CZAS W SPOŁECZEŃSTWIE

Dynamiczne ujęcie życia społecznego jako nieustannej aktywności ludzi dokonujących się ciągle zmian i toczących się procesów nadaje dużą wagę zagadnieniom czasu.

W odczuciu potocznym - czas to nieokreślona substancja, w obrębie której toczą się ludzkie życie i wszelkie procesy. Jest kontekstem wszelkiej rzeczywistości, emanacją naturalnego porządku rzeczy.

Filozofowie - czas to sposób myślenia o świecie, właściwa ludziom metoda organizowania obserwacji i doświadczeń, lub "kategoria poznania" (I.Kant)

Socjologowie (E.Durkheim, M.Mauss, H.Hubert, M.Halbwachs):

- czas jest faktem społecznym, emanacją życia społecznego, wytwarza się dzięki kolektywnym ludzkim formom bytowania

- jest konstruktem społecznym ale jednocześnie reguluje i ukierunkowuje ludzkie działania

- wyraża rytm życie społecznego, ale równocześnie rytm ten wyznacza

- jest zrelatywizowany kulturowo i historycznie

- nie jest substancją lecz siecią relacji odzwierciedlających, ale także kształtujących szczególne, temporalne zależności między zjawiskami, zdarzeniami czy działaniami społecznymi

- najważniejsze relacje:

• następstwa "przed" i "po"

• linearne sekwencje unikalnych i nie powtarzających się zdarzeń zmierzających w pewnym kierunku

• cykle zdarzeń powtarzalnych, powracających po jakimś okresie do pierwotnego kształtu

(perspektywa Durkheimowska)

CZAS JAKO WYMIAR ŻYCIA SPOŁECZNEGO

Czas jaki wymiar życia społecznego charakteryzuje się:

1) sekwencyjnością

- wszystkie zjawiska społeczne dokonują się w czasie, żadne zjawisko społeczne nie jest całkowicie izolowane, pojedyncze czy osobne - wszystkie są jakoś powiązane z innymi

- formą takiego powiązania jest sekwencja (łańcuch zjawisk następujących kolejno po sobie)

- sekwencje występują na wszelkich poziomach życia społecznego

- pojedyncze zdarzenie jest zawsze ogniwem w jakiejś sekwencji, elementem jakiegoś procesu, zachodzi zawsze po jakichś wydarzeniach wcześniejszych i przed jakimiś zdarzeniami późniejszymi (ma swoją czasową lokalizację, czas w którym zaszło, relatywnie do innych zdarzeń: wcześniej, później lub równocześnie)

- każde zjawisko zawiera w sobie jakąś sekwencję -trwa przez jakiś czas, ma pewną rozciągłość w czasie, czyli da się rozłożyć na pewne następujące po sobie kolejno stadia czy fazy

2) trwaniem

- każde zjawisko społeczne ma jakiś okres trwania

3) upływem czasu

- cokolwiek byśmy sami robili albo czegokolwiek byśmy zaniechali, zmiany i procesy dokonują się wokół na nieustannie i możemy co najwyżej za nimi nadążać lub pozostać w tyle

4) nieodwracalnością sekwencji czasowych

- czas biegnie tylko w jednym kierunku (jak to powiedział Heraklit nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki)

5) odróżnieniem przeszłości, teraźniejszości i przyszłości

- różnica wiąże się z:

• odmienną percepcją wśród członków społeczeństwa:

- przeszłość - przedmiot pamięci, opowieści ustnych lub zapisu, rejestracji

- teraźniejszość - przedmiot swego doświadczenia

- przyszłość - przedmiot wyobraźni, zamiarów, planowania

• odmiennym typem determinacji:

- przeszłość - raz na zawsze zdeterminowana przez okoliczności, które już zaszły niezależnie od tego, czy przyczyny te znamy, i jak historycy je zinterpretują

- teraźniejszość - jest obszarem oddziaływania różnych czynników przyczynowych, których efekt wyłania się dopiero, staje się

- przyszłość - jest otwarta - może potoczy się w różnych kierunkach, wg różnych scenariuszy

• odmiennym stopniem wpływu działających jednostek:

- przeszłość - nie mamy na nią wpływu, zdarzeń które już zaszły nie zmienimy

- teraźniejszość - efekt naszych działań i zaniechań, tworzy się z tego, co wszyscy razem i każdy osobno czynimy i myślimy

- przyszłość - mamy na nią wpływ tylko potencjalny, zależy nie tylko od naszych działań lecz także od działań innych, a to jest dziś niewiadome

6) ciągłością przejścia między tymi trzema dziedzinami czasu

- w każdym momencie to, co teraźniejsze staje się już przeszłe, a to co przyszłe staje się teraźniejszością (przyszłość przechodzi niepostrzeżenie w teraźniejszość, a teraźniejszość w przeszłość)

CZAS JAKO ASPEKT ZMIANY SPOŁECZNEJ

Czas jest konstytutywnym, definicyjnym czynnikiem zmiany społecznej.

Zmiana społeczna - różnica między dwoma stanami społeczeństwa (grupy, wspólnoty, organizacji, itp.) zachodzaca w czasie. Jest to odmiennośc tego co przedtem, od tego co potem. Zamiana zachodzi w społeczeństwie zawsze; nie do pomyślenia są dwa czasowo różne stany społeczeństwa, które byłyby dokładnie identyczne. Nawet kiedy mowimy o jakiejś względnej stabilności czy stagnacji, odnosimy to do jakiegoś okresu. Wyróżniamy spleczeństwa tradycyjne, „zimne”, w których zmiany toczą się wolno i społeczności „gorące”, ulegające gwaltownej zmienności. Dotyczy to także segmentów wewnątrz każdego społeczeństwa, instytucji, form organizacyjnych, skladu grup, itp.

CZAS ILOŚCIOWY I JAKOŚCIOWY

W odniesieniu do zdarzeń i zjawisk społecznych czas przybiera dwojaką postać, którą okresla się jako „czas ilościowy' i „czas jakościowy” albo inaczej: „czas zewnętzrny” i „czas wewnętrzny”.

czas ilościowy:

• służy jako zewnętrzna skala pomiasru zdarzeń i procesów nadająca pewien ład ich chaotycznemu i spontanicznemu przebiegowi

• służy to lepszej organizacji w świecie społecznym i koordynacji róznych działań podejmowanych przez liczne jednostki

• jest konwencjonalny, wyskalowany w sposób narzucony przez używane do pomiaru czasu instrumenty: zegary i kalendarze

• im bardziej złożone jest społeczeństwo, tym wieksze znaczenie odgrywa czasowe uporządkowanie i uzgadnianie działań

czas jakościowy (wewnetrzny):

• pewne zjawiska, zdarzenia i procesy mogą mieć szczególne, immanentne właściwości czasowe →czas staje się ich cechą ontologiczną, a nie tylko zewnętrznie porządkującą („czas zawarty w zdarzeniach”)

• jest odeminny dla róznych dziedzin rzeczywistości

• zdarzenia czy procesy mogą przejawiać następujące różniące je cechy czasowe:

1. okres trwania (mogą być z natury rzeczy krótsze lub dłuższe)

2. tempo (mogą toczyć się szybciej lub wolniej)

3. rytmiczność (mogą przebiegać w regularnych interwałach lub cechować się przypadkowością czy chaotycznością)

4. mogą dzielić się na fazy czy etapy (narzucone przez okoliczności przyrodnicze lub społeczne)

CZAS W ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZNEJ I KULTURZE

• czas jako istotny czynnik życia społecznego musiał znaleźć swoje odzwierciedlenie w świadomości; percepcja czasu to doznanie uniwersalne choc ludzie mogą różnić się między sobą „poczuciem czasu”

• społeczności charakteruzyją się odmiennym kulturowym odzwierciedleniem czasu w podzielanych zbiorowo symbolach, wartościach, regułach, wzorach czy normach

• na kulturową relatywizacje czasu szczególnie kierowali uwagę P.Sorokin i R.Merton, którzy wprowadzili określenie „czas spoleczno-kulturowy”

• rezultatem zróznicowania kultur są mocno zakorenione kulturowe „profile czasowe” występujące w róznych zbiorowościach

• różnice przejawiają się w :

1. świadomości ważności czasu, uplywu czasu, braku czasu, przemijania, potrzeby punktualności, precyzji pomiaru, itp.

2. kultura narzuca wizję czasu jako cyklicznego lub linearnego

• czas linearny - produkt judaizmu i chrześcijaństwa

• czas cykliczny - związany z naturalnym rytmem przyrody

• dziś dominuje czas linearny ( w wersji zsekularyzowanej) ale zachowaly się enklawy myslenia cyklicznego

3. nacisk na przeszłośc, przyszłość lub teraźniejszość

• orientacja retrospektywna

• społeczeństwa zanurzone głęboko w przeszłości, kultywuja tradycję

• są to społeczności, które doznały zmian postrzeganych jako regres w sosunku do dawnej świetności lub zdeklasowae czy zdegradowane grupy

• orientacja prospektywna

• zbiorowości zorientowane w przyszlość, ignorują tradycję, lekceważą pamięć zbiorową i odgradzają się od przeszłości

• młode, ekspansywne społeczeństwa, np. amerykańskie i australijskie

• innowacyjne i przedsiębiorcze grupy zawodowe

• mlode pokolenie zaczynające dopiero z energią i optymizmem drogę życiową

• często wiąże się z akcentem na osiągnięcia, sukces, karierę

• może tez występować w innej odmianie - sekty oczekujące nadejścia mesjasza i odkupienia

• orientacja prezentystyczna

• życie z dnia na dzień

• brak zastanowienia nad lekcjami przeszłości ani co przyniesie przyszłość

• albo z potrzeby przetrwania w warunkach nędzy i deprywacji albo przeciwnie - w dążeniu do maksymalnego użycia, w warunkach zasobności i bogactwa

4. wizja przyszłości

• dla jednych jest czymś, co nadejdzie samo, na mocy fatalistycznych konieczności, niezależnie od tego, co robimy czy czego zniechamy; wystarczy biernie wyczekiwać

• postawa woluntarystyczna - przyszłość jako adanie, projekt, wyzwanie, przedmiot aktywnego kształtowania czy konstruowania → Giddens i B. Adam określają taką postawę jako „historyczność” - wytwór społeczeństwa nowoczesnego, które w skali masowej uświadomiło ludziom, że nie tylko są przez historię ukształtowani ale sami maja na nia wpływ

• orientacje woluntarystyczną umacnia reżim demokratyczny

5. przeciwstawne systemy wartości

• orientacja progresywna - akcentuje zmianę, innowację i oryginalność; czas jest dennym zasobem, który należy maksymalnie wykorzystać i wypełnić nowatorskimi zmianami

• orientacja konserwatywna - akcentuje ciągłość, kontunuację i trwałość; czas jest zagrożeniem dla ustalonego porządku, któremu należy się przeciwstawić, powstrzymując jego tempo i zwalniając rytm zmian.

KULTUROWA REGULACJA CZASU

• regulacje czasu wprowadzają dystynkcje (czas pracy i czas zabawy, czas codzienny i czas odświętny, itp.)

• te reguly segregacji i alokacji czasu różnią się znacznie pomiędzy poszczególnymi spoleczeństwami

• wywierają one na członków społeczności silny, przymuszający wpływ

• opisujemy to za pomocą pojęcia „budżet czasu” - oznacza typowy dla danej spol. rozkład czasu przeznaczonego na różne czynności

• odmienny budżet czasu charakteryzuje nie tylko różne społeczeństwa ale także poszczegolne grupy czy kategorie społeczne

• reguly kulturowe dot. czasu mogą odnosić się tylko do jakiegos aspektu czasu - R.Merton wprowadził pojęcie „społecznie oczekiwanych trwałości” (charakteryzuje ono stosunki społeczne, pozycje społeczne, grupy czy organizacje) - trwałośc jest normatywnie przypisana a oddalenie od tej oczekiwanej trwałości wywoluje nagatywne sankcje społeczne

• oczekiwana trwałość wpływa na charakter aktywności a takće stopień identyfikacji jednostek ze stosunkami społ., pozycjami czy organizacjami - gdy trwałość jest duża, są bardziej zaangażowani; gdy trwałość jest niewielka - uczestnictwo bardziej powierzchowny, luźny charakter

• szczególny przypadek wpływu oczekiwanej trwałości na postawy i działania to tzw kadencja (przepisany nomatywnie, formalnie regulowany okres sprawowania pewnej funkcji, zajmowania urzędu czy pelnienia roli społ.)

• na początku kadencji - aktywność, innowacyjność, gotowość do podjęcia ryzyka

• pod koniec kadencji - bierność, oportunizm, unikanie ryzyka i powstrzymywanie się od decyzji ───> syndrom kulawej kaczki

• w odwrotnym kierunku odziałują oczekiwane terminy wywiązania się z jakichs zadań (np. oddanie projektów z metodologii) - deadline - zwiększona aktywność kiedy termin się zbliża

• inne niż trwałość aspekty czasu są również często regulowane kulturowo (np. tempo pracy, dozwolona szybkość)

• normy mogą wskazywać właściwy rytm pewnych procesów

SPOŁECZNE FUNKCJE CZASU

1. synchronizacja działań jednostek, grup, organizacji - uniwersalny wymóg życia społecznego, któremu służą wspólnie uznane systemy mierzenia czasu; aby doszło do działań zbiorowych pewna grupa ludzi musi znaleźć się w tym samym czasie w tym samym miejscu;

2. koordynacja działania podejmowane przez uczestników muszą być wzajemnie uzgodnione (np. transport do sklepu przybywa w pewne dni tygodnia, aby zapewnić ciągłość sprzedaży);

3. sekwencyjne uporządkowanie działań; wiele procesów przebiega wg pewnej logiki następujących po sobie etapów, pewne działania mają sens tylko wtedy, gdy są wykonane w pewnym momencie sekwencji;

4. określenie terminów pewnych działań, działania mogą być podjęte tylko wtedy, gdy dostępne są pewne środki, a ich dostępność jest ograniczona czasowo (zakupy można zrobić tylko w godz. otwarcia sklepu, termin zapłaty podatku); terminy takie są kulturowymi konwencjami i ogromnie różnią się między społeczeństwami;

5. pomiar czasu trwania czynności;

6. jakościowa alokacja czasu, dla przezwyciężenia rutyny i monotonii życia wydziela się pewne okresy dla pewnych typów czynności (np. wakacje - czas odpoczynku, niedziela - czas modlitwy), są to jakościowo odrębne okresy.

Znaczenie powyższych funkcji zmienia się historycznie, wraz z rozwojem społeczeństw. Sytuacja zmienia się radykalnie w społeczeństwie nowoczesnym, charakteryzującym się obsesją czasu - czas staje się głównym regulatorem, organizatorem, koordynatorem życia zbiorowego, ulega reifikacji i fetyszyzacji. Czas nabiera znaczenia odrębnego zasobu, a nawet towaru, który można oszczędzać, stracić, zmarnować, zanwestować, wykorzystać, sprzedać i kupić.

1

---