Gramatyka, słowotwórstwo

Spis treści

109. Twoja znajomość teatrów warszawskich, repertuar, aktorzy, reżyserzy
110. Esej, felieton, artykuł - omów na przykładzie wybraną formę.
111. Rola tytułu literackiego na wybranych przykładach
112. Polskie systemy wersyfikacyjne, omów podaj przykłady
113. Omów funkcje języka
114. Związki frazeologiczne i kryteria ich podziału
115. Zróżnicowanie stylistyczne współczesnej polszczyzny
116. Zapożyczenia językowe.
117. Przedstaw znane ci słowniki języka polskiego. Kiedy i w jaki sposób z nich korzystasz?
118. Archaizmy, pojęcie, podział, przykłady
119. Neologizmy, pojęcie, podział, przykłady
120. Stylizacja językowa i jej odmiany
121. Twórczość Norwida jako kontynuacja i przekroczenie tradycji romantycznych
122. Terapeutyczny sens "Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego" oraz "Pana Tadeusza"
123. Co to jest sentymentalizm?
124. Motywy malarskie i muzyczne w literaturze
125. Druga strona wojny w "Pamiętnikach z Powstania Warszawskiego"
126. Realne i etymologiczne znaczenie pojęć biblijnych i mitologicznych

 

Twoja znajomość teatrów warszawskich, repertuar, aktorzy, reżyserzy

Pierwsze widowiska obrzędowo-religijne ze śpiewami, muzyką i tańcami powstały około 3000 r. p.n.e. Pierwszym aktorem był Ateńczyk Tespis około roku 550 p.n.e. Pierwszym stałym teatrem był teatr wybudowany w Grecji w Atenach w V wieku, a następnie teatr w Rzymie wybudowany przez Pompejusza.

Teatr to gmach specjalnie budowany lub przystosowany do wystawiania utworów scenicznych. To instytucja zajmująca się wystawianiem przedstawień, zatrudniająca zespoły artystyczne i pojedynczych aktorów. Mamy też teatry amatorskie i ludowe. Pierwszym teatrem wybudowanym w Polsce był Teatr Narodowy, powstał w 1765 roku. Była to pierwsza stała, publiczna scena. Właściwym organizatorem i wieloletnim dyrektorem tego teatru był Wojciech Bogusławski. Jego siedziba mieści się w bocznym skrzydle Teatru Wielkiego. Obecnie teatr ten jest w odbudowie po pożarze, który go zniszczył.

Do najstarszych teatrów w Warszawie oprócz Teatru Narodowego należą: Teatr Rozmaitości 1829-1836r.; Teatr Wielki 1833r.; Teatr Polski 1913r i Teatr Reduta 1919r. (To pierwszy teatr objazdowy).

1.       Teatr Wielki został zbudowany przez architekta A. Corazziego i jest on wybitnym dziełem architektury. Miał dwie, a czasowo trzy sceny, z których główna przeznaczona była i jest na widowiska operowe i baletowe. Pozostałe sceny służ± do wystawiania przedstawień dramatycznych. Na głównej scenie często występuj± wielkie zagraniczne sławy.

Do repertuaru tego teatru należą takie utwory jak:

         "Halka"

         "Straszny Dwór"

         "Aida"

         "Taniec z szablami Czaczaturiana"

         "Spartakus"

         i wiele innych

2.       Teatr Polski zbudowany został z inicjatywy A. Szefmana, który był również długoletnim jego dyrektorem. Uważany jest za reprezentacyjną scenę warszawsk± obok Teatru Wielkiego i Narodowego.

Do repertuaru Teatru Polskiego zaliczyć należy:

         "Zemstę"

         Zaczarowaną Królewnę"

         "Tartufe czyli obłudnik"

W lutym 1993 roku Teatr Polski obchodził osiemdziesięciolecie swojej działalności. Do stałych aktorów na scenie tego teatru zaliczyć można: Ninę Andrycz, W. Wojciechowskiego, Jana Zelnika i wielu innych aktorów występujących gościnnie, na przykład J. Kucówna.

Oprócz wymienionych teatrów mamy w Warszawie kilka współcześnie wybudowanych lub gościnnie wynajmuj±cych sceny. Do nich należą:

3.       Teatr Dramatyczny mający dwie sceny: dużą i salę imienia H. Mikołajskiej. W stałym repertuarze tego teatru mieszczą się takie przedstawienia jak:

         "Hamlet"

         "Metro"

         "Ptasiek"

         "Kabriolet"

         "Metamorfozy"

         "Roberto Zucco"

4.       Teatr Powszechny imienia Zygmunta Hübnera. Dyrektorem tego teatru jest Krzysztof Rudziński, a stale występuj±cymi aktorami Krystyna Janda, Piotr Machalica, Mirosława Dubrowska, Henryk Machalica, Zygmunt Sierakowski, Gustaw Lutkiewicz i inni. Do stałego repertuaru zalicza się takie przedstawienia jak:

         "Kotka na rozpalonym blaszanym dachu"

         "Oni"

         Okruchy czułości"

5.       Teatr Współczesny, którego dyrektorem jest Maciej Englert. Ma on także dwie sceny. Na małej daje spektakle Teatr Sceny 19.15, który działa od siedmiu lat. Do repertuaru teatru należą:

         "Jak się kochają"

         "Paal i Maal"

         "Kolacja na cztery ręce"

         "Letycja i Lubczyk"

         "Czego nie widać"

Aktorami występującymi w tym teatrze są: Krzysztof Wakuliński, Ewa Gawryluk, Krzysztof Kowalewski, Anna Majcher, Bronisław Pawlik, Agnieszka Suchara, Witold Wieliński i Marek Bargiełowski.

6.       Teatr Ateneum imienia Stefana Jaracza. Jego dyrektorem jest Jakub Warmiński. Aktorami i współtwórcami przedstawień na obu scenach teatru są między innymi: Krzysztof Tyniec, Henryk Talar, Jerzy Kamas, Krystyna Tkacz, Katarzyna Miernicka, Marcin Sosnowski, Maria Ciunelis, Anna Gronostaj, Grzegorz Damięcki, Jacek Borkowski i Marek Lewandowski. Do repertuaru należą:

         "Kosmos" Witolda Gombrowicza

         "Antygona w Nowym Jorku"

         "Burzliwe życie Lejzorka Rajtrzwańca"

W Warszawie oprócz wymienionych teatrów mamy jeszcze kilka teatrów nowoczesnych, między innymi:

7.       Teatr Kwadrat - "Dekorator"

8.       Teatr na Woli - "

9.       Teatr Nowy - "Tercet, czyli kwartet"

10.   Teatr Rampa - "Chopin w Ameryce"; "Muzykoterapia"

11.   Teatr Syrena - "Tych lat nie odda nikt"; "Calineczka"

12.   Teatr Żydowski - "Swat w zielony szaliku"

13.   Teatr Baj - "Przygody Pifa"

14.    Teatr Guliwer - "Tygrys Pietrek"

Obok teatrów do instytucji kulturalnych należą Operetka Warszawska i Filharmonia Narodowa.

Do najsłynniejszych teatrów w Polsce Zaliczamy Teatr imienia Juliusza Słowackiego w Krakowie, który ma wielkie tradycje artystyczne. Kierowali tym teatrem między innymi T. Pawlikowski i Ludwik Solski.

Teatr moim zdaniem to dusza kultury. Przedstawienia wystawiane na scenach przybliżają dawne obyczaje i kulturę narodową. I tak na przykład Teatr Żydowski przedstawia spektakle przypominające obyczaje i dawną kulturę. Teatry współczesne oddają obecne obyczaje i sytuacje prosto z życia.

Uważam, że teatr to szkoła, w które wszyscy uczymy się o kulturze wobec tego wszyscy powinniśmy chodzić jak najczęściej do teatru.

Esej, felieton, artykuł - omów na przykładzie wybraną formę.

Artykuł

         publikacja prasowa wyrażająca stanowisko autora lub redakcji wobec istotnych problemów oraz zjawisk społecznych, która posługując się różnorodnymi metodami oddziaływania intelektualnego i emocjonalnego zmierza do kształtowania opinii czytelnika według swoich poglądów.

         artykuł posiada trójdziałową, schematyczną i zamkniętą kompozycję: wstęp (teza lub hipoteza), rozwinięcie i zakończenie (wnioski, podsumowanie)

         jest wypowiedzią wyłącznie pisemną; będąca wynikiem logicznych skończonych rozważań

         artykuł powinien udowadniać słuszność lub bezpodstawność określonego sądu za pomocą szeregu argumentów (powiązanych logicznie i uchierarchizowanych)

         autor musi wykazać się umiejętnością posługiwania się faktami, obowiązuje go przy tym indukcyjno-dedukcyjny tok rozumowania

         spójność, logiczne, uporządkowane ujęcie, precyzja myśli

Felieton

niewielki gatunek publicystyczny podejmujący na ogół aktualną tematykę polityczną, społeczną, obyczajową czy kulturalną. Pisany jest w sposób impresyjny, posługuje się metaforą, skojarzeniem, a niekiedy i fikcją literacką. Powstał w XVIII wieku, a upowszechnił się wraz z rozwojem prasy w XIX. Umieszczony jest zwykle na tej samej stronie pisma zwanej felietonową. Jego odmiany to powieść felietonowa i kronika (np. Prusa w "Kurierze Warszawskim"). Współczesne rodzaje : felieton radiowy, filmowy, telewizyjny.

Esej

wypowiedź o tematyce literackiej, naukowej lub filozoficznej, wyróżniający się swobodnym, osobistym tonem i dbałością o formę. Od rozprawy odróżnia gfo większa elastyczność formy, użycie środków literackich jak obraz, metafora, luźna kompozycja, tok skojarzeniowy. Ponadto nie dąży do pełnej syntezy, wyraża refleksje autora, stwarzając iluzję szczerości. Stanowi obecnie jedną z głównych form krytyki literackiej oraz przenika do wielu gatunków ściśle literackich.

Rola tytułu literackiego na wybranych przykładach

Tytuł (wg "Słownika terminów literackich") to nazwa nadana dziełu przez jego autora, stanowiąca integralną część tekstu dzieła i będąca pierwszym wyodrębnionym w nim odcinkiem. Jest jednym z podstawowych czynników umożliwiających identyfikację dzieła. Jego forma pozostaje w wielorakich związkach z treściami utworu (nazywa i symbolizuje), a także ze sposobami zapisu dziela i materialnym kształtem jego przekazu.

"Granica" - powieść Zofii Nałkowskiej - jest ogromnie zastanawiająca, a szczególnie zastanawia w niej tytuł. W nim zawiera się ideowy i artystyczny sens powieści. Sens ten składa się z kilku odrębnych znaczeń:

         granica jako bariera społeczna i obyczajowa. Odnosi się do istniejących przedziałów klasowych odgradzających świat posiadających i świat nędzarzy, bezrobotnych, wyzyskiwanych. Między jednym a drugim istnieje przepaść - stan posiadania, możliwości życiowe, prawa, obyczaje. Nikt ze świata nędzy nie przekracza granicy, jaka dzieli go od świata uprzywilejowanych. Odgrodzeni są: Bogutowa od Tczewskich, tłum bezrobotnych od właściciela huty, robotnicy folwarczni od Waleriana Ziembiewicza, ci "spod podłogi" - Gołąbscy, Chąśbowie, Borboccy od właścicielki kamienicy Cecyli Kolichowskiej, manifestanci od dygnitarzy. Granice jako przegrody obyczajowe z góry skazują na podeptanie daremne uczucie miłości Justyny do Zenona.

         w płaszczyźnie psychologiczno - moralnej pojęcie granicy odnosi się do problemu tożsamości bohatera. Przekroczenie określonych norm stawia tę tożsamość pod znakiem zapytania - istnieje "jakaś granica, za którą nie wolno przejść, za którą przestaje się być sobą, której nie można przekroczyć jeżeli chce się ocalić własną wrażliwość i odpowiedzialność moralną.

         "granica odporności moralnej" - między indywidualnym poczuciem moralności a konformistycznym przystosowaniem się jednostki do reguł postępowania narzuconych przez interesy klasowe. Odporność moralna jednostki często zmniejsza się, granica jej przesuwa się coraz dalej. W wirze przemian społecznych, politycznych i obyczajowych normy moralne ulegają nieznacznym, lecz stałym przemianom, granice między dobrem a złem przesuwają się.

         płaszczyzna filozoficzna - tytuł jest pytaniem o granicę poznania świata przez człowieka, o możliwości ogarnięcia rzeczywistości, o jej zrozumienie. To pytanie widoczne jest w rozmowie między księdzem Czerlonem a młodym naukowcem, Karolem Wąbrockim. Zdaniem pierwszego - przed człowiekiem stoi ciemność i niewiadoma. Zdaniem drugiego - horyzonty człowieka coraz bardziej poszerzają się, są ruchome i wciąż otwarte, między człowiekiem a rzeczywistością nie ma granicy nieprzekraczalnej - świadomość ludzka, kształtująca świat jest zarazem jego częścią.

         granica między tym, co subiektywne i tym, co obiektywne - między sądem jednostki i sądem zbiorowości, między wewnętrznym poczuciem odrębności człowieka a jego widzeniem przez innych. Autorka stawia pytanie: czy wiedzę człowieka o sobie można uważać za pełną i pewną, czy do obiektywnej prawdy zdolni są tylko inni ludzie?

Tematem powieści Stefana Żeromskiego "Ludzie bezdomni" są losy, przeżycia i sytuacje jednostek oraz grup objętych jednym wspólnym określeniem - "bezdomni". Obecność zagadnienia bezdomności czujemy w całym toku powieści. Wyjaśnienie tematu na przykładzie doktora Judyma:

         bezdomność w znaczeniu wyobcowania społecznego. Judym nie może znaleźć sobie miejsca w żadnej z grup społecznych. Źle czuje się w środowisku biednego proletariatu, z niechęcią i pewnym obrzydzeniem patrzy na odrażający wygląd, wyniszczenie biologiczne, prymitywizm w zachowaniu, skrajną nędzę. Chce zerwać z przeszłością, wejść w nowe środowisko. Ale ono także nie jest w stanie zaspokoić duchowych potrzeb i oczekiwań Judyma. Wyczuwa małą wartość moralną ludzi z "wyższych kręgów". Nie czuje się dobrze ani na ulicy Ciepłej, ani w salonach.

         bezdomność oznacza także samotność w działaniu, brak akceptacji - kręgi lekarske nie są zainteresowane jego programem poprawy życia biedoty, dyrekcja uzdrowiska w Cisach nie godzi się na zmiany, jakich się domaga.

         bezdomność w znaczeniu dosłownym - Judym w dzieciństwie pozbawiony był ciepła domowego ogniska - jego "dom rodzinny" to "suterena, wilgotny grób (...) ojciec wiecznie pijany, matka wiecznie chora. Zepsucie, nędza, śmierć...". Judym marzy o założeniu rodziny z Joasią, stworzeniu własnego "gniazdka". Ale boi się życia filistra, więc obiera drogę walki z nędzą i wyrzeka się tych marzeń, skazując się na życie bezdomne i tułacze.

 

Polskie systemy wersyfikacyjne, omów podaj przykłady

Wyróżniamy następujące systemy wersyfikacyjne:

1.       średniowieczny wiersz zdaniowy

2.       renesansowy wiersz sylabiczny

3.       romantyczny wiersz sylabotoniczny i odmiana sylabotonizmu - heksametr polski - "Opowieść Wajdeloty"

4.       modernistyczny wiersz toniczny

5.       współczesny wiersz wolny

W zależności od właściwości budowy wiersza i reguł powiązania wierszowych jednostek, rozróżnia się systemy wersyfikacyjne: numeryczne i nienumeryczne. Numeryczne są regularne tzn. elementy wiersza podlegają prawidłom rachunku liczbowego, stała ilość sylab w wersie, stała ilość stóp. Do numerycznych systemów wersyfikacyjnych należą: sylabizm, sylabotonizm i tonizm. Nienumeryczne to wiersz zdaniowy i wolny.

Wiersz zdaniowy jest charakterystyczny dla poezji średniowiecznej, jest wierszem asylabicznym tzn. w poszczególnych wersach była różna ilość sylab. Wiersz zdaniowy polegał na tym, że rymowano zdania różnej długości. Wiersz zdaniowy, a ściślej wiersz średniowieczny, nie posiadał rytmu, poszczególne wersy łączyły rymy. Działo się tak ponieważ wiersz średniowieczny miał charakter meliczny - był przeznaczony do wykonywania z muzyką. Rytm wiersza podporządkowany był melodii. Wiersz średniowieczny nazywamy rymowo-zdaniowym. W wierszu średniowiecznym zdaniowym występowały tzw. rymy gramatyczne zwane też częstochowskimi, źródłem rytmu było współbrzmienie identycznych form gramatycznych. Występują w wierszu średniowiecznym rymy męskie i częściej rymy żeńskie. Występują rymy zewnętrzne i wewnętrzne. W XV wieku pojawia się tendencja do ustalania stałej ilości sylab w wersie i na tym gruncie w XVI wieku powstaje wiersz sylabiczny. Za twórcę wiersza sylabicznego uważa się Jana Kochanowskiego. Istotą wiersza sylabicznego jest stała ilość sylab, w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe występuje średniówka (stała przerwa międzywyrazowa po określonej, stałej liczbie sylab w wersie). W wierszu sylabicznym występuje stały akcent na przedostatniej sylabie w wersie i na sylabie przed średniówką. Występują rymy żeńskie - 1.5-zgłoskowe. Oprócz sylabowca rymowanego mógł pojawić się nierymowany - biały - wprowadził go Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". Rozpiętość odmian sylabowca: od 5 do 14-zgłoskowca, najbardziej popularne były; 8-zgłoskowiec, 11-zgłoskowiec i 13-zgłoskowiec. 8-zgłoskowcem najczęściej pisane były wiersze krótkie, 11- i 13-zgłoskowcem większe utwory epickie, przy czym 13-zgłoskowiec to była forma klasycznej tragedii. "Pieśń świętojańska o Sobótce" - 8-zgłoskowiec, "Monachomachia", "Myszeida" Krasickiego, "Grażyna" Mickiewicza i "Beniowski" Słowackiego - 11-zgłoskowiec, "Wojna chocimska" Potockiego, "Pan Tadeusz" - 13-zgłoskowiec. Od XIX wieku ograniczany przez inne systemy wersyfikacyjne uważany jest za najbardziej uniwersalny.

Wiersz sylabotoniczny rozwinął się w okresie romantyzmu, opiera się na zasadzie sylabizmu, ale wprowadza inną, dodatkową zasadę organizacyjną jaką jest stopa. Przejął z metrum greckiego stopę (miarę wiersza), stopa w metryce antycznej to zespół regularnie powtarzających się sylab długich i krótkich. W XVI wieku zanikł w Polsce iloczas, stopa została ukształtowana w oparciu o system akcentacyjny. Stopa ( w polskim wierszu) - regularnie powtarzający się zespół sylab akcentowanych i nieakcentowanych inaczej zestrój akcentowy. Najczęściej używane stopy w wierszu sylabotonicznym:

         jamb s S

         trochej S s

         daktyl S s s

         anapest s s S

         amfibrach s S s

         peon trzeci s s S s

Wiersz sylabotoniczny może występować w krótkich utworach lirycznych, może być też użyty we fragmentach dramatycznych. Może wystąpić w jednym utworz połączenie kilku rodzaji stóp.

Heksametr polski w "Konradzie Wallenrodzie" - opowieść Wajdeloty. Heksametr polski - wiersz sześciostopowy, cztery stopy to daktyl lub trochej, piąta daktyl, szósta trochej. W opowieści Wajdeloty długość wersów waha się od 14 do 16 zgłosek.

Wiersz toniczny - stała ilość zestrojów akcentowych (akcentowane i nieakcentowane sylaby) - popularny w Młodej Polsce - "Księga ubogich".

Wiersz wolny należy do wierszy nieregularnych, brak stałych elementów, nie ma stałej ilości sylab, stóp, średniówek, nic. Pełna swoboda konstrukcji wiersza. Jest uważany za najbardziej nowoczesną formę wiersza, początki w twórczości Norwida, rozkwit w dwudziestoleciu - twórczość awangardy. Istotą wiersza wolnego jest poetycka funkcjonalność, wersyfikacja podporządkowana jest funkcji semantycznej (znaczeniowej). Tak więc w wierszu wolnym podział na wersy jest całkowicie zależny od autora. Autor ma pełną swobodę, może rozczłonkować zdanie na wersy, Można powiedzieć, że podział zdania na wersy staje się znakiem wyrazem poetyckiej interpretacji zdania, tekstu. Autor może wyodrębnić pewne słowa, zespoły słów przez co nadaje im szcególną rangę, może słowa semantycznie przewartościować.

Czemu służy podział zdania na wersy?

1.       poprzez kontrastowe zestawienie wersów różnej długości, zostaje podkreślone znaczenie słów w wersach krótkich (najkrótszy - spójnik)

2.       układ wersowy powoduje, że tekst utworu czyta się inaczej niż prozę, w sposób nieciągły wersowymi odcinkami, rozczłonkowanie składniowe burzy sens zdania, ujawnia nowe sensy, wynikające ze spięć słownych

Inne zjawiska w wierszu wolnym:poeci rezygnują z interpunkcji, wielkich liter, rymów co prowadzi do zacierania czytelności budowy zdaniowej szczegónie gdy cząstki zdań zdają się na siebie zachodzić, pewne słowa ciążą ku poprzednim, jak i następnym. Celem wiersza wolnego może być dezintegracja wypowiedzi - Różewicz - ostatnie poematy ukazują przerażenie poety chaosem współczesnego świata, a stara się to oddać poprzez zakłócenie porządku semantycznego i składniowego. Nie wiadomo gdzie kończy się zdanie, jaka jest przynależność słów.

Omów funkcje języka

Wyróżniamy następujące funkcje języka:

         komunikatywna

         poznawcza

         prezentacyjna

         ekspresywna

         impresywna

         reprezentatywna

         poetycka

Język daje przede wszystkim możliwość porozumiewania się. Możemy porozumieć się za pomocą innych środków (gesty, mimika, dym z ogniska itp), ale nad nimi przewagę ma język, ponieważ za jego pomocą można przekazać bardzo złożone informacje. Język daje możliwość przekazywania informacji o myślach, uczuciach, możliwość porozumiewania się na odległość (listy - przekazy pisemne) i niezależnie od czasu, w którym informacja została wysłana (możemy czytać księgi napisane np. w średniowieczu).

Zarazem język pełni funkcję poznawczą, to znaczy w swojej strukturze magazynuje rezultaty wielowiekowego poznania rzeczywistości - wiedzy. I tak np. Eskimosi w swoim słownictwie wyróżniają kilkadziesiąt słów opisujących śnieg - różne jego postacie, jego odmienność.

Funkcja reprezentatywna to zdolność języka do zastępowania, czyli symbolizowania zjawisk. Jeżeli powiem "Mam jabłko", przekazuję informację, o przedmiocie znajdującym się niekoniecznie w zasięgu mojej ręki. Wyraz "jabłko" w wystarczajżcy sposób określa przedmiot, który mam na myśli.

