kapitalizmu, który należy traktować jako specyficzny sposób produkcji, było warunkowane nie tylko odpowiednim poziomem rozwoju sil wytwórczych, ale przede wszystkim nagromadzeniem kapitału i powstaniem klasy społecznej ludzi pozbawionych środków produkcji, lecz wolnych, tzn. swobodnie dysponujących swoją siłą roboczą.

Formacja kapitalistyczna przyniosła powstanie nowego sposobu produkcji, polegającego na połączeniu materialnych środków pracy w postaci prywatnego kapitału z wolną siłą roboczą zatrudnioną w produkcji.

Problem wolności pracy odgrywa szczególną rolę w kapitalistycznym systemie gospodarczym. Polega on na zagwarantowaniu swobody decyzji w sprawie wyboru zawodu, charakteru i miejsca pracy. Element wolności pracy brany jest pod uwagę w ustawodawstwie krajów wysoko uprzemysłowionych o ustroju kapitalistycznym. Oprócz sfery zabezpieczenia socjalnego na wypadek utraty pracy, gwarantuje ono zasiłki dla bezrobotnych, dla których brak jest miejsc pracy zgodnych z ich kwalifikacjami.

3. Immanentną cechą systemu gospodarki kapitalistycznej (rynkowej) jest wolna konkurencja, która stwarza warunki nieskrępowanego wykorzystania prywatnej własności środków produkcji. Przyspiesza ona akumulację, postęp techniczny, zapewnia efektywne i intensywne wykorzystanie mocy produkcyjnych poprzez zaostrzenie bodźców ekonomicznych. Występuje wszędzie tam, gdzie istnieje prywatna własność środków produkcji i gospodarka towarowa, które czynią pracę każdego producenta towarów jego indywidualną sprawą.

Wolnej konkurencji nie ogranicza stosowanie interwencjonizmu państwowego (sterowania gospodarką), gdyż należy ją rozumieć jako swobodę przedsiębiorstw w produkcji i sprzedaży towarów, w zaopatrzeniu w środki produkcji i siłę roboczą, a pracowników w wyborze miejsca i charakteru pracy.

Rozwój gospodarczy w kapitalizmie polega na tym, że każdy stara się zaspokoić potrzeby w sposób lepszy i tańszy w stosunku do istniejącego stanu.

II. Układ stosunków ekonomicznych, składających się na system gospodarczy kapitalizmu spełnia podstawowe funkcje w zakresie organizacji życia społeczno-gospodarczego, tj. reprodukuje i rozszerza warunki właściwe dla tego sposobu produkcji. Należy podkreślić, iż między sposobem produkcji i sposobem konsumpcji a sposobem gospodarczym wolnej konkurencji istnieje swoistego rodzaju sprzężenie zwrotne.

Dalszym warunkiem ciągłości rozwoju systemu gospodarczego kapitalizmu oraz dominacji i reprodukcji właściwego dla niego sposobu produkcji, po pełnym ukształtowaniu się omówionych wcześniej trzech warunków jego powstania, jest kapitalizacja środków spożycia bezpośredniego wytwórcy - pracownika najemnego. Oznacza ona likwidację, tzw. samospożycia, tj. produkowania przez pracownika najemnego na swoje potrzeby części środków konsumpcyjnych nieodzownych do utrzymania jego i jego rodziny oraz powstanie tzw. funduszu środków spożycia w postaci kapitału.

Częścią kapitału obrotowego staje się określona masa środków konsumpcji, której wartość odpowiada popytowi kapitału na siłę roboczą przy danym poziomie jej wartości. Wyklucza to „konkurencję” wszystkich innych nieprzemysłowych i niekapitalistycznych form organizacji wytwarzania środków konsumpcji nabywanych przez pracowników najemnych.

Podstawę kapitalistycznego systemu gospodarczego stanowi wolna siła robocza całkowicie oddzielona od środków wytwarzania. Włączenie jej do produkcji ma charakter ekonomiczny i odbywa siew formie kupna i sprzedaży. Podobnie jak każdy towar, siła robocza ma w kapitalizmie oprócz wartości użytkowej, którą jest zdolność do wytwarzania dóbr użytkowych i tworzenia wartości, także wartość określaną przez czas społecznie niezbędny do jej reprodukcji, a więc czas konieczny do wytworzenia dóbr i usług potrzebnych do odtworzenia siły roboczej. Wartość siły roboczej, otrzymywana przez pracownika najemnego w formie płacy, stanowi wyłączne źródło jego utrzymania. Jest to zarazem podstawowy warunek reprodukcji siły roboczej. Przeszkody w sprzedaży siły roboczej w warunkach systemu gospodarczego kapitalizmu prowadzą nie tylko do marnotrawstwa tego podstawowego czynnika produkcji, ale podważają podstawy do życia pracowników najemnych.

Kapitalistyczny sposób produkcji staje się dominujący, a jego system gospodarczy w pełni dojrzały, gdy utrwalone zostaną ekonomiczne podstawy oddzielenia bezpośredniego wytwórcy od środków produkcji. Utrwalenie tych warunków przybiera postać ukształtowania się powszechnej (masowej) produkcji towarów konsumpcji i rynku konsumpcji z jednej strony oraz postać systemu pracy najemnej i rynku siły roboczej z drugiej strony. Sposób produkcji i sposób konsumpcji wyrażają „sposób” funkcjonowania systemu gospodarczego, w którym zanikają bezpośrednie powiązania, gdyż dominującą formą kontaktów społecznych ludzi staje się wymiana. Mechanizm działania rynku nadaje decyzjom ludzi charakter anonimowy i homogeniczny. Na rynku wszyscy zachowują się podobnie, dokonując wyboru w granicach posiadanej siły ekonomicznej. Przykładowo, kapitalista dokonuje wyboru odnośnie do zastosowania kapitału pieniężnego, charakteru zaangażowania czynników produkcji itp., natomiast robotnik wybiera zawód, miejsce pracy itp., kierując się indywidu­alnymi preferencjami korzyści i uciążliwości.

III. Ramy teoretyczne dla koncepcji gospodarki rynkowej, odpowiadającej systemowi doskonale zdecentralizowanemu oraz wiążącej się z mechanizmem alokacyjnym doskonałej konkurencji, tworzy tzw. paradygmat neoklasyczny.

Konkurencję przejawiającą się na rynku należy rozumieć jako proces, którego uczestnicy, dążąc do realizacji swoich interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk wpływających na decyzje zawarcia transakcji, a także próbują uniknąć skutków przedstawienia przez innych korzystniejszych ofert pod względem ceny, jakości, asortymentu czy innych charakterystyk wpływających na decyzję zawarcia transakcji.

Konkurencja jest obok wolności jednym z centralnych pojęć w koncepcjach funkcjonowania systemu gospodarczego kapitalizmu. Uważana jest ona za jego zasadę konstytutywną oraz za postulat do stałej realizacji. Konkurencja jest regulatorem „autonomii woli gospodarczej”, który wpływa zarówno na sposoby, jak i na decyzje dotyczące użycia sił wytwórczych. W gospodarce rynkowej są one w istocie określane przez prywatnych właścicieli w sposób autonomiczny, tzn. w większości niezależnie od ponadindywidualnej polityki państwa. Ze względu na fakt pozostawienia inicjatywy i ryzyka ekonomicznego jednostkom rywalizującym na rynku, ekonomika wolnorynkowa staje się jak gdyby prywatną sprawą prowadzących ją osób. Działania jednostek zdeterminowane są przez rynek. Każdy podmiot gospodarczy postępuje jednakowo swobodnie, działając na podstawie informacji i sygnałów płynących z rynku o parametrach ekonomicznych, dokonuje „optymalnego”, tj. zgodnego z osobistymi preferencjami wyboru ekonomicznego. Swoboda wyboru ekonomicznego staje się gwarancją swobód obywatelskich, a rynek staje się „sługą”, który umożliwia każdej jednostce w sposób dla niej dogodny zaspokojenie własnych potrzeb. Suwerenność konsumenta na rynku, tj. kapitalisty i pracownika najemnego, polega na tym, iż każdy z nich wydatkuje na rynku tyle, ile jest skłonny. Alternatywą wydatkowa­nia jest oszczędzanie.

