Równowaga przedsiębiorstwa
w warunkach
monopolu

1. MONOPOL - pojęcie

• Monopol => z greckiego:
  „monos” - jedyny i „poleo” - sprzedaję
  - oznacza wyłączność po stronie sprzedaży => monopol pełny.

• Analogiczna sytuacja wyłączności
  po stronie popytu, gdy istnieje jeden nabywca, koncentrujący zakupy, nazywamy monopsonem.

2. PRZYCZYNY MONOPOLIZACJI RYNKU

• Uwarunkowania techniczne (wyłączność w dostępie do technologii, patentu, praw autorskich).

• Uwarunkowania prawno-instytucjonalne i administracyjne m.in.: koncesje, licencje, zezwolenia, kontyngenty, subwencje => przyznanie firmie prawa do wyłącznej produkcji.

• Protekcjonizm państwowy - chroni producentów krajowych przed konkurencją z zewnątrz w celach fiskalnych (zwiększenie wpływu do budżetu).

• Uwarunkowania przyrodnicze - wyłączność do zasobów naturalnych.

• Umowy i porozumienia między uczestnikami rynku

PRZYCZYNY MONOPOLIZACJI RYNKU (2)

• Odkrycie i wykreowanie nowych potrzeb (monopole przejściowe i krótkotrwałe)

• Rosnące korzyści skali - jeden duży producent wytwarza taniej niż pewna liczba mniejszych firm, wówczas jedna duża firma ma dużo większe możliwości ekspansji i konkurencja (mniejsze i słabsze podmioty) nie może się utrzymać.

• Uwarunkowania ekonomiczne => monopol naturalny (np. autobusy MZK, gazownie, wodociągi, zakłady energetyczne) Gdyby istniało więcej firm w tym zakresie ich działalność byłaby nieopłacalna, gdyż funkcjonują one na lokalnym rynku i zaspakajają popyt lokalnej społeczności i podmiotów gospodarczych. Jako jedna duża firma osiągają korzyści skali i długookresowe Kj maleją bardzo znacznie wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji.

3. MONOPOL PEŁNY - ZAŁOŻENIA MODELU

• Przeciwieństwem wolnej konkurencji jest
  monopol absolutny (czysty lub pełny),
  czyli sytuacja, w której na rynku występuje tylko jeden sprzedawca i wielu kupujących.

• Oferowany przez monopolistę jednorodny (homogeniczny) produkt nie ma bliskich substytutów.

• Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jednego producenta, co może wynikać z przyczyn technicznych (wymagany patent), ekonomicznych (wysokie nakłady) lub administracyjno-prawnych (ustalony przez państwo monopol spirytusowy, tytoniowy itd.).

MONOPOL PEŁNY - ZAŁOŻENIA (2)

• Przedsiębiorca, mając wyłączność
  sprzedaży może kontrolować cenę poprzez wielkość dostaw = > staje się tzw. CENOTWÓRCĄ.

• Sprzedawca i nabywca mają przejrzystą informacje o rynku - monopolista zna popyt na oferowane przez siebie dobro, a konsument ma informacje o producencie.

4. REALNOŚĆ ZAŁOŻEŃ MONOPOLU PEŁNEGO

W rzeczywistości w/w warunki spełniane są niezmiernie rzadko.

• Monopolista-oferent sam zaspakaja popyt na dane dobro, stąd popyt rynkowy na dany produkt pokrywa się z popytem na produkty wytwarzane przez monopolistę => cała krzywa popytu rynkowego należy do firmy monopolistycznej.

• Monopolista sam podejmuje decyzje o wielkości oferty rynkowej i tym samym wysokości ceny na własne produkty kierując się zasadą maksymalnego zysku.

• Zachowania monopolisty ograniczane są jednak przez barierę popytu rynkowego - gdyby ustalił bardzo wysoką cenę sprzeda niewielką ilość produktu (popytowe zachowania nabywców ograniczają swobodę monopolu w wyborze ceny i ilości sprzedaży).

5. RÓWNOWAGA MONOPOLU PEŁNEGO

• WG ANALIZY CVP wskazanie Xr => TR = TC

• WG ANALIZY RENTOWNOŚCI możliwe są następujące
  stany równowagi z:

• zyskiem nadzwyczajnym ( zysk > 0)

• zyskiem normalnym ( zysk = 0)

• ze stratami

PUNKT RÓWNOWAGI W MONOPOLU

Xe=> MC = MR wyznacza optymalny poziom produkcji z punktu widzenia maksymalizacji zysku.

Wielkość produkcji i cenę rynkową wyznacza
punkt COURNOTA => punkt na krzywej popytu (D=AR=P) wyznaczony zrównaniem się MR=MC.

6. CENA W MONOPOLU

Wysokość ceny monopolowej i jej nadwyżka ponad cenę wolnokonkurencyjną są pochodną następujących czynników:

• Stopnia monopolizacji produkcji;

• Elastyczności popytu na produkty firmy;

• Możliwości substytucji produktu wytwarzanego przez firmę;

• Współzależności zmian kosztów i ceny, które wynikają z ograniczenia podaży - monopolista ogranicza rozmiary podaży, by doprowadzić w ten sposób do wzrostu ceny, ale spadek podaży oznacza także wzrost AC => należy zatem stosować zasadę OPTYMALIZACJI

ZASADA OPTYMALZIACJI

Zmniejszając podaż otrzymuje się wzrost ceny i wzrost kosztów.

Zgodnie z zasadą optymalizacji, zabieg ograniczania podaży ma sens dotąd, dopóki uzyskuje się wyższy wzrost ceny niż kosztów => przyrost P > lub = przyrost AC

7. MONOPOL NATURALNY

MONOPOL NATURALNY - gałąź wytwórczą, w której długookresowe koszty krańcowe i przeciętne obniżają się wraz ze wzrostem produkcji w taki sposób, że pojedyncza firma może opanować całą produkcję. Poprzez swe działanie jedna firma może zwiększyć skalę działalności, obniżyć koszty oraz uniemożliwić działalność innych firm działających na mniejszą skalę i przy wyższych kosztach.

Monopol naturalny występuje najczęściej w dziedzinie infrastrukturalnej

7.1. Przyczyny powstawania monopolu naturalnego

• Ekonomia skali zakłada, że w pewnych dziedzinach, zwłaszcza w sferach infrastrukturalnych występuje w sposób widoczny zjawisko oszczędności skali. Gdyby tą samą działalność prowadziło dwa przedsiębiorstwa ich łączne koszty byłyby wyższe, niż taka sama skala produkcji realizowana przez jedno przedsiębiorstwo. Oznacza to, że jedno przedsiębiorstwo dzięki występującemu efektowi skali zaspokoi potrzeby rynku taniej niż dokonałyby tego dwie firmy.

Przyczyny powstawania monopolu naturalnego (2)

Drugi argument, dotyczy wymogów lokalizacyjnych niektórych urządzeń technicznych.

• Przedsiębiorstwa infrastrukturalne umiejscawiają swe urządzenia w rejonach gdzie ma miejsce największe skoncentrowanie zapotrzebowania na ich produkt.

• W warunkach monopolu naturalnego mamy do czynienia z ekonomią racjonalizacji - nie występuje, bowiem zjawisko dublowania się urządzeń infrastruktury.

Zjawisko „dublowanie” wystąpi, gdy:

• więcej niż jedno przedsiębiorstwo oferuje na danym terenie swe usługi

• każda z firm będzie zmuszona zrealizować inwestycje gwarantujące dysponowanie odpowiednio rozbudowaną infrastrukturą techniczną służącą realizacji usług => wiąże się
  to ze znacznymi nakładami, których ponoszenie wpływa na podniesienie poziomu kosztów całkowitych tych przedsiębiorstw.

8. Ingerencja rządu na rynku monopolistycznym

• Instytucje rządowe (Ministerstwa, Urząd Antymonopolowy - działa w Polsce od 1990 r., w 1996 Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta) ingerują w funkcjonowanie przedsiębiorstwa, mając na względzie dobrobyt ekonomiczny społeczeństwa.

• Ingerencja dotyczy najczęściej:

• Ustalania taryf i opłat za usługi (mogą wprowadzić np. cenę maksymalną, a to prowadzi do zwiększenia podaży i może spowodować straty u monopolisty => wynika to z niedopasowania Pr do Kj monopolisty);

• Przeciwdziałania dyskryminacji cenowej => nie wolno zawierać porozumień cenowych, porozumień co do podziału rynku lub eliminowania innych firm.

• Kontroli niektórych fuzji (przejęcia pakietów akcji lub wykup majątku) i powiązań miedzy zarządami i radami nadzorczymi firm konkurujących (np. łączenie funkcji dyrektora, członka zarządu, członka rady nadzorczej w innej firmie).

• Znacznego podniesienia cen przy braku uzasadnienia w kosztach

Ingerencja rządu na rynku monopolistycznym i ustawodawstwo antymonopolowe (2)

UOKiK stosuje różne sankcje:

• Nakaz zaniechania praktyk monopolistycznych => nie wolno wykorzystywać swojej pozycji do narzucania niekorzystnych warunków umowę

• Unieważnienie umów

• Nakaz obniżenia ceny

• Kara pieniężna (max. 10% przychodu)

W USA, gdy stwierdzi się praktykę monopolowa następuje rozbicie firmy na mniejsze.

9. CENA, WIELKOŚĆ PRODUKCJI
I NADWYŻKA KONSUMENTA
MONOPOLU I KONKURENCJI DOSKONAŁEJ

DOSKONAŁA KONKURENCJA A MONOPOL

Różnica w odmiennym sposobie decyzyjnym powoduje, że

• Monopolista ma swobodę kształtowania wielkości produkcji i ceny, po której będzie sprzedawany produkt i ma możliwość uzyskiwania wyższego zysku niż w doskonałej konkurencji.

• Wejście na rynek monopolowy jest zablokowane,
  a na rynek doskonałej konkurencji wejście jest swobodne zatem monopolista ma możliwość realizowania zysków dodatnich również w długim okresie.

• Monopol produkuje mniejszą ilość produktów niż firmy doskonale konkurencyjne, związane jest to
  z możliwościami sterowania ofertą i koniecznością otrzymywania odpowiedniego poziomu ceny (poprzez nienasycenie rynku).

DOSKONAŁA KONKURENCJA A MONOPOL (2)

• Monopol sprzedaje produkty po cenie wyższej niż miałoby to miejsce w doskonałej konkurencji.

• Monopolista dążąc do maks. zysku nie dąży wcale do minimalizacji AC - oznacza to możliwość nieoptymalnego wykorzystywania czynników produkcji. Firmy w doskonałej konkurencji konkurują między sobą poziomem kosztów, zatem muszą dążyć do obniżenia AC, co gwarantuje optymalne wykorzystanie czynników produkcyjnych.

• Nadwyżka konsumenta jest większa, gdy rynek produktu jest konkurencyjny niż w sytuacji monopolu. Monopolizacja rynku oznacza poprawę sytuacji producenta kosztem pogorszenia sytuacji konsumenta.

Nadwyżka konsumenta rozumiana jako =>
różnica miedzy poziomem gotowości konsumenta do zapłaty za określone dobro (cena potencjalna) a ceną rzeczywistą zapłaconą za nabycie dobra.

10. INNOWACYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW
W WARUNKACH KONKURENCJI A MONOPOLU

• Współcześnie coraz rzadziej walczy się z konkurentami za pomocą ceny, a coraz częściej narzędziem walki są nowe lub ulepszone produkty wsparte silną reklamą. Przedsiębiorstwa, aby utrzymać się na rynku muszą być innowacyjne!!!

• W warunkach konkurencji innowacje wprowadzane są często, po to by eksponować oryginalne rozwiązania techniczne lub organizacyjne, co prowadzi do upadku starych, nieinnowacyjnych przedsiębiorstw.

• Firmy w monopolu nie mogą unikać innowacji, gdyż ich brak może doprowadzić do przestawienia się odbiorców na zakup substytutów oraz nowocześniejszych i tańszych wyrobów z importu. Ponadto może to zachęcić firmy krajowe do uruchomienia nowoczesnej produkcji w dziedzinie opanowanej przez nieinnowacyjnego monopolistę.

INNOWACYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW
W WARUNKACH KONKURENCJI A MONOPOLU (2)

Pozycja monopolistyczna daje dobre warunki do innowacyjności ponieważ:

• Mają duży potencjał i mogą przeznaczyć środki finansowe na innowacje, utrzymywać laboratoria i zakłady doświadczalne, opłacać wynalazców i zapewnić ochronę patentową.

• Mogą też przez długi czas czerpać korzyści z innowacji skutecznie zabezpieczając dostęp do niej ze strony innych potencjalnych użytkowników (przykład => działania innowacyjne dużych międzynarodowych koncernów, korporacji).

11. MONOPOL PEŁNY A POROZUMIENIA MONOPOLISTYCZNE

Monopol nie musi być jedną, wyodrębnioną i niezależną firmą. Najczęściej są to porozumienia lub organizacje przedsiębiorstw.

• Dla uzyskania wyłączności, lub przynajmniej przewagi, działające dotąd niezależne przedsiębiorstwa łączą się wchodząc w mniej lub bardziej formalne związki, porozumienia lub układy => mogą to być:

a) tzw. fuzje dobrowolne lub

b) połączenia dokonane wbrew woli przynajmniej części uczestników

c) znane są także inne, liczne zabiegi organizujące porozumienia dla uzyskania przewagi monopolowej (np. przywództwo cenowe).

MONOPOL PEŁNY A POROZUMIENIA MONOPOLISTYCZNE (2)

Wszystkie porozumienia mogą mieć charakter związków:

• pionowych, w których integracji podlegają kolejne stadia procesów gospodarczych (np. związki przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych i bankowych lub kopalni, hut, fabryk wyrobów metalowych);

• poziomych, łączących przedsiębiorstwa tego samego stadium wytwarzania, choć różnych gałęzi czy branż.

Do najbardziej typowych organizacji wykorzystujących przewagę monopolistyczną należą:

• Kartele - związki przedsiębiorstw tej samej branży, oparte na umowie, mające na celu usunięcie wzajemnej konkurencji. Porozumienie nie narusza samodzielności przedsiębiorstw. Umowa może dotyczyć warunków lub rynków zbytu, cen, kontyngentowania produkcji itp.;

• Syndykaty - są odmianą kartelu, w której skartelizowane przedsiębiorstwa organizują wspólne biuro sprzedaży. Przedsiębiorstwa pracują na zamówienie biura, które prowadzi wspólną politykę rynkową;

• Trusty - związki monopolistyczne powstające w wyniku fuzji przedsiębiorstw. Tracą one swą odrębność prawną i ekonomiczną;

• Koncern - związek uzupełniających się przedsiębiorstw, najczęściej typu pionowego. Ma z reguły wspólne kierownictwo. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład koncernu mogą zachować swą autonomię. Celem jest koncentracja kapitałów, obniżenie kosztów wytwarzania i wzrost dochodów;

• Holding - organizacja gospodarcza koncentrująca akcje różnych przedsiębiorstw, często wielopoziomowa. Inicjatywa należy najczęściej do instytucji finansowych, które gromadzą kontrolne pakiety akcji, opanowują przedsiębiorstwa i prowadzą ich długofalową politykę ekonomiczną; np.: BOT - Elektrownie.

• Konsorcjum - porozumienie przedsiębiorstw zorganizowane dla zrealizowania z góry ustalonego celu (np. budowa autostrady).

• Pool (ring) - tymczasowymi (krótkookresowe) porozumieniami celowe realizowane w określonych warunkach (np. wspólna polityka cenowa, podział rynków zbytu, czy wspólne zachowanie). Rezygnuje się z nich gdy zmienia się warunki, dla których były zawarte.

• Konglomerat - związek przedsiębiorstw powstały dzięki skupieniu odrębnych dotąd kapitałów. Tworzony zwykle w drodze nabywania udziałów w firmach różnych gałęzi. Celem są korzyści osiągane z dywersyfikacji produkcji (economies of scope) i rozłożenia ryzyka.

---