Antropologia kulturowa jako nauka - narodziny programu antropologii kulturowej.
1)Pojęcie antropologii kulturowej Atropos (gr.) - człowiek. Logos (gr.) - rozum - wiedza rozumowo uporządkowana - nauka. Antropologia - nauka o człowieku
Antropologia kulturowa jako nauka
W znaczeniu funkcjonalnym: proces poznawczy prowadzący do konstruowania teorii, w sensie przedmiotowym do nauki. Na proces ten składają się: obserwacje, pomiary, definiowanie, wnioskowanie itp.
W znaczeniu przedmiotowym: zespół teorii dotyczących określonej dziedziny i spełniających warunki metodologiczne co do precyzji pojęć, uzasadniania twierdzeń itp.
Przednaukowe myślenie antropologiczne
Ksenofanes z Kolofonu „Mniemają śmiertelni, że bogowie są urodzeni i mają strój, głos, kształt jak oni”. „Etiopowie twierdzą, że bogowie ich są czarni i płaskonosi, a Trakowie, że są niebieskoocy i rudowłosi”. A „gdyby byki i konie, i lwy posiadały ręce i mogły nimi malować i dzieła tworzyć, jak ludzie, to konie malowałyby postacie bogów podobne do koni i takież ciała im dawały, a byki podobne do byków, takie dając im kształty, jakie dany gatunek właśnie posiada”.”
Cyt. za: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, PWN, Warszawa 1978, s. 33.
Za obejmujące zakres problematyki protoantropologicznej uznać można opisy i refleksję filozoficzną obejmującą kwestie realnego zróżnicowania społeczności ludzkich jak i podejmujące próby zdefiniowania zasad ludzkiej wspólnoty ujawniające się ponad tymi zróżnicowaniami. Obejmuje ona tak dociekania starożytnych sofistów nad różnicą między tym co w społeczeństwie ludzkim wynika z natury a co z umowy jak i renesansowe rozważania nad człowieczeństwem człowieka. Czasy nowożytne - wielkich odkryć geograficznych i kolonialnej ekspansji europejskiej to czasy lawinowo narastającego zainteresowania życiem i kulturą ludów pozaeuropejskich. Relacji podróżników kupców i zdobywców, oraz misjonarzy którzy żeby uświadomić wagę swojej działalności przedstawiali relacje z misji realizowanych wśród ludów niechrześcijańskich. Na tle tej wiedzy rozwija się czasach nowożytnych filozofia tzw. religii naturalnej uznającej za istotę wiary przekonania światopoglądowe i moralne pojawiające się w różnych systemach wierzeń uznające natomiast za ludzki wytwór konkretne formy w których te idee się przejawiają. Świadomość różnorodności wierzeń i sposobów życia stała się dla myślicieli Oświecenia przesłanką krytyki europejskiej kultury jako nie zakorzenionej w naturze ludzkiej a będącej wynikiem historycznych okoliczności i przesądów (Monteskiusz Listy perskie). Tendencje te znajdują najpełniejszy wyraz w twórczości J. J. Rousseau i I. Kanta. Rousseau buduje swoja filozofię na opozycji stanu natury i cywilizacji. Z jego koncepcją wiąże się tzw. mit „dobrego dzikusa” jako człowieka pozostającego w bezpośrednim związku z naturą. Kant natomiast do pełnej postaci rozwija filozofię uniwersalnego wykraczającego poza wszelkie zróżnicowania człowieczeństwa.
Nową formułę wnosi tutaj romantyzm. Jedną z zasadniczych idei romantyzmu staje się idea etniczności - narodowości. Najważniejszym momentem w jej ukonstytuowaniu się jest fala powstań antynapoleońskich obejmująca Europę i prowadząca do rozpadu imperium francuskiego. Fala zrywów narodowych w Hiszpanii Rosji i Niemczech, która prowadzi do nazwania bitwy pod Lipskiem (1813) „bitwą narodów”.
Zainteresowanie życiem ludu jako podstawy społecznej wspólnoty narodowej stanowiącej o jej sile prowadzi do rozwoju badań nad życiem i wyobrażeniami ludu dając początek etnografii i etnologii jako naukom zbierającym wiedzę o ludach.
