Polityka zagraniczna:
POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA
Po II wojnie świat., na mocy układów jałtańskich ( jałtańska konferencja) Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów, jako jedno z państw tworzących blok wsch. system wojsk.-polit. kontrolowany przez ZSRR; jej rząd i polityka zagr. były do 1956 całkowicie zależne od władz na Kremlu. Kosztem wejścia do tego bloku było znaczne ograniczenie suwerenności, konieczność konsultowania z ZSRR wszystkich poczynań na forum międzynar., stacjonowanie wojsk sowieckich na terytorium Polski, nierównoprawne stosunki gospodarcze. W 1945 podpisano układ pol.-sowiecki o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy (przedłużony 1965); 1955 Polska przystąpiła do Układu Warsz.; konsekwencją tego był m.in. udział żołnierzy pol. w interwencji wojsk Układu Warsz. w Czechosłowacji 1968. Z racji sojuszniczych powiązań Polska ponosiła koszty polit. i gosp. wyścigu zbrojeń. W 1949 Polska przystąpiła do RWPG; ZSRR czuwał nad utrzymywaniem się rządów PZPR w Polsce i wyznaczał reguły integracyjne. Pod naciskiem ZSRR, Polska musiała zrezygnować z udziału w tzw. planie Marshalla (odbudowa Europy ze zniszczeń powojennych), a następnie z udziału w procesie integracji europejskiej. W ramach ograniczonej suwerenności dyplomacja pol. podejmowała wysiłki złagodzenia konfrontacji systemowej (wsparcie dla idei Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, KBWE). W dziedzinie bezpieczeństwa eur. 3 pol. inicjatywy, przedstawione na forum ONZ, zyskały rozgłos: tzw. plan Rapackiego (1957), przewidujący utworzenie strefy bezatom. na obszarze Polski, RFN, NRD, CSRS, tzw. plan Gomułki (1963 64), przewidujący utworzenie strefy kontrolowanego zamrożenia zbrojeń jądr. na tym obszarze, oraz tzw. plan Jaruzelskiego (1988) dotyczący redukcji (ewentualnie zamrożenia) broni jądr. i broni konwencjonalnych. Istotny wkład wniesiono do prac nad przygotowaniem Aktu Końcowego KBWE (podpisanego w Helsinkach 1975) i podczas kolejnych konferencji KBWE (od 1994 Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie). Polska popierała na forum ONZ dążenia państw skolonizowanych do uzyskania niepodległości i udzielała polit. wsparcia prosowieckim i prokomunist. państwom Afryki, Azji i Ameryki Łac., ale nie angażowała się wojskowo w lokalne konflikty, podsycane przez mocarstwa. Rozwinięto związki gosp. i kult. z większością państw świata (oprócz RPA, Korei Pd. i niektórych państw arab.). Stosunki dyplomatyczne z Izraelem, zerwane 1967, przywrócono 1990. Wprowadzenie stanu wojennego i represje wobec NSZZ Solidarność spowodowały częściową izolację Polski na Zachodzie i osłabiły możliwości działania pol. dyplomacji.