W ujęciu czysto ekonomicznym (i czysto modelowym) idealna konkurencja występuje w systemie gospodarczym, jeżeli:

- na wszystkich rynkach zarówno po stronie podaży, jak i popytu, działa bardzo wielu uczestników, spośród których żaden nie mógłby wpłynąć poprzez swą podaż lub swój popyt na ceny rynkowe w sposób odczuwalny;

- konkurencja odbywa się według surowych i wiążących reguł gry, tzn. opiera się na współzawodnictwie w świadczeniach i osiągnięciach, rozgrywanych w walce równoległej.

Należy podkreślić, iż w swym historycznym rozwoju gospodarka oparta na konkurencji nigdy w praktyce nie odpowiadała teorii, gdyż „na części rynków we wszystkich czasach występowało zjawisko dominacji” wpływającej niekorzystnie, zwłaszcza na rynek pracy.

Wolna konkurencja nie jest jednakże idealnym gwarantem sprawnego działania systemu gospodarczego kapitalizmu, a szczególnie sprawiedliwego podziału wartości dodatkowej.

Nauka społeczna Kościoła katolickiego, analizując zasady funkcjonowania systemu kapitalistycznego z punktu widzenia sprawiedliwości społecznej, uważa, iż błędem kapitalizmu nie jest istnienie własności prywatnej, lecz przyjęci wolnej konkurencji za zasadę kierowniczą życia gospodarczego, przez co zapoznano zarówno społeczny, jak i moralny charakter tego życia.

W teorii ekonomii podejmowane są próby „uetycznienia” zasady wolnej konkurencji i powiązania jej skuteczności z ponadindywidualnym i ponadgrupowym arbitrem w postaci państwa integrującego działalność gospodarczą.

IV. System gospodarczy wolnej konkurencji jest systemem jednoszczeblowym. Oznacza to m.in., iż podmioty gospodarujące są suwerenne w zakresie swoich decyzji gospodarczych, podejmowanych na podstawie obserwacji zachowania się partnerów oraz tzw. parametrów rynku. Równość warunków działania;

swoboda wyboru oferty powodują podporządkowanie rynku preferencjom konsumenta i jego suwerenność nad rynkiem.

Przez rynek rozumie się sumę, całość tych transakcji, a także zespół warunków, w jakich się one odbywają. W znaczeniu przenośnym rynek jest to zespół wszystkich kupujących i sprzedających, których decyzje są wzajemnie od siebie uzależnione, kształtują podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen. Umożliwia on wszystkim kupującym i sprzedającym określić ceny oraz ilość dóbr, które mają być kupione i sprzedane. W tym rozumieniu jest on regulatorem wszystkich procesów gospodarczych, decydując m.in. o wielkości produkcji, inwestycji, zatrudnienia, konsumpcji itp.

Działalność podmiotów gospodarczych determinują następujące parametry rynku, które stanowią podstawę ich kalkulacji:

- podaż towarów i usług (w tym siły roboczej),

- popyt na towary i usługi (w tym na siłę roboczą),

- stopa procentowa,

- konkurencja, która zaostrza działanie uprzednio wymienionych bodźców ekonomicznych i jest jednym z czynników (oprócz zysku) przyspieszających wprowadzanie do gospodarki postępu naukowo-technicznego.

Podmioty gospodarcze, biorąc pod uwagę wymienione parametry oraz bieżącą sytuację rynkową, określają swoje decyzje w obrębie czterech podstawowych rynków, tj.: kapitałowego, dóbr inwestycyjnych, dóbr konsumpcyjnych oraz siły roboczej.

Model rynku doskonałego, który w rzeczywistości ekonomicznej nigdy nie istniał, pokazuje jednak pewne istotne cechy rynku wolnokonkurencyjnego. Opiera się on m.in. na następujących założeniach:

1. Producent nie ma żadnego wpływu na cenę. Na rynku występuje wielu producentów, z których żaden nie jest na tyle wielki, by wpływać na bieżącą cenę rynkową.

2. Wszyscy producenci sprzedają wyroby homogeniczne, co oznacza, iż dobra jednego wytwórcy są nie do odróżnienia od dóbr wszystkich pozostałych producentów. Konsumenci są w pełni zorientowani co do cen różnych produktów i jest im obojętne, u którego z wytwórców dokonają zakupu.

3. Zmiany cen powodują natychmiastowe zmiany popytu i podaży, a ceny są jednolite na całym rynku, czyli koszty transportu nie wpływają na zróżnicowanie cen.

4. Nikt z uczestników rynku nie korzysta z uprzywilejowania.

5. Produkcja jest w pełni elastyczna. Istnieje pełna możliwość przenoszenia produkcji z jednej gałęzi do drugiej. Producenci cieszą się pełną wolnością wejścia i opuszczenia rynku, co oznacza, iż koszty wejścia i wycofania się z rynku są minimalne, aczkolwiek istnieją.

6. Na rynku występuj e wielu konsumentów, żaden z nich nie jest na tyle silny, by wpływać na rynkową cenę produktów.

Model rynku doskonałego, tak samo jak model doskonałej konkurencji pozostają tylko założeniami abstrakcyjnymi, których nie można zrealizować ze względów techniczno-ekonomicznych powodujących zróżnicowanie warunków produkcji i behawioralnych wpływających na nieprzewidywalne zachowania konsumentów. Prawdą jest jednak, iż na etapie wolnej konkurencji model ten był bardziej zbliżony do rzeczywistości niż w następnych okresach rozwoju systemu gospodarczego kapitalizmu.

Przedstawione założenia funkcjonowania kapitalistycznego systemu gospodarczego dotyczą leissez faireyzmu, tj. programu gospodarczego opartego na zasadach pełnej wolności gospodarczej jednostki, prywatnej własności i nieingerencji państwa w stosunki gospodarcze. Odpowiadają one modelowi gospodarki wolnokonkurencyjnej, modelowi pierwszego rozwiniętego systemu gospodarczego kapitalizmu, który pozwalał na logiczną selekcję tych elementów mechanizmu gospodarczego, które krępowały aktywność gospodarczą przedsiębiorców.

Powstał on jako reakcja przeciwko merkantylistycznej reglamentacji i kontroli życia gospodarczego, związanej z pierwotną akumulacją kapitału, która przestała odpowiadać już interesom przedsiębiorców. Poczynając od początku XIX w. leseferyzm stał się podstawową zasadą polityki ekonomicznej państwa kapitalistycznego, odpowiadającą wolnokonkurencyjnej gospodarce.

Rzeczywistość gospodarki rynkowej odbiega daleko od klasycznych i neoklasycznych modeli gospodarki wolnorynkowej o charakterze doskonałym. W systemie gospodarki rynkowej funkcjonuje z równym powodzeniem kilka różnorodnych modeli organizowania rozwoju ekonomicznego.

3. Keynesowskie podstawy modelu interwencjonizmu państwowego

Od końca XIX w. gospodarka kapitalistyczna w coraz mniejszym stopniu opierała się na wolnej konkurencji rozumianej w sensie współzawodnictwa i równorzędnych pozycji ekonomicznych podmiotów gospodarujących. Rosnąca koncentracja produkcji i kapitału w rękach stale malejącej liczby przedsiębiorców, modernizacja procesów wytwarzania, poprzez przechodzenie od produkcji typu manufakturowego do produkcji typu maszynowego (masowej), powoduje stopniowy upadek liberalnej zasady współzawodnictwa i zasady równych szans ekonomicznych wszystkich podmiotów gospodarczych.

