Zygmunt Krasińki Nie-Boska komedia

BN I 24, Wstęp Maria Janion, Opracowanie Maria Grabowska

WSTĘP

Krasiński - przedmiotem sporu

Lata 20 XX wieku okresem lekceważenie całego dorobku Krasińskiego m.in. ze względu na założenie mówiące, iż sztukę oceniać można tylko ze względu na walory estetyczne, a nie np. ideowo-mesjanistyczne.

Powrót zainteresowania poetą w setną rocznicę śmierci (19 II 1812 - 23 II 1859).

Rozbieżności w ocenie Nie-Boskiej: nawet w okresie zapomnienia o twórczości Krasińskiego Nie-Boską uznawano za dzieło wybitne, pojawiały się też zupełnie odmienne oceny: Przyboś - „Genialny kicz. Obok ciekawych i śmiałych pomysłów - prowincjonalna ciasnota, rozumowanie i wizjonerstwo na poziomie umysłowym zakrystiana” Andrzej Kijowski - „nie znalazłem ani jednej myśli wartej zapamiętania”

Krasiński wśród romantyków

Związany z ideologią arystokracji jak Chateaubriand i de Vigny. Wydarzenie pokoleniowe stanowiła dla nich Wielka Rewolucja Francuska. Istota ich postawy było poczucie zagrożenia dawnych wartości, świadomość przejściowości epoki i poszukiwanie dróg odrodzenia w przyszłości. Odmienne od pozostałych polskich romantyków spojrzenie na szanse jakie niesie za sobą demokracja, wspólny - patriotyzm.

Geneza utworu

Wydano w roku 1835. w rękopisie zapis autora: „Zaczęte w Wiedniu na wiosnę, skończone w Wenecji na jesieni 1833 r.”

Czynniki wpływające na światopogląd autora

Ojciec generał Wincenty Krasiński wybrał karierę na drodze „służbie tronowi i wierności monarszej” i był wierny idei „patriotyzmu feudalnego”, m.in. w 1828 r. podczas Sądu Sejmowego opowiedział się za kara śmierci dla przywódców Narodowego Towarzystwa Patriotycznego zamieszanych w spisek dekabrystów, wypowiedział się przeciw powstaniu listopadowemu. Syn Ignacy z czasem ojczyznę pojmował przede wszystkim jako miejsce, gdzie znajdują się groby słynnych przodków. W momencie gdy wstrzymał się od udziału w walce idee i ocena powstania ojca stały się mu bliższe, stwierdził, że „Polska zginęła przez kluby”. Szukał nawet analogii z rewolucją we Francji.

Zenon Łubieński - kolega z czasów studenckich w Warszawie. W 1829 r. Krasiński nie wziął udziału w pogrzebie prezesa Sądu Sejmowego, Piotra Bielińskiego, spełniając wole ojca. Łubieński zdarł mu wtedy z munduru dystynkcje akademickie. Po tych zajściach Krasiński rozpoczął studia w Genewie, a Łubieńskiego traktował jak największego wroga. Spotkali się ponownie po 2 latach. Badacze twierdzą, iż jest on pierwowzorem postaci Pankracego (w listach opisywał go jako człowieka wybitnie zdolnego, ale pozbawionego skrupułów moralnych, pozbawionego oparcia w tradycji, wychowanego w kulcie nowoczesnych wartości).

Henryk Reeve - angielski przyjaciel z młodości, z którym Krasiński korespondował. Dzięki temu posiadał informacje na temat wydarzeń mających miejsce w Anglii: od 1825 r. walka proletariatu o równe prawa wyborcze tzw. reform-bill, która została odrzucona przez parlament w 1831 r. (Reeve spodziewał się wtedy protestów na miarę rewolucji francuskiej), Krasiński, podczas pobytu w Londynie, był w tym samym roku świadkiem ulicznych manifestacji ludowych o charakterze politycznym.

Powstanie robotników (tkaczy w Lyonie) od maja do września 1831 r. - pod hasłem „Żyć pracując albo umrzeć walcząc!” oraz „Chcemy pracować albo umrzeć. Wolimy zginąć od kul niż z głodu!”. To uświadomiło Europie nędzę materialną proletariatu, a także antagonizm bogatych i biednych. Krasiński w tym czasie przeprowadził rozmowę ze służącą w gospodzie w Ferney, która broniąc motywacji tkaczy uznała, że argument o nierówności społecznej w imię bożego miłosierdzia po śmierci jest niewystarczający dla osób, które cierpią z głodu i najwyższy czas na „zamianę miejsc”.

Pobyt w Petersburgu od października 1832 do marca 1833. rozpoczęły się tam poważne problemy ze wzrokiem pisarza. Powstała również pierwsza zniszczona później wersja Irydiona. Podczas audiencji u cara prawdopodobnie poprosił o możliwość wyjazdu zamiast o intratna posadę (zgodnie z zamysłami ojca). Wyjechał do W-wy, a stamtąd do Wiednia i Włoch.

Twórczość przed Nie-Boską

Przed wyjazdem z W-wy, jako 17-letni chłopiec, była autorem kilku opublikowanych utworów, głownie romantycznych powieści historycznych m.in. Władysław Herman i dwór jego. W tym czasie fascynował go romantyzm francuski, utwory nawiązywały do „powieści gotyckiej”. W Genewie przeważały „fragmenty” prozy, posiadające najczęściej charakter lirycznych fantazji historiozoficznych (tematem - bohater pokolenia, człowiek współczesny i jego konflikty). Powstaje Agaj-Han (w nim stworzył swój ekspresywny styl wizji historiozoficznej, pojął studia nad „gnijącym światem”).

Ideał poety romantycznego zdemaskowany w utworze

Pierwotny tytuł dramatu brzmiał Mąż. Słowo to pozwala tak samo określić rolę bohatera w części I i II - złego ojca rodziny, mężczyznę, który swą zdradą doprowadził do szaleństwa i śmierci żony, jaki i protagonistę walki kontrrewolucyjnej, jedynego „męża wśród ludzi” części III i IV. Bez względu na podział bohater ten jest przede wszystkim poetą. Romantyczny kult poezji zakładał gloryfikację poety i doniosłość jego misji w społeczeństwie. Dla Krasińskiego artyści estetyczne muszą zostać podporządkowane ideałowi moralnemu. Zgodnie z tą koncepcją tworzy on model poety „fałszywego”: „Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością” (Henryk) i poezji „fałszywej”. Wiążą się z nią trzy elementy, którymi Chór Złych Duchów mami Męża:

- Dziewica: wcielenie romantycznego mitu miłości, dla którego Mąż porzuca to, co codzienne i powszechne,

- sława: wiążę się z niewzruszonym poczuciem własnej wartości, chęcią posiadania nieograniczonej władzy i pogarda dla ludzi. Wiąże się z romantycznym traktowaniem poety jako przewodnika społeczeństwa, a także przejawia się w 3 i 4 części dramatu, gdy Henryk jedynie dla sławy i honorów decyduje się na przewodnictwo w obozie arystokracji.

- Eden: trudny do interpretacji. Może być romantycznym wyobrażeniem natury, do której można było uciec przed tym co uporządkowane, stałe i społecznie ustanowione. Może być tez wyobrażeniem raju, ideału, który panuje na ziemi, a więc feudalnego porządku i ideałów, które okazały się „spróchniałe”.

Gdyby poeta nie żył złudzeniami poezji fałszywej, żył w sposób moralny i prawy nie spotkałby go tragiczny koniec. Przestrzega przed tym Anioł Stróż w 2 cz. dramatu, słowami: „Schorzałych, zgłodniałych, rozpaczających pokochaj bliźnich twoich, biednych bliźnich twoich, a zbawion będziesz”.

Romantyczny typ poety „prawdziwego” realizuje Orcio, będący pośrednikiem między światem ziemskim i duchowym. Jednocześnie jego śmierć stanowi jeden z katastroficznych akcentów dramatu, wieszczącego zagładę wszelkich wartości.

Bóg i świat historyczny

Krasiński opierał się na zasadach nowożytnego historyzmu, którego zasady kształtowały się w XVIII wieku. Wcześniej opierano myslenie na „prawach natury”, które zakładały, że niezmienna natura jednostki jest podstawą rozwoju człowieka w ciągu wieków historii świata. Jedynym dylematem było pytanie, czy człowiek jest z natury dobry, czy zły. Pod koniec tego stulecia zwrócono się jednak ku myśleniu ze stanowiska historycznego:

G. B. Vico - koncepcja Opatrzności zakładająca, że historia jest wynikiem wyroków boskich, z postawieniem ludzkości możliwości swobodnego działania i wolną wolą; człowiek może poznac tylko to, co sam stworzył, tym samym sfera narodów i społeczeństw, jej zrozumienie przysługuje ludziom, natura i świat to plan boski.

Herder - wiara w nieustanny postęp. „palec boży wskazuje” cel pochodu ludzkości, jakkolwiek wiele spraw dokonuje się w świecie historii bez udziału Boga. Zmiany generują ciągły postęp. Śmierć jednego porządku oznacza narodziny, nowej, doskonalszej formy.

Jules Michelet - b. ważny dla Krasińskiego. Zwolennik harmonijnie i racjonalistycznie rozumianego postępu, traktowanego jako wyraz woli bożej.

Krasiński skłaniał się ku romantycznemu prowidencjalizmowi. Zakładał ingerencję boska, ale świat historyczny obdarzał autonomią. W planie historycznym (nie-boskim), na który wpływ mają ludzie może prowadzić tylko ku karze za grzechy i katastrofom, nie ma szans na przekształcenie w coś lepszego, odrodzeńczej siły nie można więc szukać ani w obozie demokracji, jak i arystokracji. Konieczna jest więc ingerencja Boga (choć jej cel nie jest do końca jasny).

J. de Maistre - rewolucja była dla niego szatańska w swej istocie, ale boska w rezultatach. Była karą za grzech ludzki. Człowiek z gruntu zły i zepsuty. Katastrofizm. Zakładał zarówno możliwość przekształceń ludzkości w nowe, lepsze formy, jak i możliwość doprowadzenia do jej całkowitej zagłady.

P. S. Ballanche - chciał rewolucje zinterpretować jako etap na drodze postępu. Jego doktryne nazwano „progresywnym/liberalnym tradycjonalizmem”, bo postęp wiązał się dla niego z poszanowaniem tradycji. Twierdził, że nieustanny rozwój ludzkości dokonuje się poprzez cierpienia, w drodze nieuchronnych ofiar i ekspiacji.

W Nie-Boskiej widoczna jest inspiracja tymi prądami francuskiego tradycjonalizmu, głownie w oscylacji między postępem, a katastrofą. Rewolucja w planie historycznym jest zjawiskiem nieuniknionym, bo taki jest mechanizm działania sił społecznych. Jest całkowicie uzasadniona jako wynik nadużyć feudalizmu, ale nic nie daje ludzkości. Może być ostatnią klęską ludzkości, po której nastąpi koniec czasów, a może być także koniecznym narzędziem kary, po czym Bóg może wskazać ludzkości nową drogę. Krasiński chciał ukazać, że świat historyczny jest domeną działań człowieka, ale człowiek nie jest zdolny ani do postępu, ani do nadania dziejom trwałości. Najważniejsza sprawa człowieka rozgrywa się między jego duszą, a Bogiem. Wg M. Janion tytuł można tłumaczyć dwojako: albo historia, jako dzieło ludzi, mysi być nie-boska. Albo komedia, która się tutaj rozgrywa wbrew Bou i mimo Boga, jest jednocześnie koniecznym czynnikiem negacji w dialektycznie zakreślonym boskim planie świata.

W dramacie ukazano obraz rewolucji TOTALNEJ uderzającej we wszystkie świętości dawnego porządku. Krasiński dostrzega jedynie burzące działanie rewolucji.

Filozofia saint-simonizmu

Wzór dla Saint-Simona stanowiło pokojowe społeczeństwo industrialne. W jednej grupie widział zarówno proletariat i przedsiębiorców. w industrializmie za cel uznał zaspokajanie potrzeb człowieka - szczególnie najuboższych. Promował stworzenie nowego chrystianizmu głoszącego idee doskonalenia się, miłości i braterstwa ludzi. Krasiński uważał saint-simonistów za „antychrystów naszego wieku”.

Myślenie chialistyczne

Nie bez znaczenia dla Krasińskiego była koncepcja „ludowego chializmu” zakładająca wiarę w tysiącletnie królestwo szczęśliwości, które nadejdzie po straszliwej katastrofie. Tą katastrofą mogła być właśnie rewolucja.

Oblicze rewolucji

Przedstawiona jako totalna, zbrodnicza negacja. Uwypuklony jest antysemityzm Krasińskiego, gdyż Żydzi („przechrzty”) są najbardziej oddanymi sługami rewolucji, prawdopodobnie po wygranej będą wcielać ideały swej dawnej religii w życie. Zerwanie z jakimikolwiek dawnymi wartościami widać też w mszy odprawianej przez Leonarda, negacja dawnej wiary prowadzi do utworzenia zupełnie nowego, spaczonego wyznania. Ta religia „nowych ludzi” ma być najjaskrawszym i najbardziej przerażającym dowodem ich zezwierzęcenia i całkowitego zerwania z wszystkimi tradycjami ludzkości.

Nowożytny dramat jest historyczny, mieszczański i indywidualistyczny. Musi dochodzić w nim do zderzenia dwóch klas, muszą być przedstawione racje każdej ze stron, uwypuklony kontrast. Konieczne jest dychotomiczne ujęcie i zróżnicowanie na „bogatych” i „biednych”. Nie-Boska wpisuje się w ten projekt.

Rewolucjoniści opisywania są zwykle zaimkiem „oni”, a najdobitniej scharakteryzowani zostali w swoim haśle brzmiącym: „Chleba, zarobku, drzewa na opał w zimie, odpoczynku w lecie”, a także słowach Pankracego: „Zgrzybiali, robaczywi, pełni napoju i jadła, ustąpcie młodym, zgłodniałym i silnym!”. Okazuje się, że ich postulatami sa jedynie b. przyziemne sprawy. W nowym świcie nie będzie mowy o wyższych wartościach, nie mają nic do zaoferowania. Innowacją, wprowadzoną przez Krasińskiego, do ówczesnego postrzegania industrializacji, było umieszczenie w obozie arystokracji także bankierów i właścicieli fabryk.

Tragizm w dramacie

Ujawnia się w zderzeniu historyzmu i chrześcijaństwa. Filozofia tragizmu opiera się na traktowaniu dialektyki (rozumianej jak rozwój przez sprzeczności) jako swej podstawy. Wiąże się z tym ściśle motyw pojednania, który dla wielu teoretyków filozofii tragizmu zostawał uznany za niemożliwy do osiągnięcia. Hegel twierdził, że z syntezy części można dotrzeć do pojednania z całością. Kwestia pojednania była b. ważna dla Krasińskiego. Tragizm Nie-Boskiej oparty jest na przekonaniu o cząstkowości, niepełności, względności racji przeciwstawnych zwalczających się bohaterów tragicznych, których katastrofa pozwala na triumf pojednawczej prawdy uniwersalnej, występującej przeciw nadmiernym roszczeniom stanowisk cząstkowych. Arystokracja i demokracja (racje cząstkowe) dążą do zagłady strony przeciwnej, mają jedynie „słuszność negacji”. Nie budują, a jedynie niszczą. Pankracy i Henryk muszą zginąć dlatego, że prezentują tylko racje cząstkowe, ułomne.

„Organiczność” zakończenia

Mickiewicz o zakończeniu: „znaczy ono,, że prawda nie była ani w obozie Hrabiego, ani Pankracego, była ona ponad nimi; zjawia się aby obu potępić”

Kleiner o końcowej wizji: „jako znak nowej ery wysnuta jest z założeń nie danych w samym poemacie”, „Ale konsekwentny, logiczny jest tylko pesymizm Nie-Boskiej.”

Traugutt: „Krasiński dwie negacje sił historycznych rozstrzygnął - pogodził - metafizycznie.”

Łagodna pomoc Opatrzności w rozwiązywaniu ludzkich konfliktów przewidywana przez Ballanche, w finale Nie-Boskiej ustępuje wizji groźnego Chrystusa z Sądu Ostatecznego. Brak obrazu Chrystusa miłosiernego, niosącego pojednanie wynika z chiliastycznych przekonań o końcu świata.

Nie-Boska nawiązuje do moralitetu średniowiecznego, ukazującego walkę sił dobra i zła o duszę „człowieka prywatnego” (inna koncepcja czasu, postawa i motywacja Meżą wynika z pokus szatańskich, zaznaczona jest wina i kara, jaka musi go spotkać, głosy szatańskie i anielskie walczą o niego), prywatnego także dramatu świata historycznego, pragnącego ukazać dzieje człowieka społecznego (wydarzenia rozgrywają się na planie historycznym, w wymiarach ogromnych konfliktów dziejowych i wstrząsów społecznych).

Tę dwoistość motywacji: nadnaturalną i naturalną pogodził Krasiński na gruncie romantycznego dramatu metafizycznego. Wg Georgie Sand: „Nowość i oryginalność tej formy polega na zespoleniu świata metafizycznego i świata rzeczywistego.” Janion twierdzi, że dramaty metafizyczne to zwykle dramaty o klęsce, a jego bohater wciela niedoskonałość i sprzeczność natury ludzkiej. Płaszczyzna pozaziemska umożliwia w tej sytuacji komentarz filozoficzny lub nadaje sens wydarzeniom ziemskim. Bunt jest postawą charakterystyczną dla bohatera (Henryk przeciw arystokracji).

Forma otwarta

Dramat o takiej formie posługuje się techniką zmieniających się punktów widzenia, fragmentarycznymi, luźnymi scenami opartymi często na zasadzie asocjacji - może im brakować wyrazistego związku przyczynowego, brak ekspozycji, liczne wątki biegną obok siebie, role integrującą odgrywa najczęściej bohater. „Przeciwnikiem bohatera w dramacie otwartym nie jest jakaś postać, lecz świat w pełni swych poszczególnych zjawisk”

Henryk - staje wobec bankructwa każdego wysiłku, gdy pragnie odszukać jakieś miejsce w świecie: w krainie poezji, w rodzinie, w życiu publicznym. Nie może znaleźć wspólnego języka, ani ze „starym”, ani z „nowym” światem; czuje równe obrzydzenie do cnót i grzechów arystokracji, jak i demokracji. I ta właśnie problematyka bohatera skłóconego z rzeczywistością wiąże w całość wszystkie części dramatu. Traugutt: „W hrabim Henryku rysy boleśnie doświadczonego męża wieku sprzęgnięte zostały z faustowskimi cechami poszukiwacza i sceptyka oraz z koncepcją tytana-Prometeusza.”

Pankracy - poza światem, jest jedynym, rzeczywistym i konkretnym przeciwnikiem hrabiego. Pojawia się dopiero w połowie dramatu, nie określa faz akcji w sposób zasadniczy, a na dodatek jest dialektycznie sprzężony z bohaterem jako negacja jego pozycji w świecie historycznym.

Proza poetycka

W dialogach wsytępuje proza konwersacyjna sprzyjająca lakoniczności stylu dramatycznego. Widoczna jest kondensacja i lakonizm; sceny składają się często z paru zdań. Każdy dłuższy monolog bohatera traktowany jest przez autora ironicznie, demaskowany jako pozerstwo i deklamatorstwo. Widoczna próba oderwania się od dotychczasowej tradycji dramaturgicznej. Widoczne jest zjawisko ujednolicenia stylizacji językowej. Grupy społeczne w części III i IV mówią rytmizowaną prozą, stylizowaną w duchu tradycji środowiska, np. chłopi przemawiają zwrotami i metaforami pieśni ludowych oraz ballad romantycznych. Obraz rewolucji jest bardziej wizyjny niż wiernie zobrazowany.

Jednolitość systemu prozy poetyckiej potwierdza fakt, że wzorcem stylizacyjnym dla wypowiedzi postaci dramatu sę wstępy epickie poprzedzające poszczególne części dramatu, noszące wyraźne piętno autora-narratora-kreatora.

W Nie-Boskiej przebiegi dramatyczne stanowią fragmenty dziejów świata i jednostki - ich szersze perspektywy zarysowują epickie wstępy odautorskie, które wprowadzają „przedakcję”, a przede wszystkim podają ogólniejszą interpretację sensu wydarzeń, które za chwilę nastąpią.

Szansa na wielkość Nie-Boskiej

Krasiński chciał być chrześcijaninem i historystą zarazem. Historia ludzka rozwija się w sposób konieczny bez Boga - tylko do pewnego stopnia. Jest to stopień rozkładu i szaleństwa. A wtedy musi przyjść Bóg i potępić racje cząstkowe. Bóg był uosobieniem twórczości, dawcą postępu, tych wartości nie mógł stworzyć świat człowieka. Wśród miażdżących antynomii dramatu (sprzeciw wobec racji arystokracji i rewolucjonistów) dla Krasińskiego jako romantyka istniał jeden istotny punk t oparcia: zbuntowany, cierpiący człowiek szukający sensu swego bytu między ziemią a niebem.

TREŚĆ

Motto

„Do błędów, nagromadzonych przez przodków, dodali to, czego nie znali ich przodkowie - wahanie się i bojaźń; i stało się zatem, że zniknęli z powierzchni ziemi i wielkie milczenie jest po nich.” Bezimienny

„To be or not, to be, that is the question.” - Hamlet

“Być albo nie być, oto jest pytanie.” - Hamlet (W. Szekspir)

Część pierwsza

Część pierwsza zaczyna się apostrofą skierowaną do Poezji, która jawi się jako piękność, lecz jej urok jest pozorny. Poeta może czuć się wybrańcem Boga, lecz słowem musi zaświadczać o prawdzie i ku niej prowadzić. Sztuka słowa musi nierozerwalnie wiązać się z życiem poety.

Anioł Stróż zwiastuje narodziny dziecka, a w wiejskim kościółku ślub bierze młoda para. Pan Młody przysięga kochać Żonę, a ona obiecuje być mu wierną. Odbywa się przyjęcie weselne.

Złe Duchy ożywiają nieboszczkę - Dziewicę - uosobienie piękna i poezji. Pewnej nocy Mąż spostrzega Dziewicę i przeklina swoje małżeństwo, uświadamia sobie, że porzucił marzenia i ideały młodości i ugrzązł w prozie życia. Wkrótce na świat przychodzi potomek Marii i Hrabiego Henryka - Orcio. Chłopiec ma przyjąć sakrament chrztu. Trwają przygotowania.

Ponownie pojawia się Dziewica i uwodzi Męża, a ten porzuca rodzinę i podąża za kochanką. Maria błogosławi synowi i przeklina go, jeśli nie zostanie poetą. W chwili, gdy Orcio przyjmuje chrzest, Mąż powraca na łono rodziny. „Fantastyczna” kochanka okazała się ułudą i tworem diabelskich mocy

. Małżonka Henryka z rozpaczy traci rozum i zostaje odwieziona do szpitala wariatów. Tu pośród innych opętanych manią wielkości, ona również czuje się wyróżniona - Bóg wysłuchał jej modlitw i uczynił ją poetką. Mąż odwiedza Marię w szpitalu. Chora wkrótce umiera.


Część druga

Część drugą rozpoczyna wstęp skierowany do małego chłopca, który znacznie różni się od rówieśników - nie uczestniczy w zabawach, często choruje, bywa smutny i zamyślony. Dziecko przypomina aniołka, wszyscy się nim zachwycają.

Mąż wraz z dziesięcioletnim synem odwiedzają grób Marii. Chłopiec modlitwę zamienia w słowa poezji. Podczas spaceru Hrabia rozmawia z Filozofem, obserwując stare drzewo wszczynają dyskusję o rewolucji, która mędrcowi kojarzy się z obaleniem dawnego systemu. Henryk widzi czarnego Orła i słyszy szept Mefista. Decyduje się wziąć udział w rewolucji i bronić ginącej klasy arystokratów. Orcio dojrzewa i zaczyna mieć problemy ze wzrokiem, niebawem go traci i staje się niewidomy. Wtedy też pojawiają się pierwsze symptomy szaleństwa. Chłopiec funkcjonuje w przestrzeni podświadomości - „widzi” tylko oczyma duszy, rozmawia z duchami, słyszy tajemnicze głosy. Często pogrąża się we śnie. Medycyna jest bezsilna, a Hrabia Henryk czuje się bezradny.


Część trzecia

Część trzecia ukazuje obóz rewolucjonistów położony pośród wzgórz w leśnej okolicy. Na czele wygłodniałego i nędznego tłumu stoi wódz - Pankracy. Wśród buntowników są Żydzi zwani Przechrztami, wiążą oni z rewolucją plany religijne. W przyszłości chcą wprowadzić kult Jehowy oparty na Talmudzie. Pod przewodnictwem jednego z nich - Przechrzty, Hrabia Henryk zwiedza

terytorium wroga. Widzi chłopów, rzemieślników, rzeźników, którzy mszczą się na panach za niegodne traktowanie - wieszają ich na szubienicy bądź zabijają. Pragną wytępienia klas

uprzywilejowanych, by zniknęły podziały społeczne. Negują istnienie Boga, niszczą świątynie i przedmioty kultu. Kapłan nowej wiary - Leonard odprawia nabożeństwa na cześć Wolności. Wyzwolone kobiety „rozdają” swoją miłość.

Pankracy zapowiada się z wizytą u wodza arystokratów. Dochodzi do spotkania przywódców. Mężczyźni wzajemnie się oskarżają. Pankracy uzasadnia ideę rewolucji, której Henryk nie jest w stanie zaakceptować, ponieważ w obozie rebeliantów widział „wszystkie stare zbrodnie świata ubrane w szaty świeże i nowym kołujące tańcem”. Pankracy wystosowuje przeciwko arystokracji serię zarzutów, wypomina pijaństwo, matactwa sądowe, okrucieństwo wobec poddanych, cudzołóstwo. Hrabia broni swojej klasy i przypomina o jej zasługach: budowie świątyń, szpitali i szkół oraz obowiązku wojskowym szlachty. Liderzy nie znajdują porozumienia i rozstają się z obietnicą walki.

Część czwarta

Część czwartą rozpoczyna opis Okopów Świętej Trójcy, gdzie wkrótce ma się odbyć bitwa. Dolinę spowija mgła, lecz gdy zaświeci słońce, zewsząd nadciągną ludzie, by stoczyć ostatni bój. W zamkowej katedrze następuje zaprzysiężenie Hrabiego Henryka na wodza arystokratów. Przywódca nakazuje obecnym przysiąc, że do końca będą bronić wiary chrześcijańskiej i czci przodków. Wkrótce panowie wyrażają obawę, czy zdołają odeprzeć atak rewolucjonistów. Proponują rozpoczęcie układów z wrogiem, ale Hrabia jest przeciwny.

Niewidomy Orcio wiedzie ojca do lochów. W mrocznych alileek zamku duchy dręczonych poddanych osądzają czyny Męża i potępiają go. Arystokraci zgromadzeni na zamku, wśród nich kobiety i dzieci

błagają wodza, by negocjował z Pankracym, obawiają się przegranej i śmierci. W roli posła występuje Ojciec Chrzestny, lecz Hrabia nie zgadza się i odprawia emisariusza. Zebrani ciskają na Henryka przekleństwa, ale on przypomina niektórym, że wspierał ich i pomagał im, gdy tego potrzebowali. Argumenty trafiają do sumień arystokratów. Trwają przygotowania do walki.

Bitwa w Okopach Świętej Trójcy jest zaciekła i krwawa. Trup pada gęsto, a Hrabia widząc przegraną, skacze w przepaść. Przeklina siebie i poezję.

Do zdobytej twierdzy wchodzą rewolucjoniści, biorą jeńców i skazują ich na śmierć. Niebawem warownia ma być zburzona. Naczelnik Oddziału informuje, że widział człowieka skaczącego w przepaść i pokazuje znalezioną szablę. Pankracy rozpoznaje w niej własność Henryka. Jest pełen szacunku dla

ostatniego arystokraty. Spogląda w dal i rozmyśla o zaludnieniu zdobytych ziem. Jawi mu się kraj bogactwa, gdzie nie ma waśni społecznych. Wtem na niebie ukazuje się świetlista sylwetka

Chrystusa. Jego wizerunek poraża przywódcę rewolucjonistów. Ze słowami na ustach: „Galilaee, vicisti!” - „Galilejczyku zwyciężyłeś!”, Pankacy umiera.

Źródło: ostatnidzwonek.pl

11

---