Funkcja ekspresywna to zdolność języka do powiadamiania odbiorcy o doznanych uczuciach - zdolność do wyrażania uczuć, ocen. Kiedy o kocie powiemy "kiciuś", to wyrażamy w ten sposób swój dodatni stosunek do zwierzęcia. Wyraz "babsztyl", "babsko" informuje o naszej antypatii. Uczucia wyrażamy poprzez odpowiedni dobór słownictwa, intonację. Wyrazem językowej ekspresji są apostrofy, zdania wykrzyknikowe, słowa nacechowane emocjonalnie.

Funkcja impresywna w pewien sposób łączy się z ekspresywną. Jest to zdolność języka do kształtowania, wywoływania za pomocą komunikatu językowego oczekiwanej reakcji odbiorcy. Dzięki tej funkcji nadawca może kształtować postawy i zachowania odbiorcy. Np. gdy mówię do kogoś "Otwórz okno", oczekuję, że ten ktoś okno otworzy. Do tej funkcji należą komendy wojskowe, np.: "Padnij!", "Powstań!", "Rozejść się" itp. Najczęściej, gdy język jest podporządkowany tej funkcji, nadawca używa trybu rozkazującego lub bezokoliczników. Często spotykamy się z typem takiej funkcji w tekstach ustaw, regulaminach, a także w hasłach i sloganach reklamowych ("Cukier krzepi", "Domestos zabija bakterie").

Rodzajem wypowiedzi impresywnej, określanej mianem groźnej, jest wypowiedź, która jest zarazem manipulacyjna. Nadawca nie ujawnia swoich rzeczywistych intencji i traktuje odbiorcę jako nieświadome narzędzie w urzeczywistnianiu swoich planów. Przykładem takiej wypowiedzi są przemówienia oskarżycieli Sokratesa, którzy chcieli wpłynąć na decyzję sędziów i w ten sposób doprowadził do skazania Sokratesa na śmierć.

Funkcja prezentacyjna to zdolność do pośredniego informowania o nadawcy w sposób niezamierzony. Np. osoba niewykształcona, używając form niegramatycznych ("tymi ręcami", "wyszłem") informuje nas o swoim niewykształceniu. Wyrazu "kajet" używają z reguły osoby starsze.

Z funkcją poetycką spotykamy się w literaturze pięknej. Przejawia się w różny sposób, w zależności od epoki, pisarza, odbiorców. Funkcja ta nie ogranicza się, wbrew nazwie, tylko do poezji. Jest obecna w prozie poetyckiej, przemówieniach, żartach, kalamburach, mowie potocznej. Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce zaskoczyć, rozśmieszyć, a przede wszystkim zachwycić.

Związki frazeologiczne i kryteria ich podziału

Według Stanisława Skorupki

Frazeologia - dział gramatyki określający strukturę składniową połączeń wyrazów. Ale przede wszystkim stara się określić stopień łączliwości tych wyrazów. Jednym słowem frazeologia zajmuje się badaniem stałych lub zbliżonych do stabilizacji związków wyrazowych. Większość wyrazów charakteryzuje się łączliwością ograniczoną. Łączność ograniczona zakłada pewien wybór elementów zespalających dany wyraz z innymi, np.: są słowa łączące się tylko z rzeczownikami osobowymi, np.: podstarzała (piękność, wdowa itp.). Czasownik "nabawić się" kojarzy się z nazwami chorób, a więc czasownik ten określa już wyrazy, z którymi się łączy - istnieje pewien wybór zespalających elementów. Następny rodzaj połączeń stanowi łączliwość jednostkowa. Łączliwość ta oznacza, że dany wyraz łączy się tylko z jednym, konkretnym wyrazem, np. czasownik "lasować" łączy się z rzeczownikiem "wapno", czasownik "broczyć" z rzeczownikiem "krew".

Typy łączliwości dzielimy także na regularne i nieregularne.

Typ łączliwości regularnej oznacza połączenie wyrazów w obrębie danej kategorii znaczeniowej (podstarzała piękność, lasować wapno itp.). Łączliwość nieregularna dyktowana jest zwyczajem społecznym, a nie właściwościami znaczeniowymi wyrazów wchodzących w związek. Przymiotnik "frenetyczny" (entuzjastyczny) zwyczaj językowy ograniczył do określania rzeczownika "brawa" czy "oklaski". Nie mówimy np. "frenetyczny film", "frenetyczna recenzja", mimo że przymiotnik ten znaczy tyle samo, co "entuzjastyczny".

Do związków frazeologicznych należą także idiomy. Są to związki nieprzekładalne z jednego języka na inny. Są to związki frazeologiczne stałe - frazeologizmy, w których nie wolno zmieniać żadnego wyrazu, ponieważ związek traci sens. Przykłady: "zwijać chorągiewkę" - cofać się; "cienko prząść" - cierpieć niedostatek, "wyjść jak Zabłocki na mydle" - zrobić kiepski interes. Duża część związków frazeologicznych jest bardzo stara, np.: "podać czarną polewkę", "dać kosza" - odrzucić kandydaturę narzeczonego. Niektóre frazeologizmy mają u swych źródeł anegdotę, np.:"wyjść na czymś jak Zabłocki na mydle".

Wśród frazeologizmów znajdujemy połączenia parzyste (bliźniacze), które są przejawem ludowej zabawy, dowcipu, np.: "hocki-klocki", "lelum-polelum", "fiksum- dyrdum", "figle-migle".

Związki łączliwe to takie, w których dopuszczalna jest wymiana elementów, np.: rzeczownik "marzenia" można łączyć z czasownikiem "rozwiać" albo "pozbawić" itp.

Jeszcze jedną odmianą frazeologii jest frazeologia potoczna. Związki łączą się z pewnymi zawodami, np.: "hamuj na zakrętach" (szoferskie), "co jest grane?" (kręgi aktorskie), "wpuścić kogoś w maliny".

Przeciwieństwem frazeologii potocznej jest frazeologia książkowa. Jedną z jej odmian są internacjonalizmy, czyli związki frazeologiczne o zasięgu ogólnoludzkim, międzynarodowym ("być albo nie być", "stajnia Augiasza", "pięta Achillesowa" itp.).

Inną odmianą frazeologii książkowej sa tzw. Skrzydlate słówka - zaczerpnięte z literatury polskiej ("Jeżli nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi, luby!", "Co tam, panie, w polityce?", "Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, co to będzie, co to będzie?"

Do frazeologizmów zalicza się także sentencje, maksymy, które mogą mieć charakter idiomów ("Mądrej głowie dość dwie słowie").

Oprócz klasyfikacji związków frazeologicznych ze względu na stopień zespolenia ich składników (przykłady powyżej), istnieje drugie kryterium podziału. Jest to budowa gramatyczna. Ze względu na to kryterium wyróżniamy trzy typy związków:

Fraza - połączenie wyrazów, w których jeden jest podmiotem, drugi orzeczeniem. Fraza zawsze tworzy związek zgody (np. Janek śpi)

Wyrażenie - związek frazeologiczny, w którym łączą się: rzeczownik z przymiotnikiem (ładny chłopiec), rzeczownik z imiesłowem (interesujący chłopiec), rzeczownik z rzeczownikiem (kapitan statku), przysłówek z przymiotnikiem (niezwykle uprzejmy, bardzo ładny), przysłówek z przysłówkiem (całkiem nieźle). W wyrażeniach tych nie występuje czasownik. łączą się one w związku zgody, rządu i przynależności.

Zwrot - połączenie, w którym członem podstawowym jest czasownik (odrabiać lekcje, iść do kina, pomagać kolegom). Składniki tego połączenia tworzą ze sobą związek rządu bądź przynależności.

Zróżnicowanie stylistyczne współczesnej polszczyzny

Styl - zespół środków językowych, wybieranych przez autora tekstu ze względu na ich przydatność do realizacji wypowiedzi.

Według Doroszewskiego styl ma kilka znaczeń:

         w mowie i piśmiennictwie jest to indywidualny sposób ekspresji, wyrażania swoich uczuć,

         w sztuce i malarstwie - zespół cech właściwych danej epoce, twórcy, dziełu,

         w sporcie - cechy charakterystyczne dla danej dziedziny (np. styl pływacki),

         w mowie potocznej - sposób bycia, zachowania.

Stilus to rylec używany w starożytnym Rzymie do pisania na tabliczkach woskowych.

Możemy zasadniczo podzielić style na indywidualne (np. dzieła literackiego, autora) i funkcjonalne (typowe, właściwe jakiejś epoce, gatunkowi). Do stylów funkcjonalnych zaliczamy:

         styl potoczny - zawiera wyrażenia i zwroty z języka mówionego, słownictwo o silnym zabarwieniu emocjonalnym i zasięgu środowiskowym. Posiada składnię uproszczoną z dominacją zdań pojedynczych, lub złożoych współrzędnie bezspójnikowo. Często występują także równoważniki, anakoluty (błędy językowe). Język nie jest poddany literackiej obróbce, co ma na celu ukazanie naturalności utworu, autentyczności wypowiedzi (przykład - "Medaliony" Z. Nałkowskiej). Jest to styl dialogów, listów, pamiętników.

         styl naukowy - występuje w pracach naukowych. Zdominowany jest przez terminologię naukową. Brak w nim językowych środków obrazowania i figur poetyckich (metafor, przenośni, porównań itp). Przeważają zdania złożone podrzędnie, wielokrotnie złożone, o skomplikowanej budowie. Styl ten cechują; ścisłość, precyzja, jednoznaczność sformułowań, jasność i zwięzłość wypowiedzi, brak elementów emocjonalnych. Charakterystyczną cechą jest także abstrakcyjność, która wynika z funkcji nauki dążącej do formułowania uogólnień i operującej pojęciami oderwanymi.

         styl popularno-naukowy omianą stylu nauowego jest - występuje w podręcznikach, artykułach prasowych poświęconych popularyzacji jakiegoś zagadnienia naukowego. W tym stylu ważna jest dbałość o precyzję, ścisłość sformułowań. Mimo tego autor nie unika środków obrazowania, objaśnia także znaczenie używanych terminów, ponieważ adresatem jest czytelnik bez odpowiedniego przygotowania fachowego. punkty, podpunkty.

         styl publicystyczno-dziennikarski - styl prasy, dziennikarstwa. Posiada pewne osobiste cechy, ponieważ to dziennikarz decyduje o charakterze wypowiedzi. Cechą tego stylu jest komunikatywność, sugestywność, ważne znaczenie argumentów, zwięzłe sformułowania, skróty, stosowanie szablonów, frazesów, wyrazów potocznych, obecność pewnych elementów obrazowych. Styl ten jest bardzo zróżnicowany - w zależności od tematu, adresata, wydarzenia (felietony będą różnić się np. od krótkich informacji o wydarzeniach w kraju)

         styl artystyczny - styl literatury pięknej. Cechuje sie występowaniem różnych środków językowych właściwych danej epoce (onomatopeje, porównania, metafory, epitety, rym, rytm), bogactwem słownictwa, środków obrazowania, obecnościć elementów innego stylu.

Zapożyczenia językowe.

Leksykon języka polskiego składa się ze słownictwa rodzimego i zapożyczonego. Zapożyczenia wyrazowe pojawiają się w polszczyźnie od początku jej rozwoju. Są świadectwem naszych kontaktów kulturowych, politycznych i gospodarczych z innymi narodami.

Istnieje pięć rodzajów zapożyczeń:

         właściwe - wyrazy są przyswajane pośrednio lub bezpośrednio z jakiegoś języka

         sztuczne - wyrazy tworzy się w danym języku ze składników obcej mowy

         bezpośrednie - samoistne i bezpośrednie przedostawanie się wyrazów z jednego języka do drugiego

         pośrednie - przenikanie wyrazów za pośrednictwem języków trzecich

         repliki - (kalki wyrazowe) tłumaczenie na dany język wyrazów lub związków frazeologicznych

Przyjrzyjmy się niektórym przykładom wyrazów obcego pochodzenia, występującym w staropolskich zabytkach językowych.