I. Działalność ekonomiczna państwa rozwija się wraz z ewolucją kapitalizmu, a precyzyjniej rzecz ujmując wskutek konieczności łagodzenia sprzeczności występujących w gospodarce. Przybierają one konkretną formę dysproporcji między produkcją i konsumpcją i prowadzą m.in. do kryzysów gospodarczych. Potrzeba interwencjonizmu państwowego wynikała m.in. z faktu, iż mechanizm rynkowy (traktowany jako regulator produkcji i konsumpcji) przestał spełniać te warunki, jakich oczekiwali od niego zwolennicy wolności gospodarczej. Założenie, że automatyczna gra cen jest skutecznym regulatorem produkcji okazało się sprzeczne z rzeczywistością. Praktyka życia ekonomicznego bowiem dowiodła, że gospodarka wolnokonkurencyjna, a tym bardziej monopolistyczna nie jest samoczynnie zrównoważona. Zmiany cen informują wprawdzie producentów o zmianach wielkości i kierunków popytu, ale nie wskazują jednak, o ile należy zmienić rozmiary i strukturę produkcji. Nie mogą także, co należy podkreślić, wywołać natychmiastowych procesów przystosowawczych w produkcji, gdyż wymagają one określonego czasu. Ponadto zmiany cen są niedoskonałym wskaźnikiem dla producentów, gdyż adresuje się je nie do indywidualnego przedsiębiorcy, lecz do ich ogółu, w związku z czym następuje kumulacja procesów przystosowawczych.

W warunkach niedoskonałej konkurencji producenci nie muszą wytwarzać więcej dóbr materialnych dla osiągnięcia większych zysków. W wielu wypadkach monopoliści prowadzą politykę maltuzjanizmu ekonomicznego, tj. celowego ograniczania wolumenu produkcji i niewykorzystywania pełnych zdolności produkcyjnych, co powoduje, iż produkcja i rentowność nie pokrywają się ze sobą.

Dalsze przyczyny wzrostu interwencjonizmu państwowego mają swe źródło w koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału. Koncentracja produkcji następowała wraz ze wzrostem organicznego składu kapitału i wynikała z ciągłego dążenia do maksymalizacji zysku i z żywiołowych praw konkurencji. Korzystając z formalnej wolności konkurencji, przedsiębiorstwa zmonopolizowane (mające przewagę ekonomiczną) eliminują z rynku przedsiębiorstwa gospodarczo słabsze i tym samym ograniczają konkurencję, lub ją likwidują wskutek dominacji na rynku. Walka konkurencyjna wielkich przedsiębiorstw, powstałych w wyniku koncentracji produkcji i kapitału, stała się bardziej niebezpieczna i brzemienna w negatywne skutki gospodarcze, niż walka konkurencyjna wielu producentów w okresie leseferyzmu.

II. Działalność ekonomiczna państwa wynikała początkowo ze względów czysto praktycznych i nie miała stałego charakteru. Szczególne natężenie przyjmowała w okresie wojen, słabła natomiast w okresie pokojowym. Wyraźny wzrost ingerencji państwa w życie gospodarcze spowodowany został dotkliwymi skutkami kryzysu lat 1929-1933, kiedy to rządy wielu państw podjęły wiele antykryzysowych przedsięwzięć ekonomicznych, nakręcających koniunkturę gospodarczą. Dawniejsze założenia samoczynnego osiągania równowagi przez gospodarkę zastąpione zostały teorią i praktyką interwencjonizmu państwowego, którą zastosowano w latach trzydziestych XX w. do zwalczania skutków kryzysu gospodarczego.

W Stanach Zjednoczonych, np. podjęto na szeroką skalę program robót publicznych w celu zmniejszenia masowego bezrobocia, prowadząc przy tym świadomą politykę deficytu budżetowego, jako narzędzia działań antycyklicznych. W Niemczech, Japonii i Włoszech ingerencja państwa w gospodarkę, warunkowana celami militarnymi, wpłynęła na ożywienie koniunktury.

Na szczególne podkreślenie zasługują polskie doświadczenia z lat trzydziestych XX w. związane z etatystyczną polityką gospodarczą Eugeniusza Kwiatkowskiego. Opracowano i wdrożono do realizacji 4-letni plan inwestycji publicznych i 6-letni plan inwestycji zbrojeniowych. W 1938 r. opracowano 15-letni plan inwestycji publicznych, którego jednym z celów było uprzemysłowienie i wyeliminowanie różnic w rozwoju gospodarczym między, tzw. Polską A i B. W okresie tym zwiększyła się rola państwa jako bezpośredniego przedsiębiorcy (producenta i inwestora), czyli rozszerzył się zakres tzw. etatystycznych funkcji rządu (które podejmował on, pomimo sprzeciwu prywatnych producentów i ich organizacji oraz naukowych środowisk liberalnych od początku uzyskania przez państwo polskie niepodległości), a oprócz tego nastąpił rozwój różnorodnej działalności pośredniej, tj. fiskalnej, podatkowej, kredytowej itp., zmierzającej do aktywizacji prywatnej przedsiębiorczości. Polityka ta doprowadziła do osiągnięcia wielu sukcesów gospodarczych, jak np. budowa Gdyni, Centralnego Okręgu Przemysłowego, i rozwoju nowoczesnych gałęzi przemysłu (chemicznego, lotniczego, motoryzacyjnego, maszynowego), które budowano od podstaw.

Pogłębieniu się ingerencji państwa w życie ekonomiczne sprzyjał okres drugiej wojny światowej, a następnie powojennej odbudowy gospodarczej. W okresie wojny wszystkie państwa wprowadziły rygorystyczną kontrolę nad całą gospodarką narodową. Specjalnie powołane urzędy państwowe kierowały rozbudową i rozwojem produkcji przedsiębiorstw państwowych, realizacją zamówień przez przedsiębiorstwa prywatne, gospodarką siłą roboczą, surowcami, energią itp. W sposób empiryczny w tym czasie wypracowano wiele metod i środków interwencjonizmu państwowego, wpływających skutecznie na funkcjonowanie gospodarki.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej rządy wielu państw kapitalistycznych zachowały dużą część swoich funkcji w zakresie sterowania gospodarką. Miały nadal duży udział w tworzeniu dochodu narodowego i stosowały dalej różne formy oddziaływania (pośredniego i bezpośredniego) na przedsiębiorstwa prywatne oraz rozbudowywały sektor państwowy, zwiększając jego znaczenie w gospodarce.

Do głównych cech modelu gospodarczego interwencjonizmu państwowego, które ukształtowały się w okresie po drugiej wojnie światowej, można zaliczyć:

1) istnienie sektora państwowego w poszczególnych dziedzinach gospodarki, przy zachowaniu dominującej roli prywatnej przedsiębiorczości;

2) dysponowanie przez państwo znaczną częścią dochodu narodowego w wyniku zwiększenia obciążeń podatkowych i wzrostu długu rządowego;

3) stały interwencjonizm państwowy polegający na sprawowaniu przez rząd bezpośredniej kontroli oraz na regulowaniu procesów gospodarczych, mających na celu łagodzenie sprzeczności rozwoju społeczno-gospodarczego.

Przyczyny powstania interwencjonizmu państwowego mają charakter polityczny, ekonomiczny i społeczny. W związku z taką różnorodnością przyczyn interwencjonizm rozwinął się w odniesieniu do różnych dziedzin życia gospodarczego, mających cechować się wysoką dynamiką wzrostu. W zakres interwencjonizmu państwowego weszło określanie celów rozwoju społeczno-ekonomicznego oraz zapewnianie środków, form i metod ich realizacji.

III. Teoretyczne podstawy interwencjonizmu państwowego zostały stworzone przez angielskiego ekonomistę Johna Maynarda Keynesa (1883-1946), który w 1936 r. opublikował pracę pt. Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Odegrała ona znaczną rolę w dziedzinie kształtowania się myśli ekonomicznej i przyczyniła się do wzrostu literatury aprobującej interwencjonizm państwowy. Keynesizm, jako nowy kierunek w teorii ekonomii, wywarł istotny wpływ na politykę ekonomiczną państw kapitalistycznych, na systematyczny wzrost ingerencji państwa w życie gospodarcze, a tym samym na funkcjonowanie współczesnego systemu gospodarki wolnorynkowej. Krytykuje on „tradycyjną” szkołę liberalnej myśli ekonomicznej, zarzucając jej niezgodność założeń teorii z istniejącą rzeczywistością gospodarczą. Stwierdza, iż konfrontacja wniosków tradycyjnej teorii liberalizmu gospodarczego z konkretną rzeczywistością wykazuje, że są one „zwodnicze i zgubne”. Jak podkreśla Keynes, teoria ta „daje być może odpowiedź na pytanie, jak chcielibyśmy żeby funkcjonował system gospodarczy. Ale przypuszczanie, że tak się rzeczy mają naprawdę, oznacza po prostu zamknięcie oczu na istniejące niedomagania”.

