Wykład 3
Temat: KOSZTY JAKO ELEMENT PROCESU DECYZYJNEGO
Zagadnienia:
Miejsce kosztów w systemie kryteriów wyboru
Istota kosztów i ich zakres
Koszty własne i kategorie pokrewne
Koszty a efektywność przedsiębiorstwa
Literatura: jak wykład 1
Miejsce kosztów w systemie kryteriów wyboru
Koszty zawsze stanowią punkt wyjścia myślenia ekonomicznego, a więc także działania różnych podmiotów gospodarczych, bowiem każde działanie związane jest z ponoszeniem kosztów. Koszty należą zatem do podstawowych kryteriów wyboru decyzji każdego przedsiębiorstwa.
Ranga kosztów jako elementu procesu decyzyjnego wynika stąd, że kosztów wprawdzie nie można w przedsiębiorstwie nie ponosić, ale można i trzeba je minimalizować. Racjonalnie zachowujące się przedsiębiorstwo stara się w sposób naturalny minimalizować swoje koszty, co wynika z zasady racjonalnego działania. Zasada ta zawiera się w stwierdzeniu, że każde przedsiębiorstwo w swoim działaniu:
stawiając sobie cel, zmierza do jego osiągnięcia jak najmniejszym kosztem;
poświęcając określone środki, pragnie uzyskać z nich największy efekt.
W pierwszym przypadku chodzi o minimalizację kosztów, a w drugim o maksymalizację efektów. W przypadku, gdy występują ograniczone możliwości maksymalizowania efektów, co jest zjawiskiem dość powszechnym w gospodarce rynkowej, podstawowym elementem racjonalizacji działań w przedsiębiorstwie staje się obniżanie kosztów. Reguła ta jest więc cechą przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej i podstawową siłą ich rozwoju.
Zasada racjonalnego działania zakłada nie tylko konieczność minimalizowania kosztów, lecz także kształtowania odpowiedniej relacji kosztów do przychodów. Relację tę można uznać za właściwą wtedy, gdy:
przychody ze sprzedaży są wyższe od kosztów;
dynamika przychodów jest silniejsza od dynamiki kosztów.
Cechą szczególną kosztów jest również to, że są one pierwotne względem przychodów. Przedsiębiorstwo, aby podjąć jakąkolwiek działalność gospodarczą, musi najpierw zakupić odpowiednie maszyny i surowce, zatrudnić określoną liczbę pracowników, zorganizować produkcję, czyli ponieść koszty. Dopiero po wyprodukowaniu wyrobów i ich sprzedaży może ono zrealizować przychód.
Fakt pierwotnego charakteru kosztów podnosi ich rangę jako elementu decyzyjnego. Przedsiębiorstwo stale musi rozważać takie kwestie, jak:
podjąć się określonych działań, czy nie;
kiedy działania rozpocząć;
jaka będzie efektywność zamierzonych działań;
jaki będzie okres zwrotu poniesionych kosztów.
Ważnym atrybutem kosztów jest ich zwrotny charakter. Zwrot kosztów jest niezbędnym i koniecznym warunkiem podejmowania określonych działań przez przedsiębiorstwa. Zwrot kosztów zawsze zachęca do angażowania wolnych kapitałów w działalność gospodarczą. Zwrot kosztów nie jest jednak czymś naturalnym i automatycznym. Aby mógł on nastąpić w przedsiębiorstwie muszą być spełnione co najmniej dwa warunki:
przedsiębiorstwo musi sprzedać wyprodukowane wyroby;
przychody ze sprzedaży muszą przewyższać poniesione koszty.
Z powyższego wynika, że na styku przychodów i kosztów rozstrzyga się byt i rozwój przedsiębiorstwa. Z tych powodów przedsiębiorstwo podejmując określone decyzje powinno stale kontrolować przychody i koszty. Kontrola przychodów i kosztów w przedsiębiorstwie powinna obejmować co najmniej następujące przekroje:
globalne sumy przychodów i kosztów całego przedsiębiorstwa;
przychody i koszty określonych rodzajów działalności;
ceny i koszty jednostkowe.
