Samorząd i polityka lokalna
Zajęcia 1
Pojęcie i istota samorządu terytorialnego i wspólnoty lokalnej
Pojęcie samorządności wymyka się prostemu i jednoznacznemu zdefiniowaniu. Wskazując na początki samorządności sięga się do tradycji antycznej - greckie państwa-miasta ze specyficzną formą rządów, które dzisiaj moglibyśmy określić jako samorządy. W platońsko-arystotelesowskiej koncepcji państwa-miasta wszyscy wolni mężczyźni mieli uczestniczyć w podejmowaniu decyzji dotyczących wspólnoty lokalnej (definicje za chwilę). Zwracając uwagę na nieprzystawalność samych założeń (wolni mężczyźni) - jest to pierwsza naprawdę dobrze zrealizowana koncepcja samorządu. Przy powszechnym uczestnictwie uprawnionych w sprawowaniu władzy - oznaczała ona w tym stanie „samowładzę czy samorządzenie się”.
Czynnikiem sprzyjającym była niewielka liczebność tamtych wspólnot, liczących co najwyżej kilkadziesiąt tysięcy obywateli. We współczesnym świcie, w odniesieniu do systemów samorządności terytorialnej, można nadal zauważyć taką zależność. Lepiej funkcjonuje przy mniej liczebnych wspólnotach. A w małych państwach (np.: Finlandia), samorząd naprawdę działa sprawnie.
Włoski politolog, Giovanni Sartori (Teoria demokracji, PWN 1994), nadal uważa, że jest to podstawowa właściwość samorządu. Twierdzi on, że samorząd oznacza rządzenie samym sobą, przy czym wprowadza empiryczne rozumienie samorządu, mierzone natężeniem. Powiada on, że samorząd ma tym większe natężenie, im bardziej odpowiada temu, co dosłownie wyraz - rządzenie [przyp. M.B.] oznacza. Samorządność stanowi właściwość przysługującą zbiorowościom i instytucjom do samodzielnego zaspokajania wspólnych potrzeb.
Podana tutaj definicja wydaje się prosta i zrozumiała. Ale proszę zwrócić uwagę na jej nieprecyzyjność. „Wspólne potrzeby” nie są jasno określoną grupą celów, które przyświecają działaniom wszystkich mieszkańców danej wspólnoty. Teoretycznie więc pierwszym etapem działania samorządu powinno być określenie tychże potrzeb. We współczesnej praktyce nie zawsze tak jest. To państwo, a raczej rząd, podejmuje na przykład decyzję o tym, że w gminie ma być szkoła, w powiecie szpital.
Pojęcie wspólnoty lokalnej, lokujące się na styku socjologii i politologii, jest łatwiejsze do zdefiniowania, ale jednocześnie pojawia się wiele koncepcji, próbujących wyjaśnić proces powstawania takich wspólnot oraz zasady i cele ich działania. Człowiek jako istota społeczna (dzoon politikon, według Arystotelesa, istota polityczna) kontaktuje się z innymi i potrafi współtworzyć środowisko tak dając początek różnym zbiorowościom społecznym. Powstają na określonym terytorium, rozwijają się w czasie i podlegają rozwojowi historycznemu. Trwałe i powtarzalne procesy kształtują strukturę wspólnoty, a jednostki stawiają sobie cele do realizacji.
Etapy powstawania wspólnoty lokalnej (według Sebastiana Kubasa):
1. Etap tworzenia styczności społecznej, w skład której wchodzą:
a) styczność przestrzenna polegająca na uświadomieniu sobie przez jednostki istnienia innych, postrzegania i rejestrowania takich cech, jak płeć, wiek. wzrost, wygląd fizyczny czy liczebność innych;
b) styczność psychiczna przeradzająca postrzeganie przestrzenne innych w łączność interpersonalną i rodząca zainteresowanie wynikające z określonych cech innych jednostek. W dalszej kolejności mogą pojawić się uczucia zaangażowania;
c) styczność społeczna, która wprowadza w życie złożone układy stanowiące punkt odniesienia dla przedmiotów o charakterze materialnym bądź duchowym. Jednostki są zainteresowane współpracą ze sobą w celu urzeczywistniania kontaktu z tym przedmiotem.
2. Etap wzajemnego oddziaływania polega na systematycznym i trwałym wykonywaniu czynności rodzących u innych jednostek określone reakcje, co w efekcie przyczynia się do odwzajemnienia działań przez jednostkę inicjując; reakcję pierwotną. W szerszych układach społecznych grupy tworzą specyficzne wzory działań, które stają się elementami więzi. Są one trwałe i w niewielkim stopniu ulegają przekształceniom. Do typowych wzorów działań zalicza się: pozytywne nakłanianie, podporządkowanie oraz naśladowanie.
3. Etap kształtowania stosunków społecznych. Przez stosunek społeczny należy rozumieć system unormowanych oddziaływań między jednostkami na gruncie pewnej wspólnej płaszczyzny. Istotną cechą stosunku społecznego jest zasada wzajemności, która wprowadza postawę oczekiwań, uprawnień i obowiązków.
W tak powstałej wspólnocie lokalnej tworzy się więź. Jest ona systemem elementów obejmujących instytucje społeczne, stosunki społeczne, środki kontroli społecznej, jednostki, podgrupy, itd. Wspólnota lokalna jako zbiorowość społeczna powinna posiadać wewnętrzną organizację, która obejmuje wyznaczenie ról i pozycji społecznych. Pozycja społeczna jest zbiorem praw, obowiązków i oczekiwań przysługujących danej jednostce. Rola społeczna współtworzona jest przez oceny, wzory zachowań, które są przypisane określonej pozycji. Najistotniejsze elementy tworzące społeczność lokalną to: interakcje społeczne, terytorium, więzi łączące mieszkańców.
W analizie badań nad społecznościami lokalnymi dokonanej przez Colina Bella i Howarda Newby'ego wyodrębnia się pewne konstytutywne elementy owych społeczności, do których należą:
1) wydzielone terytorium, które jest zamieszkiwane przez ludność,
2) zespół instytucji społecznych obejmujących swym działaniem członków wspólnoty,
3) uczucie przynależności i zrodzone na jego podłożu zaangażowanie w sprawy wspólnoty.
To uczucie przynależności może mieć jak najbardziej charakter emocjonalny (tak jak na przykład w czasie meczu piłkarskiego Polska-Słowenia).
Przegląd teorii wspólnoty lokalnej:
Stanowisko ekologiczne
Przedstawicielem tej teorii był m.in. Robert M. McKenzie. Społeczność lokalna żyje w określonej przestrzeni, w której zachodzą takie procesy, jak: rywalizacja o dobra czy walka o teren. W związku z dążeniem do realizacji celów jednostki wchodzą ze sobą w kontakt. Występują dwa poziomy organizacji społeczeństwa: biotyczny i kulturalny. Poziom biotyczny związany jest z pierwotną adaptacją występującą w początkowych fazach walki o przetrwanie, w wyniku której pojawiają się współpraca oraz podział jednostek zlokalizowanych na różnych terytoriach.
Stanowisko interakcyjne
Wśród reprezentantów podejścia interakcyjnego wymienia się George'a C. Homansa, Kurta Lewina, Irvina T. Sandersa. Badacze jednomyślnie stwierdzają, że najważniejszym zjawiskiem o charakterze społecznym jest interakcja, którą należy rozumieć jako wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek przy użyciu kodów kulturowych, takich jak język. Wszystkie zjawiska społeczne związane są z działaniami oraz oddziaływaniami, ponieważ zakłada się, że jednostki są jednocześnie podmiotem i przedmiotem owych działań.
Stanowisko teorii działania
Teoria przyjęła swoją nazwę dzięki Donowi Martindale'owi, który w ten sposób określił podejście Maxa Webera stwierdzającego, że ludzie wchodzą ze sobą w kontakt w trakcie zaspokajania potrzeby przynależności, co nie wyklucza także interakcji o charakterze racjonalnym, polegających na realizacji partykularnych interesów. Źródeł powstania społeczności lokalnych należałoby upatrywać w rywalizacji i zaspokajaniu celów ekonomicznych, politycznych, kulturalnych oraz w postawach solidaryzujących członków danych wspólnot. Solidarność jest wynikiem zewnętrznego przymusu, który każe ludziom tworzyć szersze grupy jako struktury, gdyż w takich formach łatwiej można zaspokajać swoje potrzeby.
Wspólnota społeczna ze względu na liczbę członków i rodzaje powiązania:
Z tego punktu widzenia wyróżnia się wspólnotę rodzinno-towarzyską, lokalną, państwową i międzypaństwową. Pierwsza skupia swoich członków ze względu na istnienie więzi pokrewieństwa oraz znajomości. Druga, jak określają niektórzy, może liczyć do 5 tys. członków. Trzecia jest wytworem państwa, a czwarta, jak w przypadku społeczeństwa Unii Europejskiej przybiera formy ponadpaństwowe. Oczywiście, stopień zaangażowania w sprawy wspólnoty jest tym większy im bliżej znajduje się ona w odczuciu poszczególnych członków. Można zauważyć, że wspólnota przybiera równocześnie formy, których wyróżnienie odbywa się na podstawie innych czynników niż kryterium ilościowo-przestrzenne.
Wydaje się, że z historycznego punktu widzenia na każdym poziomie rozwoju wspólnoty lokalnej, najpierw jako luźnego i w miarę niezależnego bytu, a potem części społeczeństwa i państwa, widoczna była możliwość pojawienia się form samorządności. Ale dopiero wówczas, gdy jednostki zaczęły uzyskiwać szerszy zakres praw, stawało się prawdopodobne poszerzanie granic samorządności
W myśl katolickiej nauki społecznej - celem państwa jest zapewnienie i zabezpieczenie dobra wspólnego osoby ludzkiej.
Gaudium et spes
26. (Popieranie wspólnego dobra). Z coraz ściślejszej zależności wzajemnej, z każdym dniem ogarniającej powoli cały świat wynika, że dobro wspólne - czyli suma warunków życia społecznego, jakie bądź zrzeszeniom, bądź poszczególnym członkom społeczeństwa pozwalają osiągać pełniej i łatwiej własną doskonałość - staje się dziś coraz bardziej powszechne i pociąga za sobą prawa i obowiązki, dotyczące całego rodzaju ludzkiego. Każda grupa społeczna musi uwzględnić potrzeby i słuszne dążenia innych grup, co więcej, dobro wspólne całej rodziny ludzkiej. (...)
Porządek zatem społeczny i jego rozwój winien być nastawiony nieustannie na dobro osób, ponieważ od ich porządku winien być uzależniony porządek rzeczy, a nie na odwrót.
Według katolickiej nauki społecznej pojęcie państwa obejmuje 4 elementy:
1) wspólnota ludzi, zwana wspólnotą polityczną;
2) wspólne terytorium;
3) aparat państwowy - organy władzy i ciała pomocnicze;
4) cel państwa pojmowany jako dobro wspólne, na które składają się takie warunki życia
społecznego jak: pokój wewnętrzny i zewnętrzny, rozwój kulturalny i gospodarczy.Do jego
spełnienia konieczny jest rozwój społeczeństwa obywatelskiego, daleko posunięta swoboda
organizacji społecznej i gospodarczej, wolność słowa i przyznanie, że z faktu należenia do
większości, nie wynika prawo do określenia, że to, co stanowi większość jest normą, w
wszystko inne to rzecz „nienormalna”.
Zajęcia 2
Historia samorządu terytorialnego na ziemiach polskich, I RP