! Oświecenie, OSWIECEN, 10.


1.

Zagadnienia ogólne

Geneza nazwy

Terminem oświecenia nie nazywamy ani określonej formacji w dziejach politycznych czy społecznych, ani kierunku czy systemu filozoficznego, ani nawet jednolitego zespołu konwencji artystycznych czy literackich. Nazwa ta służy głównie do oznaczenia prądu kulturowego, który obejmując wszystkie te dziedziny usiłował poddać je pod ocenę i kierownictwo wiedzy doświadczalnej i rozumu, określonego wówczas mianem światła naturalnego.

Oświecenie było bodaj pierwszą w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie „świadomą” swego istnienia. Ówcześni ludzie mówili często o swych czasach jako o „wieku rozumu”(w Anglii), „wieku filozofów” (we Francji), czy „wieku oświeconym”. Ten ostatni termin powstał w Niemczech i rychło rozpowszechnił się w całej Europie, nadając z czasem nazwę całemu okresowi literackiemu.

Czas trwania epoki i okresy oświecenia

Pamiętając o umowności dat w dziejach kultury, można wyodrębnić trzy zasadnicze fazy polskiego oświecenia:

wczesną - od lat 40 XVIII w. do roku (1764 elekcja Stanisława Augusta)

dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764 - 1795 (III rozb. Polski)

schyłkową (zwaną później oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795 - 1822 - (początek romantyzmu)

Najważniejsze wydarzenia historyczne

POLSKA

EUROPA

1733 - podwójna elekcja - Stanisław Leszczyński i August III - początek wojny sukcesyjnej

1764 - Stanisław August Poniatowski królem

1740 - Fryderyk II królem Prus, Maria Teresa - Austrii

1762 Katarzyna II cesarzową Rosji

1768 -1772 Konfederacja barska

1772 - I rozbiór Polski

1773 - Kasata zakonu jezuitów

1775 - Rada Nieustająca

1780 - projekt Kodeksu praw A. Zamoyskiego

1788 - 1792 Sejm Wielki

1791 - Konstytucja 3 maja

1792 - Targowica

1793 - II rozbiór Polski

1794 - Insurekcja Kościuszkowska

1795 - III rozbiór Polski

1776 - Niepodległość United Stanes of America

1789 - La Revolution (Liberte Egalite Fraternite)

1791- Konstytucja we Francji

1792 - Republique Francaise

1797 - Legiony we Włoszech

1813 - wojska rosyjskie w Warszawie

1799 - Napoleon Bonaparte konsulem we Francji a od 1804 cesarzem

1812 - Napoleon w Rosji

1813 - Battle of Lipsk

1814 - Abdykacja Napoleona

1815 - Battle of Waterloo

1815 - Kongres Wiedeński - Królestwo Polskie

1822 - Brazylia cesarstwem - koniec oświecenia

Przemiany społeczne i gospodarcze

Na zachodzie walczono o wolność, a w Polsce - o ograniczenie nadużyć wolności, o jej nowe rozumienie; Tam problemem była równość, u nas - likwidacja jej pozorów i rozszerzenie na inne poza szlacheckim stany. Na zachodzie istotną kwestią była zasada podziału władzy, szlachecki parlamentaryzm już dawno wprowadził taki podział, który teraz wymagał jednak usprawnienia i wyeliminowania rażących deformacji. Na zachodzie znamienne było dążenie do ograniczenia władzy centralnej, w Polsce zaś - konieczność jej wzmocnienia jako sposób zapobieżenia szlacheckiej anarchii. Tam główną siłą społeczną forsującą nowe idee było mieszczaństwo, u nas siłę tę stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy oświecenia przeważali duchowni.

Ponadto ówczesna RP była zagrożona utratą niepodległości. Nadrzędną sprawą stała się walka o naprawę RP. Oświecenie polskie nie było więc - jak później je określano - „kopią kopii”, „drzewem obcego szczepu”. Miało swoje własne cechy i uwarunkowania.

Odkrycia naukowe i techniczne

Poglądy filozoficzne i postawy

Empiryzm - (empiria = doświadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis Bacon; kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.

Racjonalizm - twórcą był Kartezjusz (:Rozprawa o metodzie”); przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot.

Deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.

Ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.

Irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia.

Sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, twórcą tego kierunku był John Locke; twierdził on, że człowiek rodzi się rodzi się jako „czysta karta” (tabula rasa), nie mając doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad, które kształtują się dopiero w ciągu życia.

Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najważniejszy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

Gatunki literackie:

- bajka

- satyra

- poemat heroikomiczny

- komedia

- sielanka

- powieść

- esej

- felieton

- poemat heroiczny

- poemat opisowy

- komedia dell'arte

- oda

Prądy artystyczne i ich cechy

Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno - moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.

Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a „Powieść sentymentalna”; nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i podziałów stanowych.

Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.

2. Filozofowie doby oświecenia wobec kwestii poznania, Boga, człowieka, moralności, cywilizacji, tolerancji, władzy. Wkład Woltera, Ch. L. de Montesquieu, J. Locke'a, D. Diderota, J. J. Rousseau w rozwój kultury. Encyklopedyści. Pojęcia: deizm, ateizm, racjonalizm, materializm, empiryzm, sensualizm, libertynizm, wolterianizm. Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki na podstawie „Kandyda” Woltera. Poglądy Marcina (manicheizm) i Panglossa (nawiązanie do filozofii Leibniza). Wolter wobec cywilizacji. Motyw krainy Eldorado i jego funkcja ideowa. Wymowa zakończenia utworu.