Jednym ze wczesnych zapożyczeń z łaciny jest rzeczownik cesarz. Pochodzi z czasów przedchrześcijańskich i wywodzi się od imienia Juliusza Cezara. Języki słowiańskie zapożyczyły go za pośrednictwem języków germańskich. Był on określeniem władcy. W językach wschodnich Słowian utrwaliła się skrócona forma car. Podobną genezę ma wyraz król. Był on adaptacją germańskiego imienia Karl, które nosił (w germańskim dialekcie) Karol Wielki. Był najpotężniejszym i najsłynniejszym władcą wczesnośredniowiecznej Europy i dlatego też jego imię stało się symbolem i tytułem władcy.

Germańską podstawę ma również wyraz ksiądz. Będący słowiańskim, a potem polskim przekształceniem gockiego wyrazu kunnigs. Zgodnie z germańskim odpowiednikiem oznaczał on początkowo władcę czy dostojnika, także świeckiego. Wówczas wyrazy książe, księżyc oznaczały syna księdza (władcy, dostojnika). Gdy wyraz ksiądz zaczął odnosić się tylko do duchownego, książe stał się synonimem władcy świeckiego, a księżyc uzyskał znaczenie przenośne - "satelita Ziemi".

Najstarsze zapożyczenia wyrazowe z łaciny i greki, dokomywane naczęściej za pomocą języków germańskich, na ogół występują w polskim do dziś. Są to takie wyrazy jak: chleb, deska, kocioł, miecz, ocet, osioł, pieniądz, pług, szkło, wino.

W okresie staropolskim dwa języki najmocniej oddziaływały na polski: czeski i niemiecki. Język czeski wpływał dwojako: z jednej strony pośredniczył w przyjmowaniu wyrazów łacińskich (szczególnie terminologii chrześcijańskiej, ze względu na chrzest), a z drugiej kształtował fonetycznie wyrazy staropolskie. W ten spośob pojawiły się w polskim takie wyrazy jak: kościół (czes.kostel łac.castellum), opat (czes. opat łac. abbate), poganin (czes.pohan łac.paganus) i inn.

Ciekawe była adaptacja wyrazu kmieć. W XV wieku oznaczał on poddaneg, lecz zamożnego gospodarza. Jednakże łacińska podstawa "comes" i czeski odpowiednik "kmet", oznaczała "towarzysza władcy, wodza". Podobne znaczenie miała najstarsza polska forma "kmieć" - "urzędnik książęcy". A więc wyraz ten uległ swoistej degradacji.

Fonetyczne wpływy czeskiego to takie przekształcenia jak: wiesiele (staropol.) - wesele (współ.), sierce - serce, obywaciel - obywatel. Początek renesansowego kształtowania polszczyzny znacznie osłabił wpływy czeskie.

Niemieckie natomiast występowały jako efekt niemieckiego osadnictwa w miastach i na wsi. W związku z tym wpływały na terminologię gospodarczą, społeczną, wojskową itp., np.: cech, celnik koszt, murarz, sołtys, wójt, rynek, bruk, rycerz, hetman.

W okresie staropolskim (do XVI w.) zapożyczenia z innych języków były sporadyczne, jak np. pierwsze zapożyczenia z kultury orientalnej: atłas, adamaszek (arab.), bachmat (turec.), czy z łaciny w terminologii naukowej, teologicznej i akademickiej.

Na powyższych przykładach widać, że źródła zapożyczeń językowych uzależnione były przyczynami politycznymi, gospodarczymi i kulturowymi. I tak przez cały okres średniopolski (XVI-XVIII) zwiększyły się wpływy łaciny. Uczono jej powszechnie w szkołach i akademiach, a jej znajomość świadczyła o poziomie intelektualnym. Była językiem elit, kościoła i dyplomacji. Dlatego też rozwijająca się administracja swoje zapotrzebowania na nową terminologię pokrywała zapożyczeniami z tego języka: akademia, akt, dialog, aparat.

Trwające od XIV wieku konakty z Węgrami zacieśniły się za panowania Stefana Batorego. Skutki: czekan, katana, hajduk, dobosz. Wspólistnienie w jednym państwwie z narodomen ruskim pozostawiła w polskim ślady w postaci takich wyrazów jak: chłystek, hołota, zbroja.

Kontakty z państwami Islamu na płd.-wsch. zaowocowały takimi zapożyczeniami z języka tatrskiego i tureckiego: basza, buława, kobza, ułan.

Akademickie związki uniwersytetów Rzeczpospolitej z uczelniami włoskimi, a także wpływy italskie związane z osobą królowej Bony powodowały zapożyczenia - bank, fraszka, kalafior, szpada, tort.

Wiek XVII zapoczątkował wpływy języka francuskiego, których ośrodkiem był dwór królewski, głównie za sprawą Marii Gonzagi i Marii d'Arquien. W XVII wieku zapożyczenia nie są jeszcze zbyt liczne: batalia, dama, szarża, natomiast nasiliły się znacznie w wieku XVIII za panowania Sasów. Wyparła ona i zastąpiła łacinę (ogólny światowy trend). Pisarze Oświeceniowi podjęli walkę z francuszczyzną, lecz i tak panowała ona do połowy XIX wieku jako język salonów i dyplomacji.

W wieku XX przyczyny polityczne powodowały zaistnienie zapożyczeń z języka rosyjskiego, natomiast popularność i ekspansywność kultury anglosaskiej, a zaczym i języka angielskiego spowodowała wielką ilość zapożyczeń z tego języka.

Przedstaw znane ci słowniki języka polskiego. Kiedy i w jaki sposób z nich korzystasz?

Słownikiem nazywamy zbiór wyrazów ułożonych i opracowanych według pewnej zasady, najczęściej alfabetycznie. Hasła są najczęściej objaśnione pod względem znaczeniowym i ilustrowane przykładami użycia.

Wyróżniamy takie rodzaje słowników jak:

         języka polskiego - jest słownikiem współczesnej polszczyzny. Rejstruje słownictwo współczesne typu ogólnego oraz słownictwo specjalistyczne z różnych dziedzin, w zakresie w jakim interesuje laików. Ze słownictwa niewspółczesnego zawiera te wyrazy, które mają związek ze współczesnym językiem. Znajdują się w nim również popularniejsze regionalizmy i dialektyzmy, a także wyrazy żargonowe i pospolite, które przeniknęły do literatury. Hasło obejmuje min. wskazówki dotyczące wymowy w wyrazach wątpliwych, niektóre formy fleksyjne, definicje znaczeń, przykłady użycia, związki frazeologiczne, powiedzenia, przysłowia w których występuje wyraz, przenośnie, a także skrócone objaśnienie etymologiczne, może też konotację emocjonalną (wulgarny, humorystyczny itp.). W związku z zawartością słownik ten może być pomocny w poszerzaniu słownictwa, poznawaniu znaczenia wyrazów, a także skrótowych definicji (typu encyklopedycznego) i etymologi. Może również rozwiązywać pewne niejasności w kwestii wymowy i odmiany, na które można się natknąc w potocznej mowie.

         etymologiczny - zawiera zasób słownictwa podobny do słownika języka polskiego. Wyjaśnia etymologię, czyli źródłosłów wyrazów w języku polskim. Zajmuje się też pierwotnym znaczeniem, budową morfologiczną i ich ewolucją

         frazeologiczny

         gwarowy

         ortograficzny - jego zadaniem jest przekazania informacji o poprawnym zapisie znaków językowych, czyli o ortografii. Zawiera podręcznikowo ujęte zasady pisowni i interpunkcji, wzbogacone o wyjaśnienia motywów i intencji tego czy innego przepisu. Zilustrowane są one licznymi przykładami. Część słownikowa zawiera hasła w zakresie podobnym do słownika języka polskiego. Dodatkowo zamieszcza się nazwy własne i skróty. Przy haśle podaje się trudniejsze formy odmiany, przykłady stosowania małej i wielkiej litery oraz zasady dzielenia wyrazów (potrzebne naprzykład przy przenoszeniu. Słownik ortograficzny powienien wyjaśniać wszelkie problemy dotyczące pisannia w zakresie ogólnego leksykonu.

         wyrazów obcych - obejmuje słownictwo pochodzenia obcego, używanego we współczesnym języku, w tym też popularniejsze sformułowania specjalistyczne , a także ważne kult. archaizmy (pochodzenia obcego) czy wyrazy z zasobu starszego pokolenia. Hasła są zdefiniowane, opatrzone objaśnieniami etymologicznymi i wskazówkami co do wymowy. Poza wyrazami znajdują się też częściej spotykane obcojęzyczne powiedzenia, sentencje, przysłowia.

         wyrazów bliskoznacznych - zawiera hasła grupujące wyrazy bliskoznaczne, tjs. takie, których znaczenia całkowicie lub częściowo zachodzą na siebie. Wyrazy bliskoznaczne często, choć nie zawsze można stosować zamiennie. Słownik zawiera grupy wyrazów bliskoznacznych, zapoczątkowane pierwszym wyrazem grup (w tym przykłady użycia omawianychwyrazów bliskoznacznych), a także indeks wszystkich wyrazów, które występują w słowniku. Pomaga on wszelkim ludziom piszącym, którzy pragną uniknąć powtarzania się wyrazów w tekście, znaleźć właściwsze określenie, najodpowiedniejszy zwrot

Archaizmy, pojęcie, podział, przykłady

Archaizmy są to wyrazy nie należące do czynnego zasobu słownego współczesnych Polaków

Archaizmy dzielimy na:

         słownikowe. Są to wyrazy, które zniknąły z języka, mimo istnienia przedmiotów, zjawisk, które opisywały. Np.: rzeczownik "industria" został zastąpiony przez wyraz "przemysł", "ksiągospis" został zastąpiony przez "katalog".

         rzeczowe.Wyrazy, które zniknęły z języka, bowiem zniknęły przedmioty, instytucje, które one nazywały. Na przykład narzędzia kar: pręgierz, dyby, kuny.

         Historyzmy. Znajomość tych anarchizmów przyswajamy w toku nauki historii, podczas zwiedzania muzeów, czytając dawne, historyczne teksty (np. kusze, hajducy, podczaszy). Posiadamy bierną znajomość tych wyrazów, ale nie używamy ich w mowie codziennej.

Archaizmy słownikowe dzielimy na:

         całkowite. Zupełnie niezrozumiałe, np.: "pierca" -adwokat, "prawota" -sprawiedliwość, "główczyzna" -kara za zabójstwo.

         częściowe.Słowa znane, ale nie używane, na przykład kusza, puklerz, należące do biernego zasobu słownictwa. Mogą występować w języku czynnym w różnych zwrotach: "potępiać w czambuł" -czambuł - oddział tatarski zapuszczający się na obce terytorium; "wrócił_ do rodzinnych pieleszy" pielesz - kryjówka dzikiego zwierza; "oddać z nawiązką" nawiązka - rekompensata materialna przyznawana przez sąd. Do archaizmów częściowych należą także wyrazy przestarzałe, używane głównie przez ludzi starszych niewiasta, kajet, turbować -sprawiać kłopot.

Geneza archaizmów:

Powstanie archaizmów wiąże się ze zmianami realiów rzeczywistości na przykład w dziedzinie transportu: nazwy pojazdów, które kiedyś były podstawowym środkiem lokomocji, to wyrazy, które wyszły już z użycia, bowiem różnego rodzaju powozy, bryczki zostały zastąpione przez samochody, autobusy, samoloty.

Archaizacja nie jest procesem nieodwracalnym. Zdarza się, choć rzadko, że wyrazy stare wracają do języka. Tak stało się z rzeczownikiem "harcerz", który niegdyś oznaczał żołnierza konnego, prowadzącego walkę podjazdową. Kiedy po wojnie w Polsce Ludowej tworzono organizacje młodzieżowe, chciano uniknąć wyrazu "skaut", więc przywrócono do życia wyraz "harcerz".

Archaizmy występują głównie w funkcji stylistycznej. W twórczości Henryka Sienkiewicza archaizacja jest jednym ze sposobów oddawania kolorytu epoki. W poezji z kolei, archaizmy nadają pewną niezwykłość, na przykład w "Przedśpiewie" Staffa są przejawem klasycyzmu. Staff używa takich wyrazów jak "niewiasta", "brzemienna", "starce", co jest jednym ze sposobów nadania charakteru odświętnego, starożytnego.

Neologizmy, pojęcie, podział, przykłady

Neologizmy - przeciwieństwo archaizmów; słowa nowe; innowacje.Tworzone są przede wszystkim z konieczności nazywania nowych przedmiotów i pojęć, powstających wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej społeczeństawa. Neologizmy uzasadnione i potrzebne przestają byc neologizmami, gdy się upowszechnią i wejdą na stałe do języka ogólnonarodowego.

Neologizmy dzielimy na:

         neologizmy obiegowe - powstają anonimowo i szerzą się początkowo w wypowiedziach ustnych jako środki codziennej komunikacji jezykowej.Ich funkcją jest nazywanie i przekazywanie informacji.

         neologizmy artystyczne - są formą ekspresji artystycznej, pojawiają się w konkretnym tekście, z zasady pisanym, mają określonego twórcę (Norwid, Leśmian). Służą wywoływaniu doznań artystycznych.

Neologizmami, w większości języków europejskich, nazywane są wyrazy powstałe po II wojnie światowej.

Wyróżnia się neologizmy:

         słowotwórcze - nowe wyrazy pochodne, na przykład zgarniać - zgarniarka; beton - betoniarka. Są to wyrazy tworzone od wyrazów istniejących w języku przez dodawanie przyrostków i przedrostków (zimowisko, odrzutowiec), lub odrzucenie przyrostka wyrazu podstawowego (czołg, dźwig), bądź przez zestawienie początkowych elementów skrótów (ZUS).

         znaczeniowe (semantyczne) - powstałe w ten sposób, że istniejącym wyrazom nadaje się nowe znaczenie. Na przykład ślimak - spiralna trasa łącząca dwa pasma autostrady; korek - tłok, zahamowanie ruchu

         frazeologiczne - związki nowo utworzone (pirat drogowy, stan nieważkości, środki finansowe).

         zapożyczone - wyrazy przeniesione do naszego języka z języków obcych, często w dosłownym brzmieniu i dosłownej pisowni (komputer, nokaut, atelier, alibi).

Źródła neologizmów:

         konieczność nazywania nowych zjawisk

         tendencja do wprowadzania nazw polskich zamiast obcych (helikopter - śmigłowiec).

         tendencja do skrótowości (zabiegówka, przegubowiec).

Stylizacja językowa i jej odmiany

Stylizacja polega na świadomym wprowadzeniu do stylu utworu literackiego środków językowych, właściwych językowi dawnych epok - jest to wprowadzenie do utworu elementów gwarowych, środowiskowych.

Rodzaje stylizacji:

         archaizacja

         stylizacja gwarowa - dialektyzacja

         stylizacja na język potoczny

         stylizacja na język środowiskowy

         stylizacja poetycka

         inne zabiegi stylizacyjne służące celom humorystycznym, satyrycznym

Stylizacja może obejmować cały utwór, pewne jego partie (np. wypowiedzi bohaterów), może dotyczyć wszystkich elementów dzieła (fleksji, składni, słownictwa itp.)

Formy archaiczne od najdawniejszych czasów uważane były za bardzo uroczyste, nadające się do stosowania w stylu podniosłym.

Jednocześnie rozkwit archaizacji nastąpił w Polsce dopiero w XIX wieku. Wiąże się to z rozwojem zainteresowań historycznych. Tematyka historyczna wkroczyła do dzieł romantycznych takich jak "Grażyna" czy "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. W tych utworach archaizacja odnosi się głównie do realiów życia rycerskiego (słowa: giermek, rajtar, brzeszczot). Znakomitym przykładem archaizacji dzieła literackiego są powieści historyczne Henryka Sienkiewicza. Sienkiewicz dokonał w "Trylogii" stylizacji językowej na wzór XVII-wiecznej polszczyzny - wzorem dla niego stały się "Pamiętniki" Paska. Zalety zabiegu dokonanego przez Sienkiewicza to po pierwsze wszechstronna stylizacja - w zakresie słownictwa, fonetyki, fleksji, składni, po wtóre sposób zastosowania tych elementów - archaizacja nie zaciemnia czytelności tekstu. W wierszu "Przedśpiew" Staffa archaizacja ma podkreślić związek autora z klasycyzmem. Archaiczne są treść i forma (wyrazy "brzemienna", "niewiasta", "starce")

Stylizacja gwarowa - na przykładzie wiersza "Na skalnym Podhalu" Kazimierza Przerwy-Tetmajera czy "Chłopów" Stanisława Reymonta.

Stylizacja środowiskowa

Stylizacja poetycka - "Ferdydurke" Gombrowicza, "Szewcy" Witkacego, "Monachomachia" Krasickiego - służące parodii, grotesce.

Twórczość Norwida jako kontynuacja i przekroczenie tradycji romantycznych

Cyprian Kamil Norwid jest reprezentantem drugiego pokolenia romantyków, którego młodość przypadła na czasy po klęsce powstania listopadowego. Pisarz miał bardzo silne poczucie zarówno przynależności pokoleniowej, jak też odrębności swojej generacji, zwanej przez niego pokoleniem sierocym lub straconym. Norwid był nie tylko dziedzicem romanyzmu, ale i jego pierwszym krytykiem. Przejęcie tradycji, a jednocześnie świadomość konieczności buntu wobec literackich pęt, dławiących oryginalnośc, wobec nakazów rzucających kolejne pokolenia do walki zbrojnej złożyły się na podwójny stosunek Norwida do romantyzmu, stosunek dziedzica oraz stosunek zbuntowanego, wolnego od rozpowszechnionej choroby naśladowania wieszczów. Polemika z romantykami stała się źródłem oryginalności Norwida, ale równierz jego osamotnienia i odrębności od owóczesnych poetów i czytelników.

Norwid przejmując dziedzictwo romantyzmu nie chciał aprobować większości pozytywnych propozycji, które sformułował nasz romantyzm na temat człowieka i histori. W relacjach pomiędzy człowiekiem a historią, między jednostką a zbiorowością norwid kwestionował podporządkowanie indywiduum racjom nadrzędnym, traktowanie człowieka jako instrumentu, którym posługują się jakieś siły przypisujące sobie prawo dysponowania losem jednostek. Nie godził się więc na podporządkowanie romantycznej zasadzie poświęcenia się dla narodu. Uważał, że romantyzm dokonał niebezpiecznych przesunięć w pojęciach czynu i sensu działania człowieka, wiążąc obie te sfery wyłącznie z walką zbrojną lub męczeńską ofiarą. Widział w tym pogwałcenie praw życia, przejaw pogardy dla myśli i pochwałę spontanicznego czynu. W Polsce mówił "trzeba jest, abyś żołniersko zasługując się, kulą armatnią na wylot był przebity, inaczej albowiem, tchórzem nazwany będąc, usługiwać sprawie nie możesz". Poeta wyżej cenił sprawę zasługiwania się życiem, "przez byt" niż przez śmierć.

Poeta nie był jednakże człowiekiem, który rewolucji przeciwstawiał konserwację przeszłości, gwałtownym przemianom zaś pracę organiczną. Nie zaakceptował też ciasno pojętego organicyzmu sprowadzonego przez pozytywistów do poczwały postępu technicznego, oszczędności, zapobiegliwości, w konsekwencji do kultu pieniądza. W okresie triumfu pozytywizmu zamieścił w cyklu "Vademecum" wiersz "Prac-czoło", w którym dystansował się od pracy pojętej tylko utylitarnie i wobec ideii dobrobytu mającego uratować naród.

Już we wczesnej twórczości Norwida pojawiają się postacie, które można nazwać bohaterami cichymi, niepozornymi, usytuowanymi na przeciwnym biegunie w stosunko do romantycznych indywidualistów oraz wielkich przywódców. Niewiele działają, lub w utajeniu ale ich postawa uosabia chrześcijańskie wartości moralne, uznane przez pisarza za duchowe dobro histori ludzkiej. Ich męstwo tkwi w cichej cnocie, w poświęceniu własnej chwały, bądź szczęścia, w zdolności wyrzeczenia się nagrody, w czynieniu dobra. Tą postawa i tymi zasadami pokonują przeciwników i pozostawiają po sobie idącą przez wieki legendę o triumfującej sile dobra. Dobro, czynienie dobra nawet poprzez ofiarę staje się ośrodkiem etycznego ładu w poezji Norwida i wraz z miłością do człowieka stanowi opozycję wobec ideii zemsty i nienawiści. Czynienie dobra pragnął Norwid traktować nie tylko jako postawę moralną jednostki, ale chciał wtopić w życie ogółu. Dlatego społeczeństwo zajęło tak wybitne miejsce w rozważaniach pisarza, który traktował je jako opozycję wobec uświęconego przez romantyków narodu.

Norwid dostrzegał pustą przestrzeń dzielącą wielki osiągnięcia polskiej sztuki od jej odbiorców, właściwie brak obiegu dóbr kultury. Potencjalnego odbiorcę - polskiego szlachcica traktował jako wcielenie wulgarności i obojętności na kulturę. Odbiorca-szlachcic dawał priorytet swego rodzaju kulturze popularnej, która utożsamiała dla Norwida proza krajowa. Stąd boleśnie odczuwał autor niemożność wykształcenia się w Polsce zawodu artysty i oburzający go zwyczaj wydawania książek nakładem autora.

Ojczyznę definiował jako "społeczny obowiązek", a siebie jako tego, który ma na pieczy "prosty, spójny, interes pospolitej...rzeczy". Norwid był zdecydowanym przeciwnikiem romantycznego egzaltowania się ojczyzną, jednakżę stosunek autora do narodowej wspólnoty był różny w różnych okresach jego twórczości. W okresie warszawskim (1840-1842) jest on zbliżony do przeciętnej normy romantycznej. W wierszu "Epos-nasza" więź narodowa i pamięć o kraju cierpienia jest motywem wędrówki współczesnego Don Kichota, dla którego Dulcyneą jest ojczyzna. Wyobrażenie o ojczyźnie uległo transformacji w mit o kraju idealnej prostoty i dobroci. Poeta pisze w wierszu "Moja piosnka II", że tęskni "do kraju, gdzie kruszynę chleba podnoszą z ziemi przez uszanowanie". Natomiast w programowym wierszu "Moja ojczyzna" poeta przyznał priorytet uniwersalnej i człowieczej ojczyźnie przed ojczyzną-Polską.

W świadomości Norwida, której najpełniejszą ekspresją są listy, jego twórczość była zaprzeczeniem drogi rozwoju poezji polskiej, do swoistej doskonałości doprowadzonej przez romantyków. Ten romantyczny kształt poezji miał być określony przez śpiewność, emocjonalizm, malowniczość - jej cechy dominujące, a zarazem wady główne. Norwid był świadom trudności swej sytuacji jako poety, który wkroczył do literatury "gdy w największej sile poetów trzech śpiewało", poetów o których sam mówił "wielkoludy"

Norwidowi zależało na pewnej wieloznaczności jego tekstów i na aktywnej współpracy czytelnika, wiele mówi się o milczeniu jako o zasadzie twórczej Norwida. Nawet osobliwa własność poezji poety jaką jest interpunkcja - liczne pauzy i wielokropki, jest próbą wprowadzenia nowego porządku ekspresji ciszy, milczenia. Swój model liryki, oparty w dużej mierze na paraboli, na prostocie sytuacji, słów i użytych środków artystycznych, zrealizował poeta najpełniej w cyklu "Vademecum", który składa się ze stuy drobnych utworów powstałych w różnym czasie, ale skomponowanych w jedną całość.

Norwid nigdy nie chciał być kapłanem-wieszczem, niemniej bardzo poważnie traktował rolę poezji i artysty i jego społeczną służbę. Pod koniec życia Norwid zamieszkał w zakładzie św. Kazimierza, przytułku dla biednych emigrantów, gdzie zgorzkniały i pełen urazów pozostał sam ze swoją sztuką. Niepowodzenie twórczość Norwida wśród współczesnych można traktować jako klęskę awangardzisty, który jednak znalazł uznanie w oczach następnych pokoleń.

Terapeutyczny sens "Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego" oraz "Pana Tadeusza"

"Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" miały być czymś w rodzaju podręcznika politycznej i moralnej edukacji emigrantów polskich, a zarazem kodeksem zasad przyszłej rewolucji wymierzonej przeciw zaborcom. Duża część "Ksiąg" poświęcona jest sprawie moralnego doskonalenia emigrantów. Jest ono dla Mickiewicza warunkiem godnego wypełnienia przypadającej Polsce misji historycznej. Dlatego wszystkie nauki moralne poeta aktualizuje. Ściśle wiąże je z zadaniami rewolucyjnymi czekającymi Polaków. "Powiększenie i polepszenie dusz" poeta traktuje jako ważny obowiązek patriotyczny, od którego uzależnione jest powodzenie sprawy polskiej. Koroną cnót głoszonych w "Księgach" jest "duch poświęcenia się" rozumiany jako ofiarność w służbie wolności. Przedstawia tu też Mickiewicz swoje wyobrażenie o powstaniu polskim. W przeciwieństwie do ruchu ogólnoeuropejskiego nie będzie ono miało charakteru rewolucyjnego. Ma być raczej "wojną zewnętrzną", w której całe społeczeństwo, solidarnie we wszystkich trzech zaborach wystąpi przeciwko mocarstwom rozbiorowym. Zgodny wysiłek całego narodu w połączeniu z rewolucyjną akcją ludów europejskich zapewni Polakom zwycięstwo i wówczas Polska zbuduje ustrój sprawiedliwości, który będzie przykładem dla innych narodów. Jak ma ten ustrój wyglądać i jaką drogą ma być realizowany, poeta nie mówi. Z "Ksiąg" wywnioskować można jednak, że równość społeczna była dla Mickiewicza zasadniczym elementem budowy przyszłego społeczeństwa. Mickiewicz przeświadczony był bowiem o konieczności gruntownej przebudowy stosunków społecznych i przede wszystkim uwłaszczenia chłopów.

Mickiewicz przedstawił w "Księgach" w wielkim syntetycznym skrócie dzieje ludzkości. Ukazywał, że ilekroć do wiary przychodziło takie czy inne bałwochwalstwo, nastawał okres niewoli i ucisku. W dobie chrześcijańskiej załamanie wiary nastąpiło wraz z końcem średniowiecza. Jedynie Polska nie poszła tą drogą, trzymając się jej, realizując ideał wolności i wobec tego padła ofiarą zmowy między zbrodniczymi monarchami, którzy zabijając Polskę, chcieli zabić wolność. Ale ta zbrodnia była zarazem przesileniem zła. Jesteśmy w przededniu załamania się całego porządku europejskiego, nadchodzi chwila wielkiej wojny o wolność ludów i ci, co zainicjowali w Europie wojnę "za waszą i naszą wolność", czyli pielgrzymstwo polskie, będące duszą narodu polskiego, jest moralnie uprawnione i predestynowane do tego, aby w tej powszechnej walce o wolność stanąć na czele ludów Europy. Ogromna rola zostaje tu przypisana narodowi polskiemu. To Polacy, jako kolejny naród wybrany przez Boga, mają wyprowadzić narody Europy z niewoli tyranów. Polacy muszą cierpieć i umierać na krzyżu wystawionym przez zaborców, by zmartwychwstawszy poprowadzić narody ku powszechnej wolności. Polska stanie się Chrystusem narodów, jej cierpienie przyniesie odkupienie grzechów także innych nacji. Stąd i modlitwa do Boga o wojnę powszechną za wolność ludów. Jest to wyraz idei mesjanistycznych podtrzymujący udręczony naród polski na duchu. Kiedy siły ludzkie zawodzą, myśl zwraca się o pomoc do Boga i tu się jej spodziewa, a Mickiewicz jest przekonany, że ona nadejdzie. I w tym sensie utwór ma charakter Terapeutyczny, tzn. kojący, leczący.

I jeśli w świetle "Ksiąg" cała historia Polski ma być obrazem realizowania ideałów wiary i wolności, to powstaje pytanie, w jakim stopniu "Pan Tadeusz" jest pokazaniem owej wolności. Poeta nie omieszkał zilustrować tu charakteru narodowego Polaków, wiary w ich instynkt etyczny. A więc brak mściwości, wrodzona dobroć serca, czasem zagłuszana porywczością temperamentów, ale wreszcie zwyciężająca dusze. Drugi zarys znamienny dla całego narodu to mocne przywiązanie do własnego kraju, a zarazem gotowość porzucenia go, gdy wymaga tego służba ojczyźnie. Trzecia cecha to solidarność zbiorowa w obliczu ogólnej potrzeby, zagrożenia narodowego.

Mickiewicz nie był jednak bezkrytycznym chwalcą polskości. Pokazuje, że kraj wyniszcza "ciężka i długotrwała choroba" - szlachecki anarchizm, któremu zawsze towarzyszyła buta, rozpasanie, nie znający granic indywidualizm. Wyrazistym tego przykładem, może być postępowanie Jacka Soplicy. Duma oraz pycha rozpierały też Stolnika, że dla nich poświęcił szczęście córki. Soplica zastrzelił go w porywie gniewu, urażonej ambicji, żalu. Prywata zdominowała tu interes narodowy, bowiem Stolnik został zabity podczas obrony przed Moskalami. Jacek za popełnione morderstwo odpokutował służbą dla ojczyzny - stał się już jako ksiądz Robak uosobieniem tego, co najszlachetniejsze w narodzie polskim. I tu Mickiewicz pokazał, że najcięższa zbrodnia może być wybaczona poświęceniem i działalnością na rzecz kraju.

Mickiewicz ukazał i cenił świat, na którym mogła wyrosnąć nowa rzeczywistość, powołał do życia bohaterów, których patriotyzm mimo rozlicznych wad, stwarzał nadzieje na odrodzenie kraju w lepszym kształcie (zapowiada to choćby planowane przez Tadeusza i Zosię uwłaszczenie chłopów). Syntezą procesu przemian jest Jacek Soplica, jego wewnętrzna metamorfoza. Jako ksiądz Robak zmienia się z warchoła w szarego, cichego i skromnego, anonimowego bojownika o wolność, symbolizuje duchowe odrodzenie całego narodu. Za jego też pośrednictwem do Soplicowa wkroczyła wielka historia, niesiona przez idące na Moskwę wojska Napoleona. To rok 1812. I w całym utworze Mickiewicza nie znajdziemy słowa zapowiadającego rychłą klęskę, rozwiązanie ogromnych nadziei związanych z napoleońskimi wojskami.

Można zatem uznać, że "Pan Tadeusz" jest utworem napisanym "ku pokrzepieniu serc", ma nie tylko utrwalać piękny obraz bezpowrotnie utraconej Polski, ale i rozbudowywać wiarę w lepszą, niepodległą przyszłość, którą można zbudować wyłącznie ciężką, niewdzięczną i wytrwałą pracą, działalnością na wzór księdza Robaka, praca stająca się zarazem odkupieniem win całego narodu i w tym znaczeniu jest to utwór Terapeutyczny.

Co to jest sentymentalizm?

Nurt ten rozwijał się w epoce Oświecenia jako konkurencyjny wobec klasycyzmu i rokoka.

Nazwa prądu pochodzi od angielskiego słowa sentiment (czucie, uczucie). Termin ten upowszechnił się wraz z tytułem popularnej powieści Laurence'a Sterne'a "Podróż sentymentalna".

Główne założenia ideowe prądu kształtowałt się na gruncie angielskim i francuskim pod wpływem dwu koncepcji filozoficznych: empiryzmu i russoizmu. Pewne podstawy orientacji psychologicznej dała nauka o doświadczeniu wewnętrznym Locke'a. Teoretycznym uzasadnieniem tak charakterystycznej dla sentymantalizmu uczuciowej postawy wobec świata stał się empiryzm Davida Hume'a, uznający doznania uczuciowe za pierwotny impuls poznawczy, a uczucie sympatii - za źródło moralności. Sentymentalizm kładł nacisk na analiże jednostkowej sytuacji człowieka i na tkwiące w nim sprzeczności.

Patronem i głównym ideologiem sentymentalizmu był Rouseau. Jako zwolennik "powrotu do natury" zwracał on uwagę na czułość i dobroć jako pierwotne wartości natury ludzkiej, nie skażonej przez cywilizację. Nieustające przyczyny zła widział układzie stosunków społecznych i opartej na nich etyce. Rouseau zwracał uwagę na człowieka jako jednostkę przeżywającą podwójny konflikt: wewnętrzny - między pierwotną "naturą", a "kulturą'; oraz zewnętrzny - ze społeczeństwem. Sztandarowy utwór Rouseau z jego sentymentalnego nurtu "Julia, czyli Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u podnóża Alp" opowiada historię lirycznej miłości dwojga ludzi. Spisana jest w formie listów obojga kochanków do siebie nawzajem. Bohaterowie wyrażają swoje wielkie uczucie, snują refleksję na jego temat, rozważają meandry miłości i niebezpieczeństwa czychające na kochanków i ich uczucie, zarówno stworzone przez nich samych jak i wrogie im otoczenie. Utwór ten nawiązuje luźno do słynnego średniowiecznego skandalu, uwiedzenia nieletniej uczennicy Heloizy przez jej nauczyciela, wybitnego francuskiego teologa i uczonego Abelarda.

Sentymentalizm uważany jest przez wielu za wstęp do Romantyzmu i bez wątpienia ma z nim pewne cechy wspólne. Nic więc dziwnego, że jeden z pionierów romantycznych trendów w literaturze - Wolfgang Goethe - miał w swym dorobku utwory uznane za typowo sentymentalne. Takim utworem jest powieść "Cierpienia młodego Wertera". Podobnie jak "Nowa Heloiza" ujęta jest w formę listów tytułowega bohatera do przyjaciela. Ukazuje ona losy młodego człowieka, cierpiącego z powodu nieszczęśliwej miłości i kończącego samobójstwem. Ale milość była tylko jedną z przyczyn, i to nie najważniejszą, jego ucieczki od życia. Postać Wertera uosabia konflikt szlachetnej jednostki z filisterskim społeczeństwem mieszczańskim i wyraża bunt tej jednostki przeciw niesprawiedliwości i przesądom społecznym. Ostre tony powieści (np. samobójstwo) wskazywały na romantyczne tendencje Goethego, jednakże głęboka analiza stanów uczuciowych i duchowych bohatera typowa jest dla sentymentalizmu.

