Analiza słowotwórcza:
1. Zbudowanie parafrazy słowotwórczej- krótka definicja wyrazu odsłaniająca znaczenie, musi być w niej użyty wyraz podstawowy.
2. Wskazanie podstawy słowotwórczej i derywatu.
3. Temat i formant, np.:
dom, dom+ek.
4. Wskazanie typu formantu.h
5. Wskazanie funkcji formantu.
6. Typ derywacji (transpozycyjna, modyfikacyjna, mutacja)
7. Określenie kategorii słowotwórczej.
Przykład: DOMEK
1/ parafraza: `mały dom'
2/podstawa: dom
derywat: dom-ek
3/ temat słowotwórczy+ formant:
dom+ek
4/typ formantu: afiksalny, sufiks
5/funkcja formantu: semantyczna i strukturalna
6/typ derywacji: modyfikacja
7/kategoria słowotwórcza: deminutywna (łac. Deminutivum)- zdrabniająca
Definicje:
Parafraza słowotwórcza- krótka definicja wyrazu odsłaniająca znaczenie, musi być w niej użyty wyraz podstawowy.
Typy derywacji:
a) transpozycyjne: w stosunku do podstawy mają zmienioną tylko funkcję składniową, znaczenie bez zmian. Formant pełni tylko funkcję gramatyczną, informuje o zmianie części mowy i funkcji składniowej, np.:
chodzić (drogą) : chodzenie ( jest zdrowe)
b) mutacyjne: nazwy nowych derywatów. Zmienione znaczenie w stosunku do swoich podstaw. Formant pełni w nich funkcję semantyczną, czyli znaczeniową. Zdarza się też, ze derywaty mutacyjne należą też do innych części niż podstawa i jest wtedy też zmieniona funkcja składniowa. Np.:
palić: palacz- formant -acz/ l':l współformant
c)modyfikacyjne: znaki tych samych desygnatów, co ich podstawy, ale wnoszą pewną zmianę znaczeniową (modyfikację). Komunikują o jakiejś dodatkowej cesze, np. wielkości:
palec: paluch, dom: domek
Typy formantów:
1. Formanty afiskane:
a) sufiksalne- implikuje charakterystykę fleksyjną derywowanego leksemu (np.: pal-acz) oraz często wywołują alternację (np.: rocz-ek) .
b) prefiksalne- nie zmieniają fleksji podstawy, np.: od-lać, arcy- śmieszny.
c) interfiksalne- charakterystyczne dla wyrazów złożonych, no.: dw-u-głos.
d) postfiksalne- głównie w czasownikach i zaimkach, np.: przenieść się, kto-ś.
e) prefiksalno- sufiksalne-, np.: anty-państw-owy.
f) interfiksalno-sufiksalne- np. cudz-o-ziemi-ec, teori-o- pozn-awczy
g) prefiksalno-postfiksalne- np.: na-jeść się, wy-spać się.
2. Formanty paradygmatyczne:
Występują wówczas, gdy różnica między derywatem a podstawą polega jedynie na odrębności paradygmatu fleksyjnego, brak jest natomiast jakichkolwiek afiksalnych składników derywacji.
Formantem paradygmatycznym może być, np.:
a) zmiana paradygmatu przenosząca wyraz z jednaj części mowy do innej, np.: biały biel, zdrowy zdrowie, człowiek człowieczy.
b) zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części mowy, a więc np.:
-przeniesienie rzeczowników z deklinacji męskiej do żeńskiej: woźny- woźna, markiz- markiza, plotkarz- plotkara
- z męskiej do żeńskiej z nieodmiennością, np. doktor m.doktor ż.,
- z męskiej do nijakiej, np.: kot kocię,
- z paradygmatu wyłącznie pluralnego (niemęskoos.) do pełnej odmiany męskoos., np. CzechyCzech, WłochyWłoch
-inne, w czasownikach dewerbalnych, np. bićbijać, migaćmignąć
c)przecienienie do klasy rzeczowników lub przymiotników wyrażeń syntaktycznych, którym nadawany jest paradygmat, bądź ten sam, który posiadał rzeczownik wchodzący w skład wyrażenia (bezsensbez sensu, bezkwiatbez kwiatu), bądź inny: bezludziebez ludzi, bezrękibez ręki.
3. Formanty alternacyjne:
Mówimy o nich wtedy, gdy jedynym elementem różniącym derywat od podstawy są oboczności tematowe (ilościowe/jakościowe).
a) ilościowe:
-wewnątrztematowe: baonba-tali-on
-wygłosowe (zwane ucięciami): specspecjalista, dwójadwójka. Formanty ujemne, towarzyszą derywacji afiskalnej, np. damkadamski rower, lub paradygmatycznej, np. tatartatarski befsztyk.
Alternacje jakościowe bądź jakościowo-ilościowe występują w takich wyrazach, jak: mięchomięso, kluchakluska i towarzyszą w większości formantom afiskalnym (noga nóżka) lub paradygmatycznym (białybiel).
4. Formanty prozodyczne:
Polega na zmianie akcentu, najczęściej w zrostach. Jedyną cechą różniącą derywat od grupy będącej podstawą jest całościowy akcent wyrazowy zamiast dwóch charakterystycznych dla podstawy. Np.: dobranocdobra noc.
II Funkcje formantów:
1) Funkcja strukturalna: przekształcają podstawy w derywaty bez zmiany znaczenia i funkcji składniowej (strona stronica )
Derywaty w których formant pełni wyłącznie funkcję strukturalną to tautologie.
2) Funkcja transpozycyjna: jednocześnie funkcja syntaktyczna i strukturalna, przekształca podstawę w derywat bez zmiany znaczenia, np. białybiel, biegaćbieganie.
3) Funkcja semantyczna: derywat ma zmienione znaczenie w stosunku do podstawy.
a. Modyfikacje- wnosi informację określającą, uszczegóławiającą znaczenie podstawy, np. domdomek, powtarzalność wydarzeń: pisać pisywać, płeć istoty żywej: aktoraktorka
b. Mutacja- stosunek podmiotu lub sytuacji, postawa wobec desygnatu pełni funkcję określającą, np. słoneczko, psisko, piesio, mięcho, paluch.
RZformant wskazuje ogólnie na przedmiot, np. palaczpalić, spinaczspinać lub przedmiotowo ujęte zdarzenie, np. przejście-` to co ktoś przeszedł'.
CZformant wskazuje na nową czynność, np. zastrzelić- zabić strzelając'
PRZYM.formant wskazuje ogólnie na cechę precyzowaną przez temat, np.: drewniany stłó- `stół wykonany z drewna'
Jeśli mutacji towarzysz zmiana części mowy (pisarzpisać) i formant pełni funkcję syntaktyczną i semantyczną, a może nie towarzyszyć (kwiaciarniakwiat) i wówczas pełni tylko funkcję semantyczną (+strukturalną).
c. uabstrakcyjniająca- odbiera podstawowe znaczenie przedmiotowości (towarzysztowarzyszyć).