TRZECIA RZECZPOSPOLITA
Instytucje. Zgodnie z przyjętą 17 X 1992 Ustawą konstytucyjną określającą wzajemne stosunki między władzą ustawodawczą a wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym (tzw. mała Konstytucja), prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewn. i międzynar.; sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków zagr., powołuje na wniosek premiera min. spraw zagr., mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynar.; prezydent sprawuje też ogólne kierownictwo w zakresie bezpieczeństwa nar.; jego organem doradczym jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. Politykę zagr. prowadzi, zgodnie z ustawą, Rada Ministrów, odpowiedzialna za nią przed parlamentem. Zgoda parlamentu jest wymagana w odniesieniu do umów dotyczących granic państwa, sojuszów obronnych, umów wprowadzających obciążenia finansowe lub zmiany w ustawodawstwie; min. spraw zagr. jest wykonawcą przyjętej przez sejm polityki, koordynuje całokształt stosunków z zagranicą. Kierunki zmian po 1989. Zmianom ustrojowym w Polsce od 1989 towarzyszyła reorientacja jej polityki zagr., której gł. realizatorem był K. Skubiszewski, min. spraw zagr. 1989 93. Nowa wizja polityki, zaakceptowana przez sejm i senat, zakładała uniezależnienie polit., gosp. i wojsk. od ZSRR, wchodzenie do struktur integracyjnych Zachodu, uczestnictwo w nowych związkach regionalnych, budowanie nowych podstaw prawnych i traktatowych stosunków z gł. partnerami Polski. Polityka zagr. RP wspomagała przemiany polit. i gosp. oraz tworzyła warunki do szeroko pojętego bezpieczeństwa zewnętrznego. Zmiany ustrojowe wysuwały inne, niż po 1945, preferencje w doborze partnerów i instrumentów do realizacji pol. racji stanu. Wzorem rozwoju cywilizacyjnego stała się Wspólnota Eur. (WE), propagująca demokrację parlamentarną, chroniącą prawa człowieka oraz swobodę gospodarowania, opartą na prawie własności. Zdążająca do integracji Europa Zach. stała się gł. partnerem RP w restrukturyzacji gospodarki i tworzeniu instytucji demokratycznych. Reorientację polityki zagranicznej Polski ułatwiły rozpad ZSRR i zmiany polit. zachodzące w środk.-wsch. Europie. Rozwiązanie RWPG i załamanie się stosunków gosp. z ZSRR, gł. do tej pory odbiorcą pol. eksportu i dostawcą surowców, pogłębiało trudności w wychodzeniu z kryzysu końca lat 80. i oddziaływało negatywnie na wewn. stabilność państwa. Główny cel ugruntowanie eur. (w sensie cywilizacyjnym, polit. i gosp.) orientacji Polski miał zostać osiągnięty przez wejście do Wspólnoty Europejskiej. Pierwszym etapem było podpisanie w Brukseli 16 XII 1991, po dwuletnich negocjacjach, tzw. układu europejskiego o stowarzyszeniu między Polską a 12 państwami EWG (po ratyfikacji przez wszystkie strony wszedł w życie 1 II 1994); układ stworzył ramy stopniowej integracji Polski ze Wspólnotą przez dostęp do rynków krajów członkowskich Wspólnoty, pomoc gosp., transfer technologii; wymagał przystosowania prawodawstwa krajowego do prawodawstwa Wspólnoty (Unii Europejskiej). Od 1997 trwają negocjacje członkowksie w sprawie przyjęcia Polski do Unii Europejskiej. Po rozwiązaniu Układu Warsz. (1 VII 1990) gł. celem Polski stało się przystąpienie do NATO i Unii Zachodnioeur. (UZE). Starano się przełamać rezerwę państw euroatlantyckich wynikającą z kryzysu celów NATO, niechęci zwiększenia zakresu ich zobowiązań w stosunku do państw gorzej uzbrojonych oraz związaną ze sprzeciwami Rosji. Zmierzając do wejścia do nowych struktur obronnych, Polska rozszerzała zakres współpracy z siłami zbrojnymi państw NATO