Razem z etnografią i etnologią opuszczamy grunt myślenia protoantropologicznego i stajemy myślenia naukowego. Formuła unaukowienia wiedzy o człowieku decyduje o specyfice antropologii kulturowej i odróżnia ją od opisów i uogólnień filozoficznych za jaki uznaje się poprzedzające ją dokonania.
Problem terminu antropologia „antropologia” pojawia się jako określenie dziedziny nauk biologicznych stawiających sobie za cel opracowanie biologicznej charakterystyki gatunku człowiek - Homo sapiens, w kontekście jego cech wspólnych jak i występującego zróżnicowania. Twórca koncepcji antropologii - Paul Broca (1824-1880) francuski chirurg i badacz, zwolennik teorii stałości ras ludzkich.
Antropologia jest nauką biologiczną zajmującą się zróżnicowaniem ludzkości na różne typy biologiczne. Jej punktem wyjścia jest koncepcja rasizmu a więc teza, że ludzkość posiada różne cechy biologiczne,i co za tym idzie uzdolnienia kulturotwórcze prowadzące do powstawania kultur o zróżnicowanym charakterze i poziomie.
Punktem wyjścia dla antropologii jest zróżnicowanie cech psychicznych i możliwości umysłowych.
Załamanie antropologii rasistowskiej - klęska III Rzeszy.
Eugenika to nauka o doskonaleniu gatunku ludzkiego.
Antropologia kulturowa jako negacja antropologii biologiczno-rasistowskiej- zróżnicowanie jako wyrastające z różnic o charakterze kulturowym a nie naturalnym.???
Kultura - to co odróżnia człowieka od zwierzęcia, wyrasta ponad sferę instynktów i popędów, stając się obszarem doświadczenia przekazywanego przez uczenie się i nauczanie.
Kultura (cultura - uprawa, colere - uprawiać)
Pojęcie upowszechnione przez Johanna Gottlieba Herdera.
Kultura w ujęciu Herdera była zbiorem wartości decydujących o niepowtarzalnym kształcie życia konkretnego społeczeństwa, o jego duchowym obliczu. Herder wprowadza podział kultry na kultury konkretne.
W anglosaskim kręgu kulturowym pojęcie kultura spopularyzował Matthew Arnold - pojmowanie kultury jako „tego co najlepsze co pomyślano i powiedziano”.
Czołowy przedstawiciel brytyjski środowiska etnograficznego Edwarda Burnetta Tylora zdefiniował kulturę następująco : „Kultura to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj i wszystkie inne zdolności i zwyczaje nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa”
Narodziny antropologii kulturowej jako zderzenie czterech tendencji intelektualnych.
a) refleksji humanistycznej, działalności humanitarnej i misjonarskiej wobec ludów pozaeuropejskich.
b) zainteresowań krajami pozaeuropejskimi
c) rasizmu
d)ewolucjonizmu
Historia powstania Królewskiego Instytutu Antropologicznego jako źródło nazwy antropologia kulturowa:
1844 - założenie Londyńskiego Towarzystwa Etnologicznego nawiązującego do idei humanitarnych związanych z walką o zniesienie niewolnictwa i humanitarnego traktowania tubylców w koloniach.
1863 - rozłam w towarzystwie i założenie przez Jamesa Hunta Londyńskiego Towarzystwa Antropologicznego głoszącego hasła rasistowskie i program dywersytarianistyczny (Tezę o wielości dróg ewolucji prowadzących do pojawienia się człowieka a więc jego zróżnicowania biologicznego)
1871 - zjednoczenie z inicjatywy wybitnego darwinisty i krytyka socjaldarwinizmu (koncepcji przenoszenia darwinizmu na grunt społeczny) Thomasa Huxleya rozbitego środowiska badaczy społeczności pozaeuropejskich w Królewskim Instytucie Antropologicznym, którego nazwa była wyrazem kompromisu ze środowiskami rasistowskimi ale w której ton zaczęli nadawać zwolennicy tradycji humanitarnej której ton nadał Edward Burnett Tylor co spowodowało zwycięstwo orientacji kulturowej i określenie tego czym zajmował się Instytut jako antropologii kulturowej.
Główne szkoły antropologiczne -
ewolucjonizm
1)Charakterystyka ewolucjonizmu:
Ewolucjonizm to przekonanie, iż świat ulega nieustannym stopniowym zmianom w wyniku których następują procesy stopniowego doskonalenia się jego poszczególnych elementów. Ewolucjonizm uznać należy za efekt stopniowego wyzwalania się myśli europejskiej spod presji kreacjonizmu ( przekonania, że istniejący porządek świata powstał w wyniku jednorazowego aktu stworzenia. Ewolucjonizm wiązał się z postępem badań naukowych. Szczyt popularności ewolucjonizmu związał się z ogłoszeniem teorii ewolucji biologicznej przez - K. Darwina, A. R. Wallace'a, która przedstawiała koncepcję zmian świata przyrodniczego zadając cios tradycyjnemu kreacjonizmowi.
Ewolucjonizm filozoficzny Herberta Spencera (1820-1903)
Herbert Spencer stworzył filozoficzną wizję kosmicznej ewolucji traktując rozwój wszechświata jako podległy prawu tworzenia się układów coraz bardziej złożonych. Ewolucja to mechanizm postrzegany jako proces postępowy, proces rozwijania się coraz bardziej skomplikowanych struktur życia społecznego ludzi. Ewolucja stanowiła formułę wiążąca antropologię filozoficzną z naukową.
Antropologia kulturowa w orbicie ewolucjonizmu.
Określenie mechanizmów ewolucji określających rozwój społeczny od najbardziej pierwotnych form do najbardziej rozwiniętych. Dążenie do ukazania historycznej ewolucji, porównywanie poszczególnych społeczeństw.
Przedstawiciele ewolucjonizmu :
1) Edward Burnett Taylor (1832 -1917)
Jako pierwszy określił swoje badania jako antropologię czyli nową naukę o człowieku i cywilizacji. Był pierwszym pracownikiem akademickim posiadającym tytuł profesora antropologii.
Ujęcie ewolucji w formule trzech stadiów: Dzikość, Barbarzyństwo, Cywilizacja. Koncentracja na ewolucji elementów kulturowych. Racjonalność jako cecha ujęcia Taylora Koncepcja przeżytków jako czynników hamujących postęp.
2) Lewis Henry Morgan (1818-1881)
Badania nad instytucjami małżeństwa i rodziny. Uznanie, iż ewolucja powinna być zawsze rozpatrywana jako ewolucja konkretnego społeczeństwa. W ujęciu Morgana sposobem badania ewolucji były systemy pokrewieństwa i struktury rodziny.
Główne szkoły antropologiczne: opozycja wobec ewolucjonizmu na przełomie XIX i XX wieku. Dyfuzjonizm, Szkoła durkheimowska, Historyzm Franza Boasa.
Dyfuzjonizm. .Przedstawiciele kierunku określanego dzisiaj jako dyfuzjonizm sami określali siebie jako szkołę historyczno- kulturową. Współczesna nazwa kierunku wywodzi się od określenia procesów uznawanych przez nich za kluczowe dla rozumienia cywilizacji czyli dyfuzji. (dyfuzja - przenoszenie, przepływ). Za decydujące w rozwoju ludzkości uważali kontakty między kulturami w wyniku, których dokonania jednych kultur są przejmowane przez przedstawicieli innych kultur. Zadaniem antropologii jest właśnie badanie owych procesów.
Dyfuzjoniści uważali, że: „Wydaje się bardziej poprawne uważać umysł człowieka z natury za nietwórczy w zakresie wszystkich tych kwestii, które nie dotyczą najbardziej bezpośrednich zamierzeń życiowych” (Friedrich Ratzel) .
Koncentracja na wędrówkach elementów prowadziła do traktowania kultury jako agregatu. ???
Przedstawiciele:
Friedrich Ratzel (1844-1904) Inicjator badań szkoły, z wykształcenia antropogeograf Uznawał kontakty między kulturami za źródła podobieństw nawet odległych społeczeństw dopuszczał odrębności i samoistny rozwój raczej w kulturze duchowej niż materialnej.
Fritz Graebner (1877-1934)Twórca teorii kręgów kulturowych (Kulturkreis). Źródła dla rozwoju kręgów stanowią „kultury zasadnicze”, których wzajemne oddziaływanie pozwala wyjaśnić rozwój kultury ludzkiej.
Skrajny dyfuzjonizm brytyjski - Grafion Eliot Smith (1871-1939), Wiliam James Perry(1868-1949) Twórcy koncepcji panegipskiej. Uważali iż w dziejach kultury miał miejsce tylko jeden moment twórczości, który określił rozwój całej kultury światowej ,mianowicie cywilizacja starożytnego Egiptu. Rozwój cywilizacji jest zjawiskiem niepowtarzalnym Wszystkie cywilizacje wywodzą się z egipskiej inspiracji.
Szkoła durkheimowska - socjologizm. Założenia kierunku.Szkoła durkheimowska rozwinęła się na gruncie socjologii jednak jej badania obejmujące obszar antropologii wywarły doniosły wpływ na rozwój tej dziedziny. .Podstawowe pojęcia w twórczości Durkheima i jego uczniów i zarazem tematy jego zainteresowań to: więź społeczna - „solidarność społeczna”, jej typy i zróżnicowanie, struktura społeczna - „morfologia społeczna” i mechanizm działania -„fizjologia społeczna”. Podstawowym pojęciem orientacji durkheimowskiej jest fakt społeczny. Fakt społeczny jest przedmiotem badania nauk społecznych. Fakty społeczne tworzą rzeczywistość społeczną. Kultura jest zewnętrzna wobec jednostki.
Przedstawiciele:
►Emile Durkheim (1858-1917);
►Marcel Mauss (1873-1950) współpracownik Durkheima. Rozwinął i praktyczne zastosował Metodę systemową wypracowaną przez Durkheima.
►Lucien Levy Bruhl (1857-1939)
Levy Bruhl to twórca koncepcji rozwoju myślenia od myśli właściwej społecznościom pierwotnym do myśli właściwym społecznościom cywilizowanym.
Historyzm Franza Boasa.
►Franz Boas (1850-1940)
Historyzm uznaje, że rozwój społeczny charakteryzuje się zmiennością i różnorodnością prowadząca do powstawania indywidualnych całości. Neguje myślenie kategoriami uniwersalizującymi. Myśl Boasa reprezentuje konsekwentny zwrot metodologiczny od atrybutywnego (tj. nastawionego na analizę wspólnych cech kultury ludzkiej jako całości) do dystrybutywnego (tj. nastawionego na charakterystykę poszczególnych kultur) podejścia do kultury.
Boas jako wychowawca i nauczyciel najwybitniejszych amerykańskich antropologów pierwszej połowy XX wieku.
Główne szkoły antropologiczne: Klasyczne orientacje antropologiczne XX w. Nurty antyewolucjonistyczne pierwszej połowy XX wieku: Funkcjonalizm, Klasyczna amerykańska antropologia kulturowa: Konfiguracjonizm, Psychokulturalizm.
Funkcjonalizm -wyrosła z krytyki ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu. Punktem wyjścia funkcjonalizmu jest dystrybutywna koncepcja kultury. Każda kultura jest traktowana jako autonomiczna całość. Funkcjonalizm brytyjski: Bronisław Malinowski (1884-1942)
Praca, którą uznaje się za manifest funkcjonalizmu są Argonauci Zachodniego Pacyfiku opublikowani w Londynie w 1922 roku. Podstawowe założenia: Każdą kulturę należy rozpatrywać jako całość. Każdy element danej kultury staje się zrozumiały tylko w kontekście całości. Całość posiada określoną strukturę uwarunkowana ludzkimi potrzebami. Podstawowe znaczenie mają potrzeby biologiczne. Ich zaspokajanie wyznacza cały system kultury.
Alfred Reginald Radcliffe-Brown (1881-1955)
Antropologia jest gałęzią socjologii. Używano nazwy antropologia społeczna. Za wyjściowe uważa potrzeby społeczne i na nich buduje wyjaśnienia funkcjonalne.
Do klasyków funkcjonalizmu zaliczani są również: Edward Evan Evans-Pritchard oraz Raymond Firth.
Klasyczna amerykańska antropologia kulturowa - Konfiguracjonizm, Psychokulturalizm.
A/. Konfiguracjonizm: Ruth Benedict (1887-1948) Poszczególne kultury jej zdaniem należy analizować w kategoriach konfiguracji (układu) elementów pochodzących z różnych sfer życia . Konfiguracja ta to „wzór kultury”. Wzór tworzony jest na bazie jednej dominującej wartości, która przenika wszystkie sfery życia i stanowi czynnik krystalizacji osobowości uczestników danej kultury. Pracą przedstawiającą rozbudowany wzór kulturowy jest Chryzantema i miecz
B/. Psychokulturalizm: Edward Sapir (1884-1939) zajmował się wpływem kultury na ludzkie myślenie i zachowania. Człowiek to istota nieświadomie poddająca się modelowaniu przez kulturę, w sferze własnych zachowań jak i myślenia które jest kształtowane i możliwe tylko za pomocą języka.
Hipoteza głosząca iż to język określa sposób w jaki ludzie myślą. Struktury języka są strukturami myślenia i postrzegania świata. Język buduje wewnętrzny świat człowieka i decyduje o tym jak postrzega on środowisko w którym żyje.
Abram Kardiner (1891-1981) i Ralf Linton (1893-1953)
Jego koncepcja rozwinęła się pod wpływem psychoanalizy. Problemem centralnym stało się dla niego pojęcie osobowości podstawowej jako głębokiej struktury osobowości. odróżniał on socjalizacje pierwotna i wtórną. W kulturach prostych istnieje jeden wzór wychowania dzieci co tworzy jeden wzorzec osobowości głębokiej. Linton swoją własną klasyczna koncepcję ogłosił w klasycznej pracy Kulturowe podstawy osobowości (1945). wprowadził w niej formułę „osobowości statusowej” umożliwiającej badanie zróżnicowania społecznego.
Margaret Mead (1901-1978) Zasadnicza problematyką prac podejmowanych prze Margaret Mead stały się zagadnienia kulturowych uwarunkowań procesów różnicowania ról płciowych w poszczególnych społecznościach i względność kulturowa cech uznawanych w poszczególnych społeczeństwach za kobiece i męskie oraz różnorodność poglądów na temat seksualności człowieka. Margaret Mead stała się ideologiem ruchów feministycznych i kontrkulturowych lat sześćdziesiątych.Ważną rolę odegrało również jej klasyczne studium Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego (1949).
Główne szkoły antropologiczne: Klasyczne orientacje antropologiczne XX - Strukturalizm. Neoewolucjonizm i materializm kulturowy. Postmodernizm a antropologia kulturowa orientacja badawcza czy krytyka antropologii.
Strukturalizm. Claude Levi-Strauss (ur. 1908) Strukturalizm jako koncepcja dominująca w antropologii lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Levi-Strauss jako główny przedstawiciel koncepcji i inspirator całego nurtu. Uznanie że kulturą rządzą podobne prawa jak językiem. Potoczne i teoretyczne rozumienie struktury. Potoczne rozpatrywanie poszczególnych elementów w kontekście całości. Teoretyczne rozumienie struktury prowadzi do traktowania ludzkiego myślenia jako organizowanego przez wewnętrzną strukturę narzucającą mu swoją logikę. Kultura przestaje być tworem ludzkim lecz staje się wynikiem uwarunkowań związanych z logiką ludzkiego myślenia - strukturalizm określa „antyhumanizmem teoretycznym” i antyhistoryzmem. Odwrót od badań terenowych i skupienie się na uogólniającej refleksji porównawczej. Uznanie istnienia uniwersalnej struktury organizującej ludzkie myślenie i decydującej o funkcjonowaniu człowieka.
Neoewolucjonizm zainteresowanie obszarem ewolucji społecznej prowadzącej ku współczesności. Podejmując kwestie mechanizmów ewolucji neoewolucjonizm staje na pozycjach materializmu wychodząc od materialnych uwarunkowań ewolucji.
Leslie Alvin White (1900-1975) twórca założeń koncepcji neoewolucjonistycznej. Za podstawowy proces decydujący o rozwoju kultury uznaje stopień opanowania przez nią źródeł energii pozwalającej na tworzenie mniej lub bardziej złożonych systemów kulturowych. Proces ten ująć można w pięciu etapach poczynając od wykorzystywania energii własnych mięśni, przez energię zwierząt, roślin, bogactw naturalnych a w końcu atomu. White rozróżnia w kulturze trzy sfery technologiczną, socjologiczną i ideologiczną. Ta pierwsza stanowi czynnik dynamizujący pozostałe. Jego dążeniem jest zbudowanie uniwersalnego opisu dynamicznych przeobrażeń rozwoju kultury w sensie atrybutywnym.
Marshal Sahlins (1930) wprowadził rozróżnienie na ewolucję ogólną - mierzoną złożonością systemu społecznego i ilością produkowanej energii i ewolucję konkretną - wyznaczaną przez adaptację danej kultury do środowiska różnicującą drogi ewolucyjnego rozwoju.
Materializm kulturowy
Marvin Harris (1927 - 2001) Materializm kulturowy Marvina Harrisa nawiązuje do założeń materializmu uznaje za centralne dla rozumienia kultury zagadnienia związane z gospodarowaniem a więc możliwościami produkcyjnymi i reprodukcyjnymi społeczeństwa. Działalność mająca na celu zaspakajanie potrzeb biologicznych w określonym środowisku decyduje o kształcie kultury. Rezygnacja ze studiów nad kulturą wewnętrznej perspektywy i analiza zewnętrzna, w której badacz przedstawia własną interpretację zgromadzonych faktów. Najbardziej znaną analiza Harrisa stała się analiza zjawiska świętej krowy” .
Antropologia ekologiczna Jest nurtem stawiającym w centrum uwagi zagadnienia relacji między człowiekiem i środowiskiem. W ujęciu tego nurtu jest to relacja dynamiczna gdyż życie społeczne nie tylko dostosowuje się do środowiska ale i je przekształca. Kultura jest twięc postrzegana jako wyraz dynamicznej adaptacji do środowiska.
Julian Steward (1902 -1972) Pionierem nurtu był Julian Steward używający określenia „ekologia kulturowa”. Problem relacji Ze środowiskiem prowadzi do koncepcji ewolucji multilinearnej tj. realizującej się na wielu indywidualnych i niepowtarzalnych ale porównywalnych drogach. Sprzeciw wobec tez strukturalizmu .
Postmodernizm a antropologia kulturowa. Orientacja badawcza czy krytyka antropologii. Ważnym zjawiskiem stała się w latach osiemdziesiątych fala krytyki związanej z nurtem ponowoczesności. Uznanie dorobku antropologii za element krytykowanego przez postmodernistów modernizmu. Obiektem krytyki stała się idea antropologii jako nauki i sama koncepcja możliwości obiektywnego poznania innych kultur.
Poststrukturalizm:
Michel Foucault (1926-1984); Jacques Derrida (ur. 1930); Gilles Deleuze (1925); Jean Baudrillard (1929-2007)Za najważniejszy nurt postmodernizmu uznać można poststrukturalizm. Jest to nurt którego podstawową tezą jest zakwestionowanie właściwego strukturalizmowi przekonania, że można odnaleźć uniwersalny klucz do ludzkiego myślenia i uznanie, że myślenie ludzkie ma charakter dynamiczny i w związku z tym odnaleźć można w nim wiele formuł nie dających się sprowadzić do wspólnego mianownika
Spojrzenie z zewnątrz Zjawiskiem które nasila się w ostatnim ćwierćwieczu jest krytyka myślenia antropologicznego rozwijająca się w wyniku konfrontacji tradycji antropologicznej z dorobkiem antropologów reprezentujących zewnętrzny wobec tradycji europejskiej punkt widzenia związanych z nieeuropejskimi kulturami.
10