Podstawą teorii Keynesa było odrzucenie paradygmatu o automatycznym przezwyciężaniu kryzysów i zaburzeń w systemie gospodarki kapitalistycznej w wyniku swobodnego działania sił rynkowych. Przyznaje, iż kryzys i bezrobocie nie są zjawiskiem przypadkowym, wywołanym czynnikami zewnętrznymi, lecz zjawiskiem wynikającym z tendencji rozwijających siew samym systemie. Poddaje tym samym krytyce teorię harmonijnego i bezkryzysowego rozwoju kapitalizmu, odrzucając panujący przeszło sto lat dogmat J. B. Saya (1767-1832), który oparty był na założeniu, że istnieje bezpośrednia wymiana towaru na towar. (Prawo sformułowane przez francuskiego ekonomistę Saya głosiło, że produkty zawsze nabywa się w zamian za produkty, a zatem nie może być ogólnej nadprodukcji wszystkich towarów i tym samym nie ma możliwości wystąpienia kryzysu nadprodukcji: „Całkowita podaż produktów i całkowity popyt muszą konie­cznie być równe [...] Ogólna zatem nadprodukcja byłaby niedorzecznością". W sposób uproszczo­ny prawo to twierdziło, iż każdy wyprodukowany towar znajdzie swego nabywcę). Jednakże pośrednictwo pieniądza w procesie wymiany (T-P-T) sprawia, że akty kupna i sprzedaży mogą być oderwane w czasie i przestrzeni, co pociąga za sobą możliwość występowania kryzysów wskutek odłożenia się części dóbr gospodarczych, które aktualnie nie znajdują nabywcy.

Źródło kryzysów, sprzeczności i konfliktów społecznych dostrzega Keynes przede wszystkim w wadach mechanizmu gospodarki rynkowej oraz w określonych skłonnościach psychicznych ludzi, które określa jako: niedostateczna skłonność do konsumpcji i nadmierna skłonność do oszczędności. Uważał on, iż przejście do systemu gospodarki kierowanej przez państwo, zmiana systemu pieniężnego i realizacja elastycznej polityki finansowej, rozwinięcie rządowego programu inwestycyjnego uzupełniającego niedostatek inwestycji prywatnych, a następnie przeprowadzenie pewnych reform w zakresie redystrybucji dochodu narodowego, w kierunku zmniejszenia dysproporcji (rozpiętości) w dochodach indywidualnych - pozwoli na likwidację kryzysów, bezrobocia i utrzymanie gospodarki w stanie stałego boomu.

IV. Uczestnicząc w działalności gospodarczej państwo posługuje się bezpośrednimi i pośrednimi środkami interwencjonizmu, które stosuje w zależności od przyjętych celów polityki gospodarczej.

W zespole metod i środków polityki gospodarczej realizowanej w ramach interwencjonizmu państwowego, oprócz form bezpośrednich (etatyzmu), ważną rolę spełniają formy pośrednie, tzn. stosowanie różnego rodzaju bodźców wpływających na zachowania podmiotów życia gospodarczego. Ich zadaniem ma być kształtowanie bieżącej koniunktury gospodarczej poprzez oddziaływanie na różne elementy popytu i podaży w gospodarce. Wśród metod wywierania wpływu państwa na gospodarkę przeważają środki pośrednie, stosowane najczęściej w okresie prosperity, natomiast w okresie kryzysu podejmowane są środki bezpośrednie.

1. Do bezpośrednich środków interwencjonizmu zalicza się występowanie państwa w charakterze uczestnika procesów gospodarczych, tj. przedsiębiorcy.

Podstawowym przejawem bezpośredniej działalności gospodarczej państwa jest powstanie i rozwój własności państwowej we współczesnej gospodarce rynkowej, a także podejmowanie własnych inwestycji czy też organizowanie robót publicznych. Wymienione środki bezpośrednio wpływają na koniunkturę gospodarczą i przeciwdziałają jej załamaniu. Podejmując się działalności inwestycyjnej, państwo wypełnia najczęściej w tej dziedzinie lukę, wynikłą z braku odpowiedniej liczby inwestycji prywatnych, jednocześnie ożywiając całą gospodarkę. Podobnie jest z organizacją robót publicznych, których efekty ekonomiczne wspierają prywatnych przedsiębiorców, (np. inwestycje infrastrukturalne, tworzenie dodatkowego popytu itp.).

2. Do czynników pośrednich interwencjonizmu zalicza się m.in.:

- ustawodawstwo antymonopolowe,

- ingerencję państwa w dziedzinę kształtowania cen,

- opodatkowanie dochodów,

- stopę dyskontową (restrykcję i ekspansję kredytową),

- manipulowanie kursem walut,

- występowanie państwa na rynku w charakterze nabywcy. Stosując takie środki państwo wpływa na zachowania ekonomiczne prywatnych producentów, zachęcając ich do realizacji przyjętych założeń polityki gospodarczej. Stwarzają one różnego rodzaju „bodźce” oddziałujące na podmioty życia gospodarczego, których zadaniem ma być kształtowanie bieżącej koniunktury gospodarczej poprzez wpływanie na różne elementy zarówno podaży, jak i popytu w gospodarce narodowej. Z istoty gospodarki wolnorynkowej wynika, że wśród metod oddziaływania państwa na gospodarkę przeważają metody pośrednie. Państwo przejmuje na siebie obowiązek producenta, inwestora itp. dopiero wtedy, gdy z różnych powodów nie angażuje się w danej dziedzinie prywatny kapitał lub kiedy występuj ą czynniki dezintegrujące rozwój gospodarczy.

4. Neoliberalne modele gospodarcze kapitalizmu

Koncepcje neoliberalnych modeli gospodarczych zaczynają kształtować się po okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego lat 1929-1933 i stanowią próbę poszukiwań „gwarantowanej” stopy wzrostu, która chroniłaby kapitalistyczny system gospodarczy przed kryzysami społeczno-ekonomicznymi.

Neoliberalizm jako określony kierunek myśli ekonomicznej i polityki gospodarczej wykrystalizował się dopiero po opublikowaniu pracy Keynesa, pt. Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, którą przeciwnicy interwencjonizmu państwowego poddali krytyce, próbując jednocześnie konstruować nowe modele gospodarki wolnorynkowej. Badania ich skupiają się przede wszystkim na problematyce wzrostu gospodarczego oraz tzw. konkurencji niedoskonałej.

Neoliberalne modele gospodarcze stały się podstawą polityki ekonomicznej wielu państw europejskich, i Stanów Zjednoczonych jeszcze w okresie przed drugą wojną światową, a powszechnie zaczęto stosować je po zakończeniu wojny. Nabierały one coraz większej popularności wraz z upływem czasu, który pozwalał coraz łatwiej wykazać braki teorii Keynesa na podstawie analizy rzeczywistości, albowiem polityka interwencjonizmu państwowego ujawniła swoje wady z punktu widzenia istnienia i funkcjonowania prywatnej przedsię­biorczości oraz wykazała tendencję do ujmowania całej gospodarki w ścisłe ramy państwowego kierowania.

Praktyka gospodarcza interwencjonizmu ujawniła kumulującą się tendencję ingerencji państwa w życie gospodarcze. Można powiedzieć, iż każda interwencja pociągała za sobą konieczność następnej, ta z kolei rodziła potrzebę koordynacji jej z innymi, i tak narastał łańcuch przyczyn i skutków, którego końcowym rezultatem (według neoliberałów) miała być „centralizacja całej gospodarki”. Biorąc pod uwagę to niebezpieczeństwo Ludwig von Mises określił „interwencjonizm państwowy jako pełzający komunizm”.

Ostatecznie tradycyjna keynesowska strategia gospodarcza, zorientowana na stabilizację koniunktury za pomocą aktywnej polityki fiskalnej i pieniężnej, poniosła fiasko w konfrontacji z problemami stagnacji z lat siedemdziesiątych i w wielu krajach została odrzucona. Zastosowano w nich różne rozwiązania modelowe systemu gospodarczego, których podstawy teoretyczne tworzyła neoliberalna myśl ekonomiczna. Wielość tych rozwiązań powoduje konieczność omówienia tylko ich uniwersalnych (powtarzalnych) założeń.

Przedmiotem teorii neoliberalnej jest zachowanie elementarnych podmiotów gospodarujących na rynku, a jej istotę można sprowadzić do wyidealizowanego modelu doskonałej konkurencji, za którego pomocą próbuje się opisać zachowania uczestników rynku.

1. W neoliberalnych modelach gospodarczych zakłada się ponownie istnienie konkurencji doskonałej. Przyjmuje się, iż podmioty gospodarujące działają wyłącznie w sposób racjonalny, którego podstawą jest osiągnięcie własnego indywidualnego interesu i tym samym dążą do maksymalizacji efektów związanych z realizacją tego interesu. Mechanizmem gwarantującym racjonalność działalności gospodarczej jest wolny rynek, który istnieje tylko w warunkach konkurencji doskonałej na rynku pracy, kapitałów oraz towarów, czyli w całym obszarze funkcjonowania systemu.

Relatywny charakter racjonalności i optymalności decyzji alokacyjnych w modelu konkurencji doskonałej wiąże się z normatywnymi obciążeniami tych decyzji, wynikającymi z charakteru teorii równowagi ogólnej.

2. Punktem wyjścia konstruowanych założeń neoliberalnego systemu gospodarczego jest postulat nieograniczonej wolności jednostki, którego wyrazem w dziedzinie stosunków własności jest dominacja własności prywatnej.

Prywatna własność środków produkcji i kapitału finansowego jest podstawą gospodarki. Posiadanie własności powinno być celem działania jednostek, gdyż ona gwarantuje im stabilizację oraz niezależność ekonomiczną, czyli wolność. Brak własności stanowi natomiast „istotną cechę proletaryzacji” i przyczynę nierównowagi społecznej i dlatego upowszechnienie własności wśród ludności jest „najważniejszym punktem strategicznym" życia gospodarczego i społecznego.

Następnym z nich jest suwerenność konsumenta w stosunku do producenta, która oznacza, że suwerenne wybory konsumenta, wywołujące produkcyjne decyzje alokacyjne, determinują dynamikę i funkcjonowanie całego systemu gospodarczego. Suwerenność wyborów umożliwia konkurencję wolnych i równych podmiotów, czyli działanie wolnego rynku.

3. Konstrukcja neoliberalnego systemu gospodarczego zakłada również ograniczoną ingerencję państwa w życie gospodarcze, która powinna odnosić się wyłącznie do zabezpieczenia takich potrzeb zbiorowych, które nie mogą być zaspokojone bez interwencyjnej działalności organów państwowych.

Zalicza się do nich przede wszystkim: zagwarantowanie bezpieczeństwa wewnętrznego; prawodawstwo i utrzymanie praworządności; system szkolnictwa ogólnokształcącego i zawodowego; utrzymanie infrastruktury komunikacyjnej; opiekę nad ludźmi niezdolnymi do pracy i jej nie posiadającymi; potrzeby ochrony zdrowia, w tym szczególnie środowiska naturalnego. Najważniejszą jednak funkcją państwa w systemie neoliberalnym jest ochrona konkurencji, sprowadzająca się do wydawania zakazów działania organizacji likwidujących konkurencję, tj. karteli i oligopolii, które ją ograniczają. W tym rozumieniu państwo tworzy „reguły gry rynkowej” i przestrzega zasad ich stosowania.

Konstruowany model opiera się na trzech podstawowych założeniach, tj.:

(a) prawie rynków Saya, które zakłada, iż podaż sama stwarza sobie popyt i gwarantuje istnienie odpowiednich rynków;

(b) rzadkości czynników wytwórczych, powodującej rywalizację między podmiotami gospodarującymi o ich pozyskanie;

(c) działaniu systemu cen, regulującego m.in. konkurencję pomiędzy przedsiębiorcami, a w szczególności ruchy płac oraz stopy procentowej, decydujące o rozmiarach inwestycji.

W ramach przedstawionych ogólnych założeń funkcjonowania neoliberalnego systemu gospodarczego można wyróżnić przynajmniej kilka modeli realizowanej polityki gospodarczej:

- technokratyczno-scjentystyczny, opierający się na założeniu działania postępu naukowo-technicznego, który ma doprowadzić do ukształtowania się nowego społeczeństwa przemysłowego, a następnie postindustrialnego;

-liberalno-socjaldemokratyczny, wiążący się z koncepcjami państwa dobrobytu, stosującego umiarkowany interwencjonizm w celu łagodzenia sprzeczności społeczno-ekonomicznych;

-kapitalizmu ludowego, poprawiającego funkcjonowanie istniejącego systemu gospodarczego poprzez zmiany w stosunkach własności, obejmujące reformę własności prywatnej, prowadzącą do różnych form akcjonariatu pracowniczego i współposiadania majątku przez wszystkich członków społeczeństwa;

-kapitalizmu planowego, zakładającego konieczność koordynacji działalności techniczno-gospodarczej, wynikającą ze skomplikowanej istoty tej działalności, która w nieuchronny sposób prowadzi do określonych form planowania ogólnogospodarczego.

5. Model gospodarki planowej socjalizmu

Zrozumienie socjalistycznego systemu gospodarczego wymaga poznania nie tylko jego źródeł teoretycznych, ale również okoliczności, w jakich on powstał i ukształtował się na obszarze Związku Radzieckiego, a następnie został narzucony po drugiej wojnie światowej krajom Europy Wschodniej. Powstanie i rozwój tego systemu określały trzy grupy czynników, tj.:

- przesłanki doktrynalne, mające swe uzasadnienie, w tzw. „marksistowsko-leninowskiej teorii rozwoju społecznego”,

- wewnętrzne i zewnętrzne warunki tzw. „budownictwa socjalistycznego” w ZSRR, a następnie w krajach wschodniej Europy,

- charakter przyjętej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, determinującej cele, metody i środki realizowanej polityki gospodarczej.

Zasady teoretyczne socjalistycznego modelu gospodarki określone zostały przez klasyków marksizmu w wyniku krytycznej analizy rozwoju XIX-wiecznego kapitalizmu, a w szczególności negatywnej oceny funkcji mechanizmu rynkowego, traktowanego jako narzędzie regulujące bezkonfliktowy rozwój społeczno-gospodarczy. Miały one stanowić jego apoteozę.

Pierwszy etap budowy socjalistycznego systemu gospodarczego nastąpił po zwycięstwie rewolucji komunistycznej na terenie Rosji, kiedy to bolszewicy podjęli eksperyment zastosowania myśli klasyków marksizmu do praktyki życia społeczno-ekonomicznego. Drugim etapem było przeniesienie po drugiej wojnie światowej doświadczeń radzieckich do krajów Europy Wschodniej, które na mocy porozumie­nia jałtańskiego (czterech mocarstw) znalazły się w strefie wpływów ZSRR.

Budowa socjalistycznego systemu gospodarczego miała dokonać się w tzw. „okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu”, w którym zakładano, że powstaną i w pełni ukształtują się jego podstawowe cechy, stanowiące „zarodkowe elementy” socjalizmu.

Zarys socjalistycznego modelu gospodarczego przedstawiony został za pomocą „kategorii marksistowskich”, mających w praktyce życia społeczno-ekonomicznego byłych europejskich krajów socjalistycznych całkiem inne znaczenie niż przypisywane im w teorii.

Ze względu na znaczenie i kolejność powstawania, do podstawowych elementów socjalistycznego systemu społeczno-ekonomicznego możemy zaliczyć:

1. Kierowniczą rolę partii komunistycznej i socjalistycznego państwa w życiu gospodarczym i społecznym (oznaczającą w praktyce pełną kontrolę nad ludźmi i gospodarką);

2. Sojusz klasy robotniczej z klasą chłopską i innymi „postępowymi" warstwami narodu (pozwalający na narzucenie wszystkim grupom społecznym interesu aparatu partyjnego i uczynienia z niego interesu ogólnonarodowego i ponadnarodowego w ramach tzw. „internacjonalizmu proletariackiego”);

3. Uspołecznienie podstawowych środków produkcji (jego formą była własność państwowa, pozwalająca na realizację tzw. celów „klasowych”, czyli utrzymanie socjalizmu, natomiast społeczeństwo nie miało wpływu na wykorzystanie środków produkcji we własnym interesie);

4. Planowość gospodarki, pozwalającą na centralistyczne i arbitralne kierowanie procesami rozwoju społeczno-gospodarczego, przejawiające siew podziale dochodu narodowego i rozdziale środków inwestycyjnych bez konieczności liczenia się z potrzebami społecznymi);

5. Zasadę centralizmu demokratycznego w życiu politycznym i gospodarczym (funkcjonującą ułomnie, tylko w jednym kierunku, tzn. „z góry w dół” i w ten sposób realizującą prymat polityki nad ekonomiką).

Przedstawione elementy socjalistycznego systemu społeczno- ekonomicznego wybrane zostały z deklaracji narady przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych krajów socjalistycznych (Moskwa 16 listopada 1957), która określiła główne prawidłowości rewolucji socjalistycznej i budownictwa socjalizmu właściwe dla każdego kraju wkraczającego na drogę do socjalizmu. Prawidłowości te określone zostały po przezwyciężeniu tzw. „kultu jednostki” i stanowiły podstawę późniejszego „realnego socjalizmu”.

System społeczno-ekonomiczny socjalizmu można scharakteryzować, jako strukturę generalną mającą „własne prawa rozwoju' społeczno-ekonomicznego, determinowane przez wcześniej określone stałe elementy systemu. Ideologizacja tych elementów oraz uczynienie z nich atrybutów systemu spowodowały jego niereformowalność. W ramach struktury generalnej możemy wyodrębnić pewne części stanowiące substruktury mające własne prawa rozwojowe i utrzymujące związek z innymi substrukturami mającymi istotny wpływ na całość systemu pod wpływem wewnętrznych przeobrażeń, czyli na strukturę generalną. System ekonomiczny gospodarki socjalistycznej składał się z następujących części:

1. strategii wzrostu i rozwoju gospodarczego, uzależnionych od przyjętych przez kierownictwo partii komunistycznej zadań budownictwa socjalistycznego, które miały charakter arbitralny;

2. systemu planowania i zarządzania, skrajnie scentralizowanego i podporządkowanego partyjnej kontroli, pozwalającej na narzucenie społeczeństwu i gospodarce wyznaczonych celów politycznych;

3. systemu podziału dochodu narodowego, umożliwiającego dokonanie prawie nieograniczonej akumulacji środków finansowych, jej skrajne ramy wyznaczał dopiero bunt społeczeństwa;

4. struktury produkcji i odpowiadającej jej struktury społecznej, kształtowanej zgodnie z marksistowskimi założeniami o przodującej roli klasy robotniczej oraz znaczeniu przemysłu ciężkiego w procesach rozwoju społeczno-gospodarczego.

W ramach struktury generalnej (systemu społeczno-ekonomicznego) mogły zachodzić zmiany i przekształcenia w poszczególnych substrukturach, podejmowane jednak w granicach działań nie zagrażających całej strukturze generalnej, tzn. takich, które nie naruszały podstawowych elementów określających system socjalistyczny. W takim rozumieniu system ekonomiczny miał charakter służebny, był powoływany do wykonania pewnych zadań i celów wynikających z ideologii komunistycznej, a po ich wykonaniu ulegał zmianie (przeobrażeniom) z punktu widzenia nowych zadań i celów. Przykładem ilustrującym tę tezę mogą być, tzw. etapy budownictwa socjalistycznego, jak „komunizm wojenny”, „NEP” (okres nowej polityki ekonomicznej), „rozwinięte społeczeństwo socjalistyczne,, czy „realny socjalizm”.

Podstawową krytykę socjalistycznego systemu społeczno-gospodarczego można odnieść do racjonalności jego działania.Pierwszym ekonomistą, który zwrócił na ten problem uwagę był Ludwig von Mises. W dokonanej w połowie lat trzydziestych XX w. krytyce modelu ekonomicznego ZSRR przedstawił on socjalizm jako system gospodarki naturalnej, utworzony pod wpływem marksowskiej idei komunizmu, radykalnej i prostej, albowiem jej nośność polegała na zaprzeczeniu dalszych możliwości rozwoju kapitalizmu. Spostrzegł również, iż system ten powstał w wyniku szczególnego splotu okoliczności, lecz jego istnienie stoi pod znakiem zapytania, a dążenie do jego utworzenia i utrzymania pozbawione jest sensu, gdyż model gospodarczy, w którym nie ma stosunków wymiany i mechanizmu rynkowego nie zapewnia racjonalnego gospodarowania czynnikami produkcji. W debacie nad możliwością racjonalnego działania w socjalistycznym modelu gospodarki Mises zasłynął powiedzeniem: „marksizm stoi w sprzeczności z logiką, nauką i samym procesem myślenia”.

W przeprowadzonej krytyce modelu gospodarczego socjalizmu L. von Mises wykazał, iż:

- wraz ze zniesieniem prywatnej własności środków produkcji następuje zniesienie wolności i demokracji, gdyż system gospodarki socjalistycznej, eliminując prywatną własność środków produkcji, musi się oprzeć na przemocy i przymusie wykonywanym przez scentralizowany ośrodek władzy;

- socjalistyczny system gospodarki oparty na wspólnej własności środków produkcji wprowadza w miejsce wymiany stosunki podziału wytworzonych dóbr i usług, które stają się jego specyficzną cechą;

- eliminacja wymiany powoduje, iż podział czynników produkcji musi dokonywać się w postaci naturalnej („dystrybucja rzeczy”), co powoduje zanik jedynej miary rzadkości, tj. cen rynkowych, która uniemożliwia prowadzenie rachunku ekonomicznego, stanowiącego podstawę racjonalności decyzji w zakresie organizacji produkcji i zaspokojenia potrzeb.

Założenia systemu gospodarki socjalistycznej były według Misesa irracjonalne i nie mogły z tych przyczyn urzeczywistnić jego celu ideologicznego, tj. polepszenia bytu człowieka. Nie było w nich bowiem miejsca na realizację i działanie jednostek dla ich własnych korzyści. Państwo powinno wyzwalać energię społeczną obywateli we właściwym kierunku i pomagać rozwojowi każdego obywatela, a nie przeszkadzać mu czy też utrudniać działalność gospodarczą i za niego we wszystkim decydować.

Bardziej zaawansowaną i druzgocącą krytykę socjalistycznego modelu gospodarki, opartą na wnikliwej analizie rzeczywistości ekonomicznej ZSRR z lat trzydziestych, przeprowadził Lew Trocki w zapoznanej w Polsce książce pt. Zdradzona rewolucja. Rewelacją tej analizy jest fakt, iż autor w tym okresie wskazał już na te wszystkie negatywne i patologiczne czynniki, które doprowadziły w latach dziewięćdziesiątych XX w. do upadku realnego socjalizmu. W studium swoim zauważył m.in., że: „Siłę i trwałość ustrojów warunkuje w ostatecznym rachunku względna wydajność pracy. Gospodarka uspołeczniona, górująca technicznie nad kapitalizmem, rozwój socjalistyczny miałaby zagwarantowany na pewniaka, by tak rzec - automatycznie, czego niestety, w żadnym wypadku wciąż jeszcze nie można powiedzieć o gospodarce radzieckiej”. Analizując mechanizm ekonomiczny gospodarki socjalistycznej, a w szczególności dystrybucyjną planowość, Trocki przewidział rozpad „sowieckiego socjalizmu”, wskazując na atrybut zagłady systemu, tj. inflację.