Encyklopedyści.

Encyklopedyści to grupa francuskich filozofów, naukowców i literatów, którzy współpracowali przy tworzeniu „Wielkiej encyklopedii francuskiej”, z którą był związany szeroki ruch umysłowy XVIII - wiecznej Francji. Sformułowali ideologię, która stała się wyrazem światopoglądu oświecenia przez połączenie idei sensualizmu i racjonalizmu, deizmu, antropocentryzmu oraz utylitaryzmu. W ich programie dominowała krytyka chrześcijaństwa i postulat laicyzacji kultury. Przeciwstawiali się autorytetowi Kościoła i przygotowywali grunt intelektualny rewolucji francuskiej 1789 r. Do głównych encyklopedystów oprócz D. Diderota i J. d'Alemberta, należeli: Wolter, Montesquieu, J. J. Rousseau, G. L. Buffon.

Pojęcia:

deizm - pogląd uznający istnienie Boga, jego nakazów oraz stworzenie przez niego świata, ale nie ingerencji Boga w sprawy ludzkie

ateizm - (a - nie, theos - bóg) odrzucenie religii, Boga i zasad wiary na korzyść materii

racjonalizm - (ratio - rozum) wiara w potęgę ludzkiego rozumu, jako tej siły, która jest najważniejsza w poszukiwaniu prawdy i wiedzy o świecie. Wywodzi się od Kartezjusza i jego słynnej dewizy „Cogito ergo sum” - myślę więc jestem.

materializm - kierunek wywodzący się z założenia, iż świat istnieje obiektywnie, niezależnie od świadomości, która jest wtórna

empiryzm - teoria, która uznaje doświadczenie (empirię) za najlepszy sposób poznania prawdy i badania świata. Twórcą jest Franciszek Bacon, a teoretykiem John Lock, który uważał, że człowiek rodzi się jako nie zapisana karta, która zapełnia się przez doświadczenia.

sensualizm - zaufanie wobec zmysłów ludzkich jako najlepszej metody poznawania i badania świata

libertynizm - początkowo znaczył dążenie do wolności. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, ucztujących i wyszydzających świętości.

wolterianizm - ogół tendencji filozoficznych i politycznych, głoszonych przez Woltera, a propagowanych przez jego zwolenników. Istotą tej koncepcji jest wolnomyślicielstwo, tolerancja, prawo do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy szacunku dla postaw innych ludzi. Wolterianizm to także styl charakterystyczny dla Woltera - błyskotliwy, elegancki, dowcipny.

Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki na podstawie „Kandyda” Woltera.

Powiastka filozoficzna to gatunek literacki stworzony przez Woltera, w którym nadrzędna teza filozoficzna ilustrowana jest za pomocą fabuły, często żartobliwej. Przedstawione wydarzenia mają charakter przykładów opatrzonych komentarzem, niekiedy ironicznym. Służyła przede wszystkim szerzeniu nowych, oświeceniowych poglądów

Utwór Woltera jest wymierzony w optymistyczny nurt filozofii oświecenia. Kandyd (fr. candid - uczciwy, poczciwy) i jego mistrz Pangloss są zwolennikami tej filozofii, lecz konfrontacja z przykrymi doświadczeniami życiowymi wykazuje jej niedorzeczność. Odbywają wiele wędrówek, w tym także do cudownej krainy Eldorado. Mają wiele przygód, a bohater odnajduje swą ukochaną Kunegundę i postanawia się ograniczyć w życiu o „uprawy własnego ogródka”, czyli ograniczeniem się do pracy nad sobą. W utworze narrator ironicznie opisuje i odnosi się do arystokracji, która uważa się za najdoskonalszą. Występują fragmenty refleksyjne np. dotyczące negatywnych cech człowieka.

Opowiastka służyła propagowaniu nowych poglądów oświeceniowych. Przeciwstawiając się przez krytykę i ośmieszenie fanatyzmowi religijnemu, zabobonom, uległości człowieka wobec mechanizmów życia codziennego.

Poglądy Marcina (manicheizm) i Panglossa (nawiązanie do filozofii Leibniza).

Marcin był uczonym podróżującym z Kandydem do Bordeaux. Rozmawiali w czasie podróży na tematy filozoficzne. Marcin stwierdził, że czuje się manichejczykiem. Nie jest przekonany o słuszności swoich przekonań, lecz nie potrafi myśleć inaczej. Manichejczycy (uczniowie Manesa urodzonego w II w. w Persji) przyjmują, ze świat jest dziełem dwóch sprzecznych, ale wiecznych i niezależnych pierwiastków: dobra i zła. Stąd dualizm człowieka, który jest zły przez swoją materialność. Marcin uważa, że człowiek jest i był od zawsze z natury zły. Życie na Ziemi, z wyjątkiem Eldorado, jest pełne cierpienia i chaosu. W życiu doczesnym dominuje pierwiastek zła.

Pangloss - mistrz Kandyda, nauczyciel metafizyko- teologo- kosmolo- nigologii. Jego koronne twierdzenie brzmiało, iż nie ma skutków bez przyczyny. Na tej podstawie udowadniał, że:

„Na tym najlepszym z możliwych światów zamek jