Specyfika instytucji totalnych (szkoła jako instytucja totalna)
Instytucje totalne jako kategoria socjologiczna funkcjonują w nauce od ponad pięćdziesięciu lat (Erving Goffman)
Charakterystyka instytucji totalnych:
Całe życie mieszkańców toczy się w jednym miejscu i podlega tej samej władzy.
Członkowie codziennie pozostają w bezpośrednim towarzystwie dużej liczby innych osób. Wszyscy traktowani są jednakowo i zazwyczaj wykonują te same czynności.
Cały dzień podopiecznych jest ściśle zaplanowany, nadzorowany i przebiega zgodnie z narzuconym odgórnie systemem formalnych rozporządzeń.
Poszczególne czynności są przymusowe i stanowią część ogólnego planu, którego celem jest realizacja oficjalnych zadań danej instytucji.
Występuje zasadniczy podział na dużą grupę jednostek (podwładni) i nieliczną grupę ich nadzorców (personel).
Dzień podwładnych instytucji totalnych jest z góry zaplanowany.
Instytucje zapewniając podwładnym wszystko to, co uważają za niezbędne i przejmują za nich odpowiedzialność.
Powszechnym zjawiskiem zachodzącym w instytucjach totalnych są procesy deprywacji osobowości.
Deprywacja osobowości podwładnego następuje w oparciu o system przekształcania, który charakteryzuje się tym, że:
zasadnicze wymagania dotyczące postępowania podwładnych określają regulaminy wewnętrzne, stanowiące względnie jasny, skodyfikowany zbiór nakazów i zakazów,
w zamian za posłuszeństwo w działaniu i myśleniu personel przyznaje podwładnym ściśle określone nagrody i przywileje.
Podstawowe zadania instytucji totalnych:
dążenie do uformowania podwładnych według określonych wzorców,
odpowiednia organizacja świata podwładnych oraz praca nad nimi, co powoduje, że ludzie są traktowani w kategoriach przedmiotów i wytworów.
Opisując zachowania uczniów wywołane przez opresyjny charakter szkoły R. Meighan wyszczególnia następujące strategie przetrwania:
rezygnacja - porzucenie nadziei na możliwość realizacji własnych marzeń, oczekiwań czy dążeń, również porzucenie oczekiwań związanych z realizacją własnych potrzeb. Przejawia się znacznym spadkiem aktywności, brakiem zaangażowania.
maskarada - przyjęcie fałszywej aktywności, mającej być wyrazem pełnego zaangażowania w życie społeczne placówki, które sprzyja unikania konfliktów.
Uczniowskie strategie przetrwania
bierność - obojętność, brak zaangażowania, inicjatywy i aktywności, brak odpowiedzialności osobistej za swoje działania i ich konsekwencje
cierpliwość - zdolność do oczekiwania na sprzyjające , zgodne z wyobrażeniami lub marzeniami wydarzenia, lub umiejętnościami czekania na zakończenie nielubianych zajęć. TO także oczekiwanie na awans , które przejawia się umiarkowaną aktywnością i unikaniem spornych obszarów interakcji.
Według Zbigniewa Kwiecińskiego możemy mówić o:
przemocy bezpośredniej - (osobistej , jawnej) , odnoszącej się do spostrzeżeń i odczuć wiary
przemocy symbolicznej - poprzez przekaz wzorców, symboli i znaków zastanej kultury z narzuceniem ich znaczeń i interpretacji
przemocy strukturalnej - narzucenie struktur organizacyjnych szkolnictwa podporządkowanym gospodarce i polityce , odgórnym definiowaniem oraz legitymizowaniu wiedzy
Zarówno przemoc symboliczna, jak i strukturalna są ukryte przed świadomością podmiotu, który przyjmuje je jako oczywiste, naturalne i uzasadnione.
Za twórcę teorii przemocy symbolicznej uważa się francuskiego socjologa, filozofa i etnologa Pierra Bourdieu, dla którego:
każdy system oświaty jest systemem przemocy symbolicznej. Autor uważa, że w toku edukacji narzucane są dzieciom niejawne sposoby rozumienia i interpretacje przekazów symbolicznych grupy dominującej.
Dzięki przemocy symbolicznej w instytucjach edukacyjnych reprodukowane są przede wszystkim:
wiedza,
relacje społeczne,
wzorce kultury.
Porządek w instytucjach edukacyjnych jest utrzymywany za pomocą władzy dyscyplinarnej, której sprawowanie umożliwia stosowanie technik:
repartycji - (podziału)jednostek w przestrzeni(podziału dzieci na grupy wiekowe, osobne gabinety, osobne szatnie, gabinety dla personelu)
podziału czasu - a co za tym idzie podziału aktywności na okresy (ściśle określony czas zabawy, nauki, posiłki)
szczegółowej kontroli (kontroli pracowników przez nadzór pedagogiczny, obowiązek pisania planów rocznych, miesięcznych, konieczność prowadzenia dzienników, kontrole dzieci poprzez ocenę ich umiejętności i wiedzy)
stworzenia systemu taktyk pozwalających na efektywne wykorzystanie aktywności i możliwości dzieci.
Według Małgorzaty Falkiewicz-Szult przemoc symboliczna w instytucjach edukacyjnych wyraża się przede wszystkim w zachowaniach:
językowych,
kinetycznych,
ewaluacyjnych,
w sposobie zagospodarowania przestrzeni i organizacji pracy edukacyjnej.
Zachowania językowe
w szkole rola nauczyciela najczęściej wiąże się z wykładaniem, wyjaśnianiem, stawianiem pytań, słuchaniem, powtarzaniem i podsumowywaniem.
komunikacja werbalna może być narzędziem manipulacji wiedzą oraz realizowania interesów grup dominujących (nauczycieli). Nauczyciel posiada formalną władzę nad dzieckiem, dokonuje selekcji i przekazuje informacje, które on uważa za ważne.
Zachowania kinetyczne
istotnym elementem przemocy symbolicznej w interakcjach edukacyjnych jest komunikacja niewerbalna (mimika, gestykulacja i intonacja głosu wymuszające reakcje i zmianę zachowań).
elementy te można uzupełnić jeszcze o sposób mówienia, w tym: rozłożenie akcentów, rytmiczność, szybkość, donośność, skalę i barwę głosu, a także kontakt wzrokowy i dystans fizyczny między rozmówcami.
Zachowania ewaluacyjne
swoistym procesem sprawowania władzy nad dzieckiem są reguły i system oceniania.
nauczyciel dysponujący władzą ma formalne przyzwolenie na to, by nie tylko wskazywać dziecku, co i jak ma robić, ale także oceniać jakość jego wytworów, realizację zadań oraz zachowanie.
Sposoby zagospodarowania przestrzeni i organizacji pracy edukacyjnej
aranżacja przestrzeni, w której znajdują się strefy wydzielone dla uczestników procesu edukacyjnego wyznaczone na podstawie struktury wiedzy, władzy i dominacji.
W sferze organizacji pracy edukacyjnej przemoc symboliczna przejawia się w wielu aspektach:
stosowanie przez władze oświatowe przemocy symbolicznej wobec nauczycieli, których działania wyznaczane są przez różnego rodzaju trendy i tendencje w pedagogice oraz psychologii, sytuację polityczną i gospodarczą kraju, tradycje itp.
każdy nauczyciel jest urzędnikiem państwowym, tym samym zobowiązany jest do zgodnej z aktualnie obowiązującymi celami wychowania realizacji polityki oświatowej państwa.
W sferze organizacji pracy edukacyjnej przemoc symboliczna przejawia się w wielu aspektach:
narzucanie nauczycielom określonej struktury pracy i jej koncepcji.
problem programów wychowania i nauczania, które określają co i kiedy nauczyciel ma proponować dzieciom, aby wspomagać ich rozwój. W takim podejściu wiedzę posiada i przekazuje nauczyciel, zaś wyboru treści dokonuje autor programu, który rozdziela je między nauczyciela i dzieci.
5