Na gruncie polskim sentymentalizm rozwijał się równolegle do klasycyzmu. W latach sześćdziesiątych XVIII wieku wydawano pierwsze przekłady dzieł obcych. Później zaczęły powstawały rodzime utwory. W przeciwieństwie do klasycyzmu sentymentalizm nie był związany z ośrodkiem królewskim, miał w pewnym stopniu charakter antydworski (Karpiński) i prowincjonalny. Jego stolicą były Puławy Czartoryskich. Jednym z najwybitniejszych polskich twórców sentymentalnym był Franciszek Karpiński. Jego bardzo osbista sentymentalna twórczość (liryczna) wzbogaciła się w okresie Sejmu Wielkiego, o wiersze patriotyczne ("Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" - rozpamiętywanie dawnej chwały kraju i obecnego upadku) i społeczne. Karpiński pisał też dramaty i rozprawy (min. "O wymowie w prozie albo w wierszu"), zajmował się przekładami, wydał tom poezji zatytułowany "Pieśni nabożne" ("Kiedy ranne wstają zorze...", "Wszystkie nasze dzienne sprawy...", kolęda "Bóg się rodzi"). Sławę przyniósł mu już pierwszy tom wierszy "Zabawki wierszem i przykłady obyczajne". Zawierają one min. cykl wierszy "Do Justyny" inspirowane nieszczęśliwą, młodzieńczą miłością poety. Liryki te wyrażają głębokie uczucie i tęsknotę za ukochaną, przedstawiane np. za pomocą opisów przyrody i zręcznych osobistych nawiązań ("Tęskność na wiosnę"). Również tematykę miłosną podejmuje najsłynniejszy utwór Karpińskiego - sielanka "Laura i Filon". Opisuje w dialogu perypetie miłosne dwojga kochanków ich niepokoje, obawy o uczucie drugiego. Filon aby wypróbować uczucie ukochanej i skłonić ją do odsłąnięcia uczuć, pozoruje porzucenie ukochanej, nie stawiając się na umuwione spotkanie pod jaworem. Wszystko kończy się wzruszającym happy endem.

Sentymentalizm nie mógł stworzyć poetyki normatywnej pozostając w zgodzie z ideałami subiektywizmu i indywidualizmu, upatrywania źródeł poezji w wewnętrznych przeżyciach wrażliwej jednostki. Wprtawdzie Franciszek Karpiński sformułował zasady poetyki "czułego serca" lecz zasadniczo jej charakter zależał od upodobań twórców. Mimo iż były one w pewnej mierze niejednolite, można stwierdzić iż preferowano poetykę (uczuciowość) łagodną, delikatną, a nawet łzawą. Literackim wyrazem uczuciowości bohatera sentymentalnego będą chrakterystyczne sposoby zachowania (gesty, westchnienia, lanie łez, omdlewanie, choroby) i ulubione rekwizyty (kostium pasterski, fujarka, wieniec, droga pamiątka itp.). Motywy te nadużywane przez tandeciarzy, utrwaliły w świadomości społecznej karykaturalny i nieprawdziwy obraz bohatera sentymentalnego. Związane było to z dużą "produkcją literacką", zgodną z oświeceniowymi postulatami odelitaryzownia literatury (w ramach szerzenia wiedzy). Hasła te szerzył także Rouseau. Wysuwał koncepcję "lubej prostoty", odnoszącej się do warstwy stylistyczno-językowej.

Sentymentalizm dla osiągnięcia swych celów musiał stworzyć własny styl literacki. Oparł go na języku potocznym. Jednak wytrzebiono z niego zbyt pospolite czy ordynarne słowa. Czasami stosowano stylizację gwarową (np. w sielankach), naśladował też śpiewność ludowego wiersza (liryki Karpińskiego).

Przedstawiając "człowieka czułego" literatura sentymentalna starała się zainteresować jego psychiką, a zwłaszcza motywacją reakcji i zachowań. Oprócz tego eksponowano uczucia rodzinne, przjaźń, humanitaryzm. Szczególne miejsce zajęła miłość. Ponadto miejsce pewne zdobyła tematyka społeczna i patriotyczna.Konflikty wewnętrzne bohaterów przebiegały najczęściej na płaszczyźnie przeciwstawienia trgo, co pierwotne i naturalne, temu co wtórne i sztuczne. "Naturalny" świat uczuć bohatera contra "zła" cywilizacja, a więc uprzedzenia stanowe, dworska obłuda, miejskie zwyczaje itp.

Ideowe i artystyczne założenia sentymentalizmu dawały się realizować we wszystkich rodzajach literackich, w poezji i prozie. Liryka była rodzajem z założenia bliskim człowiekowi o "czułym sercu", ułatwiała bowiem wyrażanie indywidualnych uczuć. Wymagała jednak rezygnacji ze stylu wysokiego na inne sugerujące prostotę i szczerość, bliskość z czytelnikiem. Dotyczyło to zarówno liryki osobistej, jak i społeczno-patriotycznej i religijnej. Do ulubionego gatunku literackiego należała sielanka. Przetwarzano ją w najrozmaitsze sposoby, także niejednokrotnie silnie odbiegała od pierwotnego wzorca w stronę czystego liryku (wiersze Karpińskiego "Do Justyny"), dramatu ("Troiste wesele" Kniaźnina) czy obrazka epickiego ("Wiesław" Brodzińskiego).

Poza sielanką chętnie posługiwano się pieśnią, elegią, dumą, odą.

Motywy malarskie i muzyczne w literaturze

Malarstwo i muzyka bardzo często występuję w literaturze w formie motywów literackich. Pełnią one w utworach rolę tła, dodają dziełu przestrzennego wyrazu poprzez wzbogacenie go o warstwę foniczną i wizualną. Pomagają oddać nastrój opisywanego miejsca, przybliżają odbiorcy klimat danej epoki poprzez pokazanie jej pozaliterackich cech.

Motywy malarskie spotykamy w takich utworach jak:

         "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. Na ścianach dworku w Soplicowie umieścił autor portrety wielkich Polaków: Kościuszki, Reytana, Jasińskiego. Podkreślił przez to polski charakter tego domostwa i pokazał patriotyczne nastawienie mieszkańców. W innym fragmęcie utworu mowa jest o malarskich zamiłowanich hrabiego. Kiedy jako pułkownik armii napoleońskiej przybywa do Soplicowa, zostaje rozpoznany między innymi po tym, że szkicuje Zosię w stroju litewskim.

         "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej. W utworze widzimy postać Zygmunta Korczyńskigo, malarza, który w nadniemeńskiej wsi nie potrafi znaleźć natchnienia. Chce on rozwijać się twórczo i marzy on o wyjeździe do stolicy sztuki - Paryża.

         "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. Dramaturg właczył do swojego utworu dwie postacie, które zeszły z obrazów - są to Stańczyk i Wernychora. Stańczyk, w rozmowie z Dziennikarzem, uosabia jego sumienie polityczne. Pierwowzór Stańczyka stanowi błazen królewski ze słynnego obrazu Matejki, błazen smutny, przewidujący powolny rozkład Rzeczpospolitej. Stańczyk Wyspiańskiego symbolizuje ówczesny obóz konserwatystów, oceniający dziewiętnastowieczne zrywy niepodległościowe, zwłaszcza powstanie styczniowe jako akcje szaleńcze. Jest więc symbolem skłucenia społeczeństwa. Wernychora był na pół mityczny wróżbitą i prorokiem działajacy w okresie konfederacji barskiej. Jak pisze prof. Stanisław Pigoń Matejko, jak również Wyspiański mógli posłużyć się "Przepowiednią Wernychory", hipotetycznie łączoną z postacią wrózbity, jako pierwowzorem dla swojego obrazu i postaci scenicznej.

Motywy muzyczne w literaturze występują w takich utworach jak:

         "Pieśń świętojańksa o sobobótce" Jana Kochanowskigo. Poeta opisuje ludowe obrzędy ze śpiewem i tańcami.

 "Sześć  par prawie

dziewek jednako ubranych

i belicą przepasanych".

Śpiewają o swoich kłopotach, o chłopcu, który zostawił je dla innej,porzucił udając się na wojnę. Panna dwunasta śpiewa pochwałę wsi, chwali korzyści płynące z życia na łonie natury. Wspomina tańce ludowe.

"Sam pasterz siedząc w chłodzie

gra w piszczałkę proste pieśni

a faunowie skaczą leśni".

         "Żeńcy" Szymona Szymonowica. Kobiety śpiewają pieśń by udobruchać ekonoma i ulżyć sobie w pracy.

"Słoneczko śliczne oko dnia ono pięknego

Nie jesteś ty zwyczajów starosty naszego"

         "Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja Reja. Opisane są tam kobiety śpiewające przy pracy.

"Dzieweczki żną i nadobnie sobie śpiewają".

         "Lilie" Adama Mickiewicza. Ballada ta pochodzi od pieśni ludowej.

"Zbrodnia niesłychana

Pani zabiła pana".

         "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. W utworze występuje kilka motywów muzycznych. Mamy w nim pieśń o Willi, Balladę Alphenora, którą śpiewa Konrad na uczcie. Jest ona rodzajem szyfru. Ponadto mamy tu postać litewskiego wajdeloty Halbana, pieśniarza ludowego, który pełni w utworze bardzo ważną rolę.

         "Dziady" Adama Mickiewicza. W obrzędzie przywoływania duchów jest bardzo dużo ludowych śpiewów. Uroczystość prowadzi Guślarz, ludowy pieśniarz grający na gęślach.

"Ciemno wszędzie, głucho wszędzie

Co to będzie, co to będzie?"

W części III mamy pieśń Konrada.

quot;Zemsta, zemsta na wroga

Z Bogiem, a choćby mimo Boga".

         "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. W utworze mamy trzy koncerty. Pierwszy to koncert Wojskiego, którego gra w barwny sposób przedstawia historię łowów. Potrafi on "malować" swą muzyką sceny.

"Jęki po jękach skaczą, to psów granie"

Inny fragment przedstawia popisy muzyczne satrego Jankiela. Jego gra na cymbałach jest odtworzeniem historii Polski od Konstytucji 3 Maja 1793 aż do przemarszu wojsk napoleońskich przez Litwę. Wykorzystany jest tu też motyw piosenki żołnierskiej. Mickiewicz używa wyrazów dźwięko naśladowczych:

"Zgrzyt żelaza po szkle przejął wszystkich dreszczem" - Targowica

Ostatnim motywem muzycznym jest wieczorny koncert świerszczy i żab.

         "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej. Zawiera pieśń ludową "Ty pójdziesz górą, a ja doliną", śpiewaną przez Janka Bohatyrowicza.

         "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. Występują tu przyśpiewki ludowe: "A bośmy to jacy, tacy, chłopcy krakowiacy" śpiewane przez Kubę i Jaśka. Ponadto mamy tam pieśn Chochoła

"Miałeś hamie złoty róg,

miałeś czapkę z piór".

Przez cały czas obecna jest jakaś melodia, jak to na weselu.

Druga strona wojny w "Pamiętnikach z Powstania Warszawskiego"

"Pamiętnik" jest artystycznym zapisem osobistych doświadczeń autora z okresu powstania. Na specyfikę tego obrazu wpływa fakt, że Białoszewski nie był uczestnikiem powstania, dlatego tez nie opowiada o walce zbrojnej. Działania wojenne toczą się na drugim planie, na pierwszy wysuwa się walka o przetrwanie bohatera, jego rodziny i przyjaciół. Białoszewski tworzy obraz powstania z perspektywy cywila.

W chwili wybuchu powstania był studentem polonistyki na tajnym uniwersytecie. Nie należał do żadnej organizacji zbrojnej. Powstanie zaskakuje go. Ukazana jest reakcja cywila, bezbronnego, zamieszanego w wojenną zawieruchę.

Pierwsze dni powstania przeżył na pograniczu Śródmieścia i Woli, gdzie mieszkał z matką, nastepnie przedostał się z falą uciekinierów na Stare Miasto. Stąd pod koniec sierpnia z oddziałami powstańczymi do Śródmieścia. Tu przetrwał z ojcem i bliskimi do kapitulacji, po czym zesłany został do niemieckiego obozu pracy. Do Warszawy powrócił w lutym 45 r.

"Pamiętnik" uderza swoją odrębnością jako relacja kogoś zupełnie nie zaangażowanego w militarne zmagania, przeżywającego dni powstania w masie ludności cywilnej. Białoszewski cały czas kieruje się zasadą nadrzędności prawdy o faktach. Niczego nie przemilcza, nie stara się upiększać, ani uwznioślać (np. szczerze pisze o tym, że "stchórzył" podczas wyprawy po mąkę). W obrazie powstania brak jest heroizmu.

W utworze została utrwalana powszednia mitręga egzystencji "piwnicznej", świat schronów, podwórek, ukrytych przejść, kanałów, codzienna krzątanina wokół zaspakajania elementarnych potrzeb życiowych, atmosfera ciągłego zagrożenia i lęku. Przez cały czas trwania powstania zdobywanie żywności było dla bohatera jedną z najwazniejszych form aktywizacji. W sytuacji kiedy pieniądz stał się bezwartościowy wymagało to pomysłowości, odwagi.

Głównym wątkiem powieści jest przemieszczanie się w obszarze miasta: ucieczka ze stref zagrozonych w rejony pozornie bezpieczniejsze. Stopniowe zacieśnianie się przestrzeni życiowej historią klęski powstania i zagłady miasta. Autor stara się z najwyższą dokładnością określić topografię swych wędrówek oraz chronologię wypadków. Ciekawość świadka i dociekliwość obserwatora budzą wszelkie przejawy rozpadu form zwykłego życia społecznego w warunkach śmiertelnego zagrożenia. Uwagę przyciaga fakt, że życie wykolejone z normalności rodzi formy zastępcze, dzięki którym ludzie oswajają się z niezwykłoscią, wytwarzają w sobie poczucie zadomowienia w chaotycznej prowizorycznej codzienności. Ludzie żyjący w piwnicach związani byli wspólnym losem, zachowywali się zwykle godnie i solidarnie (choć zdarzało się, że górę brał egoizm, wybuchały kłótnie, a nawet bijatyki). W piwnicach zaczął wytwarzać się ekwiwalent normalnego życia: nawiązywano znajomości, składano sobie wizyty, dyskutowano, czytano książki, grano w karty i modlono się wspólnie.

W niektórych epizodach pamiętników pojawiają się powstańcy, otaczani szacunkiem, czasem obawą. Wyczuwalna jest pewna obcość dwu światów: powstańców i cywilów.

Utwór jest "trenem dla miasta", przeplatanym lamentacją. Stosunek autora do ginącej warszawy jest czuły. Traktuje miasto jako żywy organizm. Nigdy nie patrzy na nie z pozycji jej przydatności strategicznej. Ogarnia go rozpacz po ogłoszeniu kapitulacji: "To mnie do reszty rozłożyło, i tak zresztą ryczałem".

Tok narracji kształtowany jest w utworze na wzór opowiadania oralnego (!), co pozwala pisarzowi na oddanie w samej materii słownej i intonacyjnej zamętu i zgiełku opowiadanego świata. Białoszewski odrzuca kanony literackie wzniosłego języka. Stylistyka "Pamiętnika" ma charakter "gadaniny".

Realne i etymologiczne znaczenie pojęć biblijnych i mitologicznych

etymologia - znaczenie wyrazów, źródło słów

1.       znaczenie etymologiczne,

2.       znaczenie realne

Pojęcia biblijne:

raj, Eden

1.       cudowny ogród, pełen roślin i zwierząt, w którym żyli Adami Ewa, dopóki nie popełnili grzechu,

2.       wymarzone miejsce, kraina szczęścia, rozkoszy, "czuję się jak w raju" - jest mi dobrze, jestem szczęśliwy

judasz

1.       imię jednego z apostołów Jezusa, który za cenę trzydziestu srebrników wydał nauczyciela

2.       człowiek obłudny i fałszywy, zdrajca

Sodoma i Gomora

1.       miasta, które zniszczył Bóg, ponieważ nie znalazło się w nich nawet dziesięciu sprawiedliwych

2.       zamieszanie, awantura; miejsce rozpusty

Samarytanin

1.       człowiek, który opatrzył rany i otoczył opieką swego wroga - Żyda, pobitego przez zbójców i pozostawionego na drodze

2.       człowiek miłosierny, litościwy

Goliat

1.       Filistyn, potężny i silny człowieka, postrach Izraelitów. Dawid zabił go kamieniem z procy

2.       dobrze zbudowany, potężny, bardzo silny człowiek

hiobowy

1.       Hiob - człowiek, którego Bóg wystawił na próbę, zsyłając na niego cierpienia i choroby

2.       pełen bólu i cierpienia, przerażający, okropny

strój Adama, strój Ewy

1.       Adam i Ewa przed popełnieniem grzechu chodzili nadzy po raju

2.       "być w stroju Adama, Ewy" - być nagim

koniec świata

1.       moment, w którym Jezus zstąpi na Ziemię

2.       zamieszanie, bałagan; okrzyk wyrażający zdziwienie; "do końca świata" - bardzo długo

zakazany owoc

1.       abłko z drzewa wiadomości dobrego i złego, którego nie wolno było zerwać Adamowi i Ewie

2.       rzecz niedozwolona i dlatego pociągająca, pożądana

Ziemia Obiecana

1.       Kanaan - cel czterdziestoletniej wędrówki Żydów przez pustynię, ziemia, którą obiecał im Jahwe

2.       miejcse wydające się rajem na ziemi, mające zapewnić dobrobyt i szczęście

egipskie ciemności

1.       ciemność była jedną z plag zesłanych przez Boga na Egipt za to, że faraon nie chciał uwolnić Izraelitów

2.       nieprzeniknione ciemności

Herod-baba

1.       Herod - władca Judei, który kazał wymordować wszystkich chłopców w wieku niemowlęcym, aby wśród nich zabić Jezusa

2.       kobieta złośliwa, brutalna, skłonna do kłótni; kobieta o potężnej budowie ciała

rzeź niewiniątek

1.       zbiorowy mord dokonany na niemowlętach płci męskiej, z rozkazu Heroda

2.       egzamin, sprawdzian, którego większość uczestników nie zdaje

Wieża Babel

1.       wieża, którą ludzie zbudowali, aby dostać się do nieba, zrównać się z Bogiem. Karą za zbudowanie tej wieży bylo przemieszanie języków i rozproszenie ludzi po całej ziemi.

2.       zbiorowisko ludzi mówiących różnymi językami; zamęt, bezład, różnorodność poglądów, zdań

wdowi grosz

1.       pieniądze, które złożyła biedna wdowa w ofierze. Były to jej ostatnie pieniądze (a do pierwszego daleko...)

2.       niewielka suma, płynąca z serca, złożona na jakiś cel kosztem wyrzeczeń, przez ludzi niezamożnych

manna z nieba

1.       cudowny pokarm, zsyłany przez Boga Izraelitom podczas ich wędrówki przez pustynię

2.       o czymś, co przychodzi bardzo łatwo, bez wysiłku

krzyż pański

1.       krzyż, który niósł Jezus na Golgotę i na którym umarł

2.       "mieć z kimś krzyż pański" - mieć z kimś kłopot, zmartwienie

umywać ręce

1.       Piłat, nie chcąc ponosię odpowiedzialności za śmierć Jezusa, prosi o wodę i na oczach tłumu umywa ręce, ze słowami "Nie jestem winny krwi tego sprawiedliwego. To wasza rzecz ." (Mt. 27;24)

2.       usuwać się od czegoś, nie chcąc brać na siebie odpowiedzialności

stanąć jak słup soli

1.       żona Lota, mimo ostrzeżeń, spojrzała na niszczone miasta Sodomę i Gomorę i z przerażenia zamieniła się w słup soli

2.       znieruchomieć z wielkiego zdumienia

grzmieć jak trąba jerychońska

1.       trąby jerychońskie - trąby, od dźwięku których zniszczone zostało miasto Jerycho

2.       wydawać z siebie głośne dźwięki, mówić donośnym głosem

przejść przez ucho igielne

1.       Jezus mówił: "Prędzej wielbłąd przejdzie przez ucho igielne, niż człowiek bogaty wejdzie do Królestwa Niebieskiego" (Ucho Igielne to wąska i niska brama prowadząca do Jerozolimy)

2.       dokonać rzeczy niemożliwej

Pojęcia mitologiczne:

puszka Pandory

1.       puszka, zawierająca wszystkie nieszczęścia ludzkie, dana przez Zeusa Pandorze. Pandora przez ciekawość otworzyła ją i wypuściła na świat zło

2.       źródło nieszczęść, zła, kłopotów; wszelkie nieszczęścia

pięta Achillesa

1.       Achilles - syn człowieka i bogini Tetydy. Matka, chcąc zapewnić mu nieśmiertelność, wykąpała go w wodach Styksu. Dzięki temu jego ciało stało się odporne na ciosy - oprócz piąty, za którą był trzymany. Podczas wojny trojańskiej Parys ugodził go w piętę i zabił.

2.       czyjaś słaba strona, dziedzina, w której ktoś nie jest mocny

koń trojański

1.       Grecy, nie mogąc zdobyć Troi w bezpośredniej walce, użyli podstępu - zbudowali drewnianego konia, we wnątrzu którego ukryli dziesięciu wojowników. Koń został wprowadzony do miasta. W nocy Grecy wyszliz brzucha konia i otworzyli bramy miasta, wpuszczając resztę żołnierzy. Troja została zdobyta.

2.       podstęp

narcyz

1.       młodzieniec wielkiej urody, niewrażliwy i egoistyczny, zakochany w sobie. Bogowie ukarali go, zamieniając w kwiat.

2.       2. człowiek przekonany o własnej wartości, piękności, zachwycony sobą, zakochany w sobie

syzyfowa praca

1.       Syzyf, król grecki, ukarany przez bogów, miał wtoczyć na szczyt wysokiej góry głaz, który jednak ciągle się staczał, tak że Syzyf musiał zaczynać swą pracę od nowa

2.       praca ciężka, bezcelowa, nie mająca końca, z góry skazana na niepowodzenie.

ambrozja

1.       pokarm bogów, który miał magiczną moc - czynił bogów odpornymi na zranienia, a ludziom przyjętym w szeregi herosów zapewniał wieczną młodość, szczęście i nieśmiertelność.

2.       bardzo smaczna potrawa, przysmak, specjał, smakołyk

stajnia Augiasza

1.       stajnia króla Elidy, w której było trzy tysięce wołów, nie czyszczona przez trzydzieści lat. Oczyszczenie jej stanowiło jedną z prac zleconych Heraklesowi przez Eurysteusa.

2.       wielki nieporządek, nagromadzenie zanieczyszczeń, zaniedbań, błędów wymagających usunięcia.

nić Ariadny

1.       nić ofiarowana Tezeuszowi przez Ariadnę. Pozwoliła ona znaleźć Tezeuszowi drogę w Labiryncie i zabić Minotaura

2.       coś, co pozwala dotrzeć do celu, sposób na rozwiązanie problemu, wyjścia z kłopotu

złote runo

1.       cudowna skóra barania ze złotą wełną, strzeżona przez smoka, po którą wyprawili się Argonauci

2.       bogactwo, majątek

pod egidą

1.       egida - tarcza pokryta skórą kozy, wykonana przez Hefajstosa, atrybut Zeusa i Ateny,

2.       pod egidą (czyjąś) - pod opieką, protektoratem, patronatem, przewodnictwem

strzała Amora

1.       Amor - syn Afrodyty i Adonusa, przedstawiany jako chłopiec ze skzrydłami u ramion, rozdzielający strzały miłości i nienawiści

2.       "zostać trafionym strzałą Amora" - zakochać się nagle, niespodziewanie

róg Amaltei

1.       Amalteja - imię kozy, która żywiła Zeusa, gdy zaopiekowały się nim nimfy z góry Ida. Mały Zeus odznaczał się wielką siłą - pewnego dnia ułamał kozie róg. Ofiarował go nimfom, z obietnicą, że będzie się napełniał tym, czym sobie zażyczą.

2.       symbol bogactwa, niewyczerpalnych zasobów

 

---