Ogólnie więc można stwierdzić, że koszty należą do najważniejszych kryteriów wyboru decyzji w przedsiębiorstwie. W procesie decyzyjnym występują one w podwójnej roli, ponieważ są:
samoistnym problemem decyzyjnym lub umożliwiają sformułowanie określonego problemu decyzyjnego;
istotnym elementem wspomagającym określone wybory w przedsiębiorstwie.
Ten dwoisty charakter kosztów sprawia, że pełnią one rolę aktywnego elementu w wyborach ekonomicznych przedsiębiorstw oraz zajmują coraz ważniejsze miejsce w zarządzaniu przedsiębiorstwem prowadzącym działalność na własny rachunek i własne ryzyko.
2. Istota kosztów i ich zakres
Koszty są obiektywną kategorią ekonomiczną ściśle związaną z działalnością gospodarczą. Precyzyjne zdefiniowanie kosztów nie jest zadaniem łatwym, ponieważ sposób objaśniania kosztów często odbiega od ich istoty, jako obiektywnej kategorii ekonomicznej, natomiast często nawiązuje do różnego rodzaju teoretycznych i praktycznych modeli rachunku kosztów.
W literaturze przedmiotu koszty są najczęściej definiowane jako pieniężny wyraz nakładów ponoszonych w związku z działalnością gospodarczą. Obejmują swoim zakresem nakłady pracy żywej (wynagrodzenia za pracę wraz z narzutami) i nakłady pracy uprzedmiotowionej (zużycie materiałów i surowców oraz maszyn, urządzeń i budynków). W kosztach ujęte są również usługi transportowe, budowlane, remontowe itp.
Istota kosztów jest zdeterminowana ich zakresem oraz sposobem ujęcia, który częściowo wpływa na ów zakres. Koszty mogą być rozpatrywane w dwóch ujęciach:
makroekonomicznym;
mikroekonomicznym.
Najszerszą kategorią kosztów są społeczne koszty produkcji. Społeczne koszty produkcji są kategorią makroekonomiczną i wyrażają sumę nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, jaką poniosło społeczeństwo na wytworzenie dóbr i usług w określonym czasie. Wielkość społecznych kosztów produkcji jest więc równa wartości społecznego produktu globalnego wytworzonego w tym samym okresie. Społeczne koszty produkcji można wyrazić za pomocą formuły:
Ksp = c + v + m,
gdzie:
Ksp - społeczne koszty produkcji,
c - wartość zużytych środków produkcji
v - wartość produktu wytworzonego przez pracę dla siebie, wyrażoną w wynagrodzeniach pracowników,
m - wartość produktu wytworzonego przez prace dla społeczeństwa, tzw. produkt dodatkowy.
Od społecznych kosztów produkcji należy odróżnić pojęcie kosztów produkcji. Koszty produkcji są również kategorią makroekonomiczną i obejmują one wartość zużytych środków produkcji oraz wynagrodzenia pracowników biorących udział w procesie produkcji. Koszty produkcji obejmują wartość zużytych środków produkcji oraz wynagrodzenia pracowników biorących udział w procesie produkcji. Stąd można zapisać formułę:
Kp = c + v,
gdzie:
Kp - koszty produkcji, pozostałe oznaczenia jak w poprzednim wzorze.
Koszty produkcji równają się wartości produktów pomniejszonej o wartość produktu dodatkowego. Wynika z tego, że koszty produkcji są częścią społecznych kosztów produkcji.
Koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo nazywa się kosztami własnymi. Przymiotnik „własne” podkreśla fakt, że są one pokrywane za środków własnych przedsiębiorstwa. Koszty własne są kategorią mikroekonomiczną i należy je traktować jako wyraz wyodrębnienia przedsiębiorstwa z otoczenia i jego samodzielności. Koszty własne obejmują nakłady odpowiadające kosztom produkcji oraz pewne wydatki stanowiące część produktu dodatkowego, które można nazwać kosztami transferowymi. Formuła kosztów własnych jest następująca:
Kwł = c + v + m1
gdzie:
Kwł - koszty własne,
m1 - koszty transferowe.
Do kosztów transferowych zalicza się odsetki bankowe, ubezpieczenia społeczne, niektóre podatki oraz inne nakłady mające postać finansową.
Koszty własne są kategorią pośrednią pomiędzy społecznymi kosztami produkcji a kosztami produkcji. Koszty własne można więc określić jako wyrażone w pieniądzu celowe zużycie środków trwałych, materiałów, paliwa, energii, usług, czasu pracy pracowników oraz niektóre wydatki nie odzwierciedlające zużycia czynników produkcji, poniesione w pewnym okresie, w związku z normalną działalnością przedsiębiorstwa, których rezultatem są użyteczne produkty i / lub usługi.
Z podanej definicji wynika, że głównymi składnikami kosztów własnych przedsiębiorstwa są:
zużyte rzeczowe środki produkcji;
zużyta siła robocza;
koszty transferowe.
Struktura kosztów własnych jest w poszczególnych przedsiębiorstwach zróżnicowana. Częściowo determinują ją czynniki zależne od przedsiębiorstwa, natomiast częściowo są to czynniki niezależne od przedsiębiorstwa. Aby zużycie poszczególnych czynników produkcji mogło stanowić koszty własne przedsiębiorstwa istotne jest spełnienie następujących warunków:
celowość zużycia czynników produkcji;
wartościowe ujęcie zużytych czynników produkcji;
porównywanie kosztów z przychodami w ściśle ustalonych okresach;
wystąpienie efektu w postaci użytecznych produktów lub usług.
Podkreślenia wymaga fakt, że do kosztów własnych zalicza się tylko nakłady celowe, czyli ponoszone w związku z realizacją zadań, do których przedsiębiorstwo zostało powołane. Poza celowością nakładów nie jest obojętna również wielkość zużycia czynników produkcji. Prowadząc przedsiębiorstwo należy zapewnić zgodność zużycia czynników produkcji z charakterem jego działań, a jednocześnie zużycie powinno być zgodne z ustalonymi normami technologicznymi lub wynikać z zasad systemu ekonomiczno - finansowego. Stąd też nakłady niecelowe i nieuzasadnione pod względem wielkości nie mogą być zaliczone do kosztów własnych przedsiębiorstwa. Stanowią wówczas stratę, która pomniejsza wynik finansowy.
Koszty ujmują zużycie czynników produkcji w wyrażeniu pieniężnym. Dzięki temu można sprowadzić zużycie różnych czynników produkcji do wspólnego mianownika i porównać poniesione koszty z przychodami. Wartościowy wyraz kosztów zwiększa ich rangę w procesie decyzyjnym.
Porównywalność kosztów z przychodami wymaga ich rozpatrywania w ściśle ustalonych okresach. Jest to szczególnie ważne z punktu widzenia ustalania wyniku finansowego. Koszty nie skorelowane w czasie z przychodami nie mogą stanowić kosztów uzyskania przychodów.
Ponoszone w przedsiębiorstwie koszty powinny się przyczyniać do uzyskania efektów użytkowych. Taki jest zasadniczy sens kosztów. Brak efektów prowadzi w przedsiębiorstwie do powstawania strat.
Jeżeli wymienione elementy nie występują jednocześnie to nie można mówić o kosztach. Takie podejście pozwala odróżnić koszty od takich pojęć pokrewnych jak nakład, wydatek czy strata.
3. Koszty własne a kategorie pokrewne
W literaturze koszty własne są bardzo często objaśniane przez porównanie z pojęciami nakładu, wydatku i straty.
Nakład to wyrażone w jednostkach naturalnych celowe zużycie środków rzeczowych oraz wykorzystanie pracy żywej. Wyrażone w różnych jednostkach naturalnych nakłady nie podlegają agregacji, a tym samym nie pozwalają na przeprowadzenie sumarycznego rachunku, na podstawie którego można byłoby dokonać oceny całkowitej efektywności działalności przedsiębiorstwa. W związku z tym zachodzi konieczność wyrażenia wszystkich nakładów w jednostkach wartościowych, czyli w pieniądzu. Jeżeli nakład wyrażony jest wartościowo otrzymamy koszt, a zatem koszt jest wartościowym, czyli pieniężnym wyrażeniem nakładów. Charakterystyczną cecha nakładów jest także fakt, że są one bardziej związane z konkretnym zadaniem niż z okresem, tym samym cechuje je rozbieżność czasowa.
Wydatek to każde zmniejszenie stanu środków pieniężnych, bez względu na cel ich poniesienia. Nie każdy wydatek jest kosztem i nie każdy koszt jest wydatkiem, lecz każdy koszt pociąga za sobą wydatek. Relacje między wydatkiem a kosztem są następujące:
koszty własne przedsiębiorstwa są związane z ponoszonymi wydatkami, choć nie wszystkie wydatki mają charakter kosztu;
powstawanie kosztów własnych może być niezależne w czasie od dokonywania wydatków;
wydatki nie są związane ze zużyciem czynników produkcji;
wycena ponoszonych kosztów opiera się z reguły na dokonywanych wydatkach.
Omawiane pojęcia różnią się wprawdzie od siebie, ale są ze sobą powiązane, tj. występują łącznie. Kategorią rozłączną w stosunku do kosztów są straty. Straty są pojęciowo zbliżone do kosztów przez fakt równoległego zmniejszania się zasobów lub powstawania zobowiązań. Jeśli jednak istotnymi cechami kosztów są celowość i ekwiwalentność zużycia, to w odniesieniu do strat warunki te nie występują, ponieważ straty oznaczają bezekwiwalentne zmniejszenie się stanu składników majątkowych. Straty nie zapewniają również żadnych efektów użytkowych. Ze względu na charakter strat można wyróżnić straty materialne, występujące w rzeczowych składnikach majątkowych przedsiębiorstwa oraz straty niematerialne, mające postać pieniężną.
Syntetyczna charakterystyka kosztów i kategorii pokrewnych w tabeli 1.
TABELA 1
4. Koszty a efektywność przedsiębiorstwa
Efektywność funkcjonowania przedsiębiorstwa jest mierzona przez porównanie efektów i nakładów albo osiągniętych przychodów i poniesionych kosztów. Efektywność tę można ocenić za pomocą wielkości bezwzględnych, gdy porównuje się kwoty przychodów i kosztów albo za pomocą odpowiednich wskaźników będących relacją kosztów do przychodów lub odwrotnie. Efektywność funkcjonowania przedsiębiorstwa scala w sobie dwa obszary jego działań, a mianowicie:
w sferze rynku - przychody;
wewnątrz przedsiębiorstwa - koszty.
Koszty odgrywają bardzo ważną rolę w ocenie efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa, są bowiem podstawą odniesienia uzyskanych przychodów.
Przedsiębiorstwo ponosi koszty po to, aby osiągnąć przychody, a w konsekwencji zysk. Z punktu widzenia osiągania przychodów istotne jest, aby koszty były możliwie najniższe. Idealna byłaby więc sytuacja, gdyby przedsiębiorstwo mogło uzyskiwać same przychody, bez ponoszenia kosztów, co w praktyce jest niemożliwe. A zatem koszty są miarą gospodarności przedsiębiorstwa, odzwierciedlają bowiem jego możliwości oszczędnego zużycia środków niezbędnych do wyprodukowania określonej ilości wyrobów. Wyrazem tej oszczędności może być wyprodukowanie większej liczby wyrobów z tej samej ilości materiałów albo mniejsze zużycie materiałów do wyprodukowania ustalonej w planach liczby wyrobów.
Strategia niskich kosztów jednostkowych jest najczęściej stosowana przez przedsiębiorstwa wytwarzające na skalę masową. Odpowiedni zysk wypracowuje się wówczas przez maksymalizowanie produkcji i sprzedaży.
Oprócz podstawowego sposobu obniżania kosztów jednostkowych przedsiębiorstwo powinno dążyć także do obniżania globalnych kosztów swego funkcjonowania przez likwidację tych rodzajów działań, które nie są rentowne, zwolnienie tych pracowników, którzy są dla przedsiębiorstwa mało przydatni itp. Każdy z tych sposobów obniżenia kosztów jest źródłem poprawy efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa.
3
11