Specyfika instytucji totalnych (szkoła jako instytucja totalna)

Instytucje totalne jako kategoria socjologiczna funkcjonują w nauce od ponad pięćdziesięciu lat (Erving Goffman)

Charakterystyka instytucji totalnych:

• Całe życie mieszkańców toczy się w jednym miejscu i podlega tej samej władzy.

• Członkowie codziennie pozostają w bezpośrednim towarzystwie dużej liczby innych osób. Wszyscy traktowani są jednakowo i zazwyczaj wykonują te same czynności.

• Cały dzień podopiecznych jest ściśle zaplanowany, nadzorowany i przebiega zgodnie z narzuconym odgórnie systemem formalnych rozporządzeń.

• Poszczególne czynności są przymusowe i stanowią część ogólnego planu, którego celem jest realizacja oficjalnych zadań danej instytucji.

• Występuje zasadniczy podział na dużą grupę jednostek (podwładni) i nieliczną grupę ich nadzorców (personel).

• Dzień podwładnych instytucji totalnych jest z góry zaplanowany.

• Instytucje zapewniając podwładnym wszystko to, co uważają za niezbędne i przejmują za nich odpowiedzialność.

• Powszechnym zjawiskiem zachodzącym w instytucjach totalnych są procesy deprywacji osobowości.

Deprywacja osobowości podwładnego następuje w oparciu o system przekształcania, który charakteryzuje się tym, że:

• zasadnicze wymagania dotyczące postępowania podwładnych określają regulaminy wewnętrzne, stanowiące względnie jasny, skodyfikowany zbiór nakazów i zakazów,

• w zamian za posłuszeństwo w działaniu i myśleniu personel przyznaje podwładnym ściśle określone nagrody i przywileje.

Podstawowe zadania instytucji totalnych:

• dążenie do uformowania podwładnych według określonych wzorców,

• odpowiednia organizacja świata podwładnych oraz praca nad nimi, co powoduje, że ludzie są traktowani w kategoriach przedmiotów i wytworów.

Opisując zachowania uczniów wywołane przez opresyjny charakter szkoły R. Meighan wyszczególnia następujące strategie przetrwania:

• rezygnacja - porzucenie nadziei na możliwość realizacji własnych marzeń, oczekiwań czy dążeń, również porzucenie oczekiwań związanych z realizacją własnych potrzeb. Przejawia się znacznym spadkiem aktywności, brakiem zaangażowania.

• maskarada - przyjęcie fałszywej aktywności, mającej być wyrazem pełnego zaangażowania w życie społeczne placówki, które sprzyja unikania konfliktów.

Uczniowskie strategie przetrwania

• bierność - obojętność, brak zaangażowania, inicjatywy i aktywności, brak odpowiedzialności osobistej za swoje działania i ich konsekwencje

• cierpliwość - zdolność do oczekiwania na sprzyjające , zgodne z wyobrażeniami lub marzeniami wydarzenia, lub umiejętnościami czekania na zakończenie nielubianych zajęć. TO także oczekiwanie na awans , które przejawia się umiarkowaną aktywnością i unikaniem spornych obszarów interakcji.

Według Zbigniewa Kwiecińskiego możemy mówić o:

• przemocy bezpośredniej - (osobistej , jawnej) , odnoszącej się do spostrzeżeń i odczuć wiary

• przemocy symbolicznej - poprzez przekaz wzorców, symboli i znaków zastanej kultury z narzuceniem ich znaczeń i interpretacji

• przemocy strukturalnej - narzucenie struktur organizacyjnych szkolnictwa podporządkowanym gospodarce i polityce , odgórnym definiowaniem oraz legitymizowaniu wiedzy

Zarówno przemoc symboliczna, jak i strukturalna są ukryte przed świadomością podmiotu, który przyjmuje je jako oczywiste, naturalne i uzasadnione.

Za twórcę teorii przemocy symbolicznej uważa się francuskiego socjologa, filozofa i etnologa Pierra Bourdieu, dla którego:

• każdy system oświaty jest systemem przemocy symbolicznej. Autor uważa, że w toku edukacji narzucane są dzieciom niejawne sposoby rozumienia i interpretacje przekazów symbolicznych grupy dominującej.

Dzięki przemocy symbolicznej w instytucjach edukacyjnych reprodukowane są przede wszystkim:

• wiedza,

• relacje społeczne,

• wzorce kultury.

Porządek w instytucjach edukacyjnych jest utrzymywany za pomocą władzy dyscyplinarnej, której sprawowanie umożliwia stosowanie technik:

• repartycji - (podziału)jednostek w przestrzeni(podziału dzieci na grupy wiekowe, osobne gabinety, osobne szatnie, gabinety dla personelu)

• podziału czasu - a co za tym idzie podziału aktywności na okresy (ściśle określony czas zabawy, nauki, posiłki)

• szczegółowej kontroli (kontroli pracowników przez nadzór pedagogiczny, obowiązek pisania planów rocznych, miesięcznych, konieczność prowadzenia dzienników, kontrole dzieci poprzez ocenę ich umiejętności i wiedzy)

• stworzenia systemu taktyk pozwalających na efektywne wykorzystanie aktywności i możliwości dzieci.

Według Małgorzaty Falkiewicz-Szult przemoc symboliczna w instytucjach edukacyjnych wyraża się przede wszystkim w zachowaniach:

• językowych,

• kinetycznych,

• ewaluacyjnych,

• w sposobie zagospodarowania przestrzeni i organizacji pracy edukacyjnej.

Zachowania językowe

• w szkole rola nauczyciela najczęściej wiąże się z wykładaniem, wyjaśnianiem, stawianiem pytań, słuchaniem, powtarzaniem i podsumowywaniem.

• komunikacja werbalna może być narzędziem manipulacji wiedzą oraz realizowania interesów grup dominujących (nauczycieli). Nauczyciel posiada formalną władzę nad dzieckiem, dokonuje selekcji i przekazuje informacje, które on uważa za ważne.

Zachowania kinetyczne

• istotnym elementem przemocy symbolicznej w interakcjach edukacyjnych jest komunikacja niewerbalna (mimika, gestykulacja i intonacja głosu wymuszające reakcje i zmianę zachowań).

• elementy te można uzupełnić jeszcze o sposób mówienia, w tym: rozłożenie akcentów, rytmiczność, szybkość, donośność, skalę i barwę głosu, a także kontakt wzrokowy i dystans fizyczny między rozmówcami.

Zachowania ewaluacyjne

• swoistym procesem sprawowania władzy nad dzieckiem są reguły i system oceniania.

• nauczyciel dysponujący władzą ma formalne przyzwolenie na to, by nie tylko wskazywać dziecku, co i jak ma robić, ale także oceniać jakość jego wytworów, realizację zadań oraz zachowanie.

Sposoby zagospodarowania przestrzeni i organizacji pracy edukacyjnej

• aranżacja przestrzeni, w której znajdują się strefy wydzielone dla uczestników procesu edukacyjnego wyznaczone na podstawie struktury wiedzy, władzy i dominacji.

W sferze organizacji pracy edukacyjnej przemoc symboliczna przejawia się w wielu aspektach:

• stosowanie przez władze oświatowe przemocy symbolicznej wobec nauczycieli, których działania wyznaczane są przez różnego rodzaju trendy i tendencje w pedagogice oraz psychologii, sytuację polityczną i gospodarczą kraju, tradycje itp.

• każdy nauczyciel jest urzędnikiem państwowym, tym samym zobowiązany jest do zgodnej z aktualnie obowiązującymi celami wychowania realizacji polityki oświatowej państwa.

W sferze organizacji pracy edukacyjnej przemoc symboliczna przejawia się w wielu aspektach:

• narzucanie nauczycielom określonej struktury pracy i jej koncepcji.

• problem programów wychowania i nauczania, które określają co i kiedy nauczyciel ma proponować dzieciom, aby wspomagać ich rozwój. W takim podejściu wiedzę posiada i przekazuje nauczyciel, zaś wyboru treści dokonuje autor programu, który rozdziela je między nauczyciela i dzieci.

5