Pozostaje więc pytanie, dlaczego tak długo w ZRRR i w krajach Europy Wschodniej utrzymał się system gospodarczy socjalizmu? Socjalizm w wydaniu radzieckim dalej realizował imperialną politykę rosyjską, zapoczątkowaną przez Piotra I, której podstawą był ekstensywny model wzrostu gospodarczego, oparty na zaborze nowych terytoriów wraz z ich bogactwami narodowymi oraz zamieszkującymi je ludźmi, stanowiącymi nowe rezerwy sił wytwórczych. W latach trzydziestych XX wieku w ZSRR ekstensywne czynniki wzrostu gospodarczego były już faktycznie na wyczerpaniu, jak również nie było warunków do przejścia do intensywnych metod gospodarowania. Sytuacja zmieniła się jednak radykalnie wskutek przygotowań do drugiej wojny światowej, które umożliwiły narzucenie społeczeństwu gospodarki komunizmu wojennego, tj. nowych wyrzeczeń w zakresie zaspokojenia potrzeb. Wyjście Związku Radzieckiego z wojny w charakterze zwycięzcy spowodowało nowe nabytki terytorialne, które wraz z reparacjami, wyzyskiem części narodu niemieckiego i ekonomicznym uzależnieniem krajów wschodniej Europy wzmocniły na pewien czas system ekonomiczny socjalizmu, a nawet nadały mu światowe znaczenie.

6. Alternatywne modele systemów gospodarczych

Mając na uwadze zmieniające się nieustannie cele, metody i warunki gospodarowania, nie można określić stałego wzorca formuły ingerencji państwa w procesy ekonomiczne. Wyznaczone cele rozwoju społeczno-gospodarczego, które będą realizowane w ramach interwencjonistycznej polityki ekonomicznej państwa, oraz wybór metod i środków ich realizacji zależy od zmieniających się wewnętrznych i zewnętrznych warunków gospodarowania.

W poszukiwaniu alternatywnych modeli gospodarczych, określających zakres polityki ekonomicznej państwa, można wykorzystać doświadczenia wypływające z funkcjonowania podstawowych systemów społeczno-gospodarczych, odgrywających największą rolę w świecie lat dziewięćdziesiątych.

Interesującą propozycję w tej dziedzinie przedstawił B. Gliński, konstruując specjalną tabelę funkcjonujących pod koniec dwudziestego wieku systemów gospodarczych, które wyróżnia według takich kryteriów, jak: własność przedsiębiorstw; podstawowe regulatory gospodarki; dysponowanie wygospodarowanym zyskiem - cztery podstawowe systemy społeczno-ekonomiczne. Wyszedł on z założenia, że „systemy gospodarcze znajdują się w procesie permanentnej rewolucji. Kapitalizm XIX-wieczny różni się wyraźnie od współczesnego kapitalizmu menedżerskiego. Jednak dla znacznej części państw mniej rozwiniętych pod względem gospodarczym, kapitalizm XIX wieku pozostaje zjawiskiem realnym. Dotyczy to większości krajów Ameryki Łacińskiej, Afryki, Bliskiego i Środkowego Wschodu itp. Dlatego trzeba uwzględniać wariant kapitalizmu XIX-wiecznego, jako istniejący realnie do dziś obok kapitalizmu zmodyfikowanego nazwanego również menedżerskim.

Systemy mieszane pojawiły się wyraźnie po II wojnie światowej. Mają one dwojaki rodowód. W Europie ukształtowały się w krajach, gdzie socjaldemokraci utrzymywali się stosunkowo długo przy władzy. Potrafili on zapewnić daleko posuniętą sprawiedliwość w podziale wytworzonego dochodu narodowego, chociaż dochód wytwarzano na podstawie kapitalistycznych stosunków produkcji. Drugi wzorzec systemu mieszanego powstał na Dalekim Wschodzie. Wiodącą rolę w jego ukształtowaniu spełniła Japonia, wykorzystując w dużym zakresie planowanie w skali gospodarki narodowej, aby zapewnić przemysłowi japońskiemu zdolność do ekspansji na rynki światowe, a na rynki państw wysoko uprzemysłowionych w pierwszej kolejności. Wielkie korporacje japońskie potrafiły wykorzystać pewne tradycje własnego kraju, aby zastosować systemy płac bardzo zbliżone do zasady podziału według potrzeb, która to zasada była rozważana w krajach komunistycznych tylko jako przyszłościowa”. Na podstawie przeprowadzonej analizy autor chciał wykazać, iż istnieje alternatywa w stosunku do wybranego i wdrażanego w Polsce systemu liberalnego XIX-wiecznego kapitalizmu, który (w przekonaniu większości liberalnych ekonomistów i ich zagranicznych doradców) rozwiąże „niewidzialną ręką rynku” problemy stojące przed zaniedbaną gospodarką polską.

Opierając się na wynikach cytowanych badań, jak i na własnych można zaprezentować współczesne systemy gospodarcze, występujące w gospodarce światowej, które zostały wyodrębnione na podstawie przyjętych w badaniach wartości dominujących, uznanych za kryteria analizy systemowej. Prezentuje je tabela 2.

Tabela 2. Systemy gospodarcze w świecie - koniec XX w.
.. Systemy Kryteria różnicowania	I. Kapitalizm XIX wieku	II. Komunizm ZSRR 1928-1985 Chiny od 1953 do 1978 Aktualnie, np.: Kuba; Wietnam; Koreańska Rep. Lud.-Dem..	III. Kapitalizm zmodernizowany menedżerski druga połowa XX wieku	Systemy mieszane
								IV. Wariant szwedzki (socjalno-demokratyczny)	V. Wariant japoński (centralne planowanie)
Własność przedsiębiorstw	Organizacje gospodarcze - własność prywatna	Organizacje gospod. upaństwowione. Spółdzielnie nie różnią się od przedsiębiorstw państwowych. Eliminowanie własności.prywatnej	Organizacje gospodarcze stanowią własność prywatną. Dopuszczalna własność państwowa i samorządowa
Regulatory gospodarki	Rynek - regulująca rola zarządzania w dużych przedsiębiorstwach	Szczegółowy scentralizowany plan doprowadzony do przedsiębiorstw	Rynek
						Aktywna rola polityki gospodarczej i społecznej. Regulująca rola zarządzania w dużych przedsiębiorstwach		Centralne planowanie
			Dysponowanie zyskiem	Po opodatkowaniu dzieli się między przedsiębior­ców i akcjonariuszy	Symboliczny zysk. Część można wykorzystać na premiowanie oszczędności	Po opodatkowaniu dzieli się między przedsiębiorstwa a właścicieli
							wysokie opodatkowanie dochodów	płace dochody - spłaszczone przez egalitaryzm płacowy

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: L. Koćwin Polityka gospodarcza Polski w okresie transformacji ustrojowej, Wrocław 1994, s. 28-50; B. Gliński, Gospodarczy system lat 90., „Życie Gospodarcze” z 1.03.1992

7. Model systemu gospodarczego Polski?

Gospodarka polska, a szczególnie pozostawione po czterdziestu latach budownictwa socjalizmu uwarunkowania społeczne i gospodarcze wymagają specyficznych, własnych rozwiązań modelowych w zakresie konstruowanego systemu gospodarczego, co nie oznacza, że należy abstrahować od doświadczeń światowej gospodarki i myśli ekonomicznej. Zaczerpnięte z niej koncepcje należy traktować, jako tworzywo do opracowania własnej, polskiej doktryny rozwoju systemu społeczno-gospodarczego, a nie jako dyrektywę i gotowy wzór.

W wyniku transformacji w latach dziewięćdziesiątych XX w. stworzony został w Polsce neoliberalny system gospodarki rynkowej. Przedsięwzięcia polityki gospodarczej rządu oraz pieniężnej banku centralnego, a także w sferze prawa gospodarczego (realizowane według planu L. Balcerowicza) miały zapewniać szybką poprawę konkurencyjności polskich firm i wyrobów na rynku krajowym i zagranicznym. W systemie tym wzrost gospodarczy miał zapewnić sprawiedliwość społeczną. Przyjęta w sytuacji awaryjnej (lat 1989-1990) doktryna ekonomiczna okazała się tendencją trwałą. Wskutek tego system gospodarczy prowadził do narastających nierówności społecznych, nie występujących w gospodarkach rynkowych krajów wysoko rozwiniętych. Równocześnie po dawnym okresie pozostało wiele przywilejów, które obciążają budżet państwa, co w sumie nie stworzyło dobrych perspektyw rozwoju. W wyniku zaistniałe sytuacji wytworzyło się, z jednej strony,.skrajnie utylitarne, czyli w efekcie skrajnie egoistycznego, podejścia obywateli do problemów przedsiębiorczości, z drugiej zaś, do sprawiedliwości społecznej. W wyniku tych przesłanek wprowadzony w Polsce bez konsultacji społecznych system gospodarczy nie został w pełni zaakceptowany, co w zasadzie wyklucza budowanie wspólnoty obywatelskiej na bazie bezkonfliktowego rozwoju.

Opierając się na doświadczeniach wynikających z piętnastoletniego okresu transformacji ustrojowej w Polsce (1989-2004), której podstawą było wprowadzenie systemu gospodarki rynkowej, opartego w swoich podstawach na doktrynie monetaryzmu, można z odpowiedzialnością postawić hipotezę, że wybór systemu gospodarki polskiej leży przede wszystkim w kręgu systemów bądź wariantów systemów, określanych jako mieszane, tzn. uwzględniających zwiększoną rolę państwa w gospodarce, opartą na doktrynie interwencjonizmu.

Za wyborem tego rodzaju systemu gospodarczego przemawia wiele okoliczności wynikających z doświadczeń transformacji systemowej w Polsce, która nie przyniosła ewidentnych sukcesów socjalnych i ekonomicznych, co potwierdza m.in. ok. 3 mln bezrobocie, jak i ok. 4 mln ludzi żyjących poniżej minimum socjalnego. W okresie tym nie wykształtowały się w sposób pełny instytucje rynkowe występujące w systemach gospodarczych państw wysoko rozwiniętych, szczególnie rynek finansowy, obejmujący rynek pieniężny i walutowy, kapitałowy, papierów wartościowych, jak i rynek ubezpieczeń tworzący potężny kanał inwestycyjny. Istnieje, co prawda giełda lecz jej oddziaływanie na gospodarkę jest nie wielkie, gdyż źródła kapitału który jest inwestowany na giełdach w krajach wysoko rozwiniętych w Polsce jeszcze nie funkcjonują. Ponadto, występuje nadal uboga infrastruktura dróg, sieci kolejowej i telefonicznej, przejść granicznych i portów lotniczych i morskich, skandaliczny jest poziom ochrony środowiska, a system prawa gospodarczego sprzyja szerzącej się korupcji. Wszystkie te czynniki występują przy stabilnej strukturze gospodarki a nawet przy pewnym wzroście gospodarczym.

W ocenie istniejącego systemu gospodarczego w Polsce warto powołać się na argumenty Jerzego Szackiego, zawarte w recenzji książki Bruce`a Ackermana, pt. „Przyszłość rewolucji liberalnej”, („Gazety Wyborczej (8-9.02.1997), w której pisze, że: „Zdaniem Ackermana tak popularny u nas liberalizm ekonomiczny to w istocie „dziewiętnastowieczny nurt myślenia”, albowiem „współcześni liberałowie” (...) próbują wyznaczyć właściwe rynkowi miejsce”. W szczególności wskazują na cztery ograniczenia działalności wolnego rynku: „Pierwsze ograniczenie (...) wynika z tego, że w realnym świecie rynek nie podporządkowuje się idealnym modelom doskonałej konkurencji. Drugie (...) kwestionuje prawo jednego pokolenia zwycięzców rynku do przekazywania całego zysku własnym dzieciom bez zapewnienia równych szans dzieciom, które nie miały bogatych rodziców. Trzecie (...) kładzie nacisk na podstawowe znaczenie wykształcenia w przygotowaniu obywatela do dokonywania znaczących wyborów. Czwarte (...) polega na zapewnieniu wszystkim obywatelom w miarę równych wpływów politycznych, niezależnie od tego, jak im się poszczęści na rynku” (s. 13-14). Liberalizm Ackermana ma wyraźny odcień socjaldemokratyczny - w każdym razie o tyle, o ile pewne postulaty socjaldemokracji weszły w skład abecadła zachodnich liberalnych demokracji. Nie ma liberalizmu bez gospodarki rynkowej, ale gospodarka to bynajmniej nie wszystko. Według Ackermana „Niewidzialna ręka, jest raczej postulatem czystego rozumu, w żadnym zaś razie rzeczywistością rozwoju historycznego”.

Z przedstawionej oceny wynika, że w działaniach dotyczących „doskonalenia systemu gospodarczego Polski”,.winno się unikać bezpośrednich odwołań do doświadczeń państw Europy Zachodniej, których nie należy bezkrytycznie stosować, albowiem jeśli przyjmie się ich system stymulowania gospodarki, to gospodarka polska osiągnie tylko podobne niskie tempo wzrostu. W tym wypadku dystans (luka rozwoju), którą ma do pokonania nie tylko nie zmniejszy się, ale może się pogłębić. Gospodarka polska powinna zatem posiadać system lepszy, pozwalający na szybkie i efektywne zasypywanie obszarów dysproporcji, znacznie silniej motywujący do wydajności pracy, co umożliwi efektywną pogoń za europejską czołówką. Do osiągnięcia tego celu potrzebne są własne, śmiałe i bezprecedensowe rozwiązania.

Przytoczone negatywne uwarunkowania wewnętrzne gospodarki polskiej, ograniczające pole manewru dla przekształceń systemowych powodują, że makroekonomiczna polityka musi być oparta na innej filozofii ekonomicznej, bardziej zbliżonej do neokeynesizmu niż do liberalnej doktryny monetarnej.

Reasumując, doświadczenia powstającej w Polsce gospodarki rynkowej wskazują, że w polskim systemie gospodarczym jest konieczna ingerencja państwa w życie ekonomiczne, która obecnie w mniejszym lub większym stopniu obejmuje: powszechną ingerencję państwa w działalność gospodarczą: stabilizowanie gospodarki, tworzenie rynku, interwencjonizm państwa na rynku. Tworzy ona mocne podstawy do ustabilizowania gospodarki, gwarantującej sprawność i efektywność mechanizmów rynkowych, sprzyjających tworzeniu się rynku, na bazie których powstają dopiero przesłanki rozwoju interwencjonizmu państwa w sferę stosunków rynkowych.

Przejęcie przez państwo funkcji alokacyjnych, redystrybucyjnych, stabilizacyjnych oraz socjalnych wynika przede wszystkim z nieadekwatności rynku do rozwiązania pewnych problemów społeczno-gospodarczych, tj. z zawodności rynku jako mechanizmu regulującego, który w szerszym lub mniejszym zakresie musi być zastąpiony innym mechanizmem uruchamianym przez państwo oraz z konieczności eliminowania lub łagodzenia dotychczasowych negatywnych skutków transformacji systemowej, związanych z funkcjonowaniem rynku w jego obecnym kształcie.

Mikro i makro ekonomia. Podstawowe problemy, pod redakcją naukową S. Marciniaka, wydanie trzece, zmienione, Warszaw 2002, (s. 50); Podstawy ekonomii, redakcja naukowa R. Milewski, Warszawa 1998 (s. 49-79) oraz Polityka ekonomiczna, pod redakcją B. Winiarskiego, Wrocław 1992, s. 24.

1

20

---