w dziedzinie szkolenia i wymiany, starała się wzmocnić stan obronności, osłabiony przez rozwiązanie dotychczasowych związków sojuszniczych i kryzys w przemyśle zbrojeniowym. W XII 1991 Polska weszła do Północnoatlantyckiej Rady Współpracy, powołanej przez NATO do konsultacji z państwami byłymi czł. Układu Warsz.; IV 1994 Polska przystąpiła do euroatlantyckiego programu Partnerstwo dla Pokoju, jako etapu przejściowego w uzyskaniu pełnego członkostwa w NATO; V 1994 Polska uzyskała w UZE status członka stowarzyszonego. W III 1999 Polska wraz z Czechami i Węgrami uzyskała status pełnoprawnego członka NATO. Włączanie Polski do eur. struktur przebiegało na wielu płaszczyznach. Dużą rolę w tych procesach odgrywały sejm i senat (zwł. podczas pierwszej kadencji). Po pierwszych demokr. wyborach parlamentarnych Polska została przyjęta do Rady Europy i odtąd uczestniczy w pracach wszystkich jej organów (Zgromadzenie Doradcze, Kom. Ministrów, Eur. Trybunał Praw Człowieka i Komisja Praw Człowieka). RP, starając się o pozyskanie dobrych stosunków z państwami eur., podpisała dwustronne deklaracje o przyjaznej współpracy z W. Brytanią (IV 1991), Belgią (VII 1991) i Szwajcarią (IX 1991). Z Francją zawarła układ o przyjaźni i solidarności (IV 1991), z Niemcami o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy (VI 1991), układy o przyjaźni i współpracy z Włochami (X 1991) i Hiszpanią (X 1992). Stwarzały one możliwości związania Polski z Zachodem w różnych dziedzinach i zostały wzmocnione przez umowy w sprawie popierania i wzajemnej ochrony inwestycji, współpracy celnej, unikania podwójnego opodatkowania (z Belgią, Danią, Grecją, Hiszpanią, Holandią, Finlandią, Niemcami, Szwajcarią, Szwecją, W. Brytanią). Tworzeniu się nowych więzów gosp. i społ. z Europą Zach. sprzyjało prawie całkowite zniesienie obowiązku wizowego wobec Polaków przez prawie wszystkie państwa. Rozwój współpracy regionalnej i transgranicznej był od 1989 ważnym zadaniem dyplomacji pol. zmierzającej do rozwiązywania problemów gosp., obronnych i ekol. z sąsiadami. W II 1991 podpisano Deklarację Wyszehradzką o współpracy RP, Czechosłowacji i Węgier w dążeniu do integracji eur.; w Krakowie X 1991 ustalono ramy współpracy trójstronnej i wspólne stanowisko wobec Wspólnoty Eur. i NATO (Deklaracja Krakowska); podpisano układy o przyjacielskiej i dobrosąsiedzkiej współpracy RP z Węgrami, o dobrym sąsiedztwie, solidarności i przyjacielskiej współpracy z Czes. i Słowac. Rep. Federacyjną. W ramach Grupy Wyszehradzkiej rozwijano stosunki gosp.: XII 1992 podpisano w Krakowie Środkowoeur. Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA), obejmujące 4 kraje Grupy Wyszehradzkiej. Polska włączyła się też do współpracy Północ Południe przez przystąpienie (VII 1991) do grupy adriatycko-bałtyckiej (zw. inicjatywą środkowoeur.), skupiającej 6 państw, oraz do współpracy bałtyckiej. Z inicjatywy RP 1991 powstało Stow. Miast Bałtyckich; od III 1992 RP jest czł. Rady Państw Morza Bałtyckiego; II 1993 Polska podpisała Eur. Kartę Samorządu Terytorialnego, a III 1993 tzw. Konwencję Madrycką w sprawie współpracy transgranicznej. Rozpoczęto współpracę na obszarach przygranicznych w ramach euroregionów: Sprewa-Nysa-Bóbr, Euroregionu Karpackiego (Polska, Ukraina, Słowacja, Węgry); V 1993 przedstawiciele miast pol. i czes. podpisali porozumienie o transgranicznej współpracy wzajemnej i powstaniu Związku Miast i Gmin Polska Czechy. Tworzyły się też inne formy współpracy transgranicznej (Region Transgraniczny Śląsk-Morawy, Region Tatry). Szczególne znaczenie miały dla Polski regulacje traktatowe z Niemcami; 1990 został podpisany traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy, odwołujący się do układu zgorzeleckiego Polska NRD z 1950 i zawartego 1970 układu normalizującego stosunki PRL RFN. Traktat z 1990 zawiera wzajemne zobowiązanie do bezwzględnego poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej oraz oświadczenie, że strony nie mają wobec siebie żadnych roszczeń terytorialnych. Ustala podstawy przyjaznej współpracy Polski i Niemiec we wszystkich ważniejszych dziedzinach, powołuje wieloszczeblowe mechanizmy regularnych konsultacji; uregulował m.in. kwestie mniejszości nar. zgodnie ze standardami eur. ustalonymi w dokumentach KBWE (taka formuła ochrony praw mniejszości nar. po obu stronach granicy znalazła się także w innych traktatach, zawartych przez RP z Czechami, Węgrami, Ukrainą, Litwą, Łotwą, Estonią, Rosją, Słowacją). Wraz z tym traktatem podpisano 4 ważne umowy: o pol.-niem. współpracy młodzieży, o utworzeniu Pol.-Niem. Rady Ochrony Środowiska, Pol.-Niem. Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy Regionalnej i Przygranicznej i porozumienie w sprawie pomocy dla ofiar zbrodni hitlerowskich. Pełna normalizacja stosunków ze zjednoczonymi Niemcami sprzyjała uzyskaniu redukcji zadłużenia zagr., uzyskaniu przez RP statusu członka stowarzyszonego ze Wspólnotą Eur. i zniesieniu obowiązku wizowego (decyzje grupy państw z Schengen). Odwołując się do wzorów współpracy franc.-niem., polska polityka zagr. 1989 93 zmierzała nie tylko do przezwyciężenia tragicznego dziedzictwa przeszłości, nadania stosunkom z Niemcami szczególnej dynamiki, a także stworzenia osi Paryż Warszawa Bonn stabilizującej sytuację w Europie przez współpracę polit. i gosp. tych państw. Zmiany ustrojowe w ZSRR i jego rozpad postawiły pol. politykę zagr. wobec wielorakich problemów. Dążenia niepodl. republik sąsiadujących z Polską i ich demokratyzacja znalazły w Polsce uznanie i pomoc. Fakt, że część terenów Litwy, Białorusi i Ukrainy wchodziła przed wybuchem II wojny świat. w skład terytorium Polski i że mieszkała tam nadal ludność przyznająca się do polskości, stanowił dodatkowy czynnik mobilizujący do współpracy z siłami demokr. na Wschodzie. Równocześnie Polska zabiegała o utrzymanie poprawnych stosunków z Rosją i zrealizowanie swoich żywotnych interesów polit. i gospodarczych. W polityce wschodniej Polska kierowała się początkowo zasadą dwutorowości i rozbudowywała stopniowo stosunki z sąsiednimi republikami. Z Łotwą podpisano Deklarację o przyjaźni i współpracy (VI 1991), a następnie nawiązano stosunki dyplomatyczne (VIII 1991), podpisano umowy o współpracy gosp., transregionalnej, kult. i nauk., transportowej (1991 92), oraz Traktat o przyjaźni i współpracy (VII 1992). Z Estonią rozpoczęto stosunki od podpisania umów gosp. 1991, a 1992 zawarto umowy o współpracy regionalnej, kult. i nauk.; VII 1992 podpisano Traktat o przyjaznej współpracy i bałtyckim dobrosąsiedztwie. Szczególnie dużo uwagi poświęcono budowie dobrych stosunków z Litwą; I 1992 podpisano Deklarację o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy oraz 8 umów gosp. i innych. Polska, odrzucając sugestie Litwy w sprawie potępienia kampanii gen. L. Żeligowskiego 1920 i zajęcia Wilna, zmierzała do pełnej normalizacji stosunków, w tym uzyskania dla ludności pol. na Litwie standardowych praw mniejszości narodowych. Z racji hist.-społ. uwarunkowań proces negocjowania układu o dobrosąsiedzkich stosunkach z Litwą był trudny (podpisany i ratyfikowany 1994). Polska jako pierwsze państwo uznała 1991 niepodległość Ukrainy. Całość stosunków z Ukrainą uregulował Traktat o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy (wszedł w życie XII 1992), z Białorusią Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy (VI 1992). Podpisano też porozumienie o zasadach współpracy transgranicznej, umowy o ochronie i popieraniu inwestycji, umowy w sprawie przejść granicznych, porozumienie w sprawie utworzenia pol.-białorus. banku komercyjnego, umowę między ministerstwami spraw wewnętrznych Polski i Białorusi o współpracy w zwalczaniu przestępczości. Polska uznała (uchwała Rady Ministrów XII 1991) niepodległość rep.: Armenii, Azerbejdżanu, Kazachstanu, Kirgistanu, Mołdawii, Tadżykistanu i Uzbekistanu. Mimo kłopotów związanych z otwarciem wsch. granic, Polska nie zaostrzyła przepisów wizowych, pozwalając na rozwój nieformalnego handlu ze wsch. sąsiadami. Kluczowe znaczenie miały stosunki z Rosją, bezpośrednim prawnym sukcesorem ZSRR. Już X 1990 podpisano z Federacją Ros. Deklarację o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy. Polska zmierzała do zawarcia z Rosją traktatu ustanawiającego nowe zasady wzajemnych stosunków, a także do szybkiego wycofania wojsk ros. z terytorium Polski, normalizowania stosunków gosp.; negocjacje, rozpoczęte 1989, zakończyły się podpisaniem V 1992 pakietu umów w Moskwie, podczas wizyty prez. L. Wałęsy. Najważniejszy z nich, Traktat o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy, przewidywał kształtowanie wzajemnych stosunków w duchu przyjaźni, dobrosąsiedzkiego partnerstwa, równouprawnienia, zaufania i wzajemnego szacunku. W Moskwie podpisano także układ w sprawie wycofania wojsk Federacji Ros. z terytorium Polski; przewidziany w nim harmonogram został zrealizowany IX 1993. Warunki ewakuacji wojsk ros. były przedmiotem ostrych sporów podczas negocjacji strony pol. i ros., a także wewnątrzpolit. w Polsce. W Moskwie podpisano ponadto konwencję konsularną, deklarację o współpracy kult., nauk. i oświat., umowę w sprawie przejść granicznych, porozumienie o współpracy pn.-wsch. województw RP i obwodu kaliningradzkiego Federacji Ros. (o współpracy międzyregionalnej i transgranicznej stanowiły też porozumienia z X 1992, regulujące także kwestie ochrony wzajemnych inwestycji); XII 1992 zawarto umowę w sprawie unikania podwójnego opodatkowania. Wizyty prez. Rosji B.N. Jelcyna w Polsce VIII 1993 i premiera W.S. Czernomyrdina II 1995 przybliżyły przełamanie impasu w stosunkach gospodarczych. Ważnym celem pol. polityki zagr. wobec Rosji było uzyskanie pełnej dokumentacji i moralnej satysfakcji za zbrodnie popełnione przeciwko narodowi polskiemu. Efektem starań było udostępnienie Polsce dokumentacji w sprawie zbrodni katyńskiej. Zadania priorytetowe nie wyczerpywały całości działań pol. polityki zagr. w okresie jej reorientacji: RP nawiązała stosunki dyplomatyczne z Izraelem, RPA, Koreą Pd., starała się o ożywienie kontaktów gosp. z najbardziej rozwiniętymi państwami Azji i Bliskiego Wschodu oraz Ameryki Łac.; aktywnie uczestniczyła w pracach organizacji międzynar. (zwł. ONZ i Rady Europy), a także na forum KBWE, gdzie optowano za stworzeniem bardziej efektywnych mechanizmów przeciwdziałania konfliktom. Mimo skromnych środków RP stara się upowszechniać dorobek kultury pol. za granicą, pomagać finansowo tym środowiskom pol. na Wschodzie, które odczuwają potrzebę doskonalenia języka i zdobywania większej wiedzy o Polsce. Zadania te realizuje Stow. Wspólnota Polska wraz z Minist. Edukacji Nar. i Minist. Spraw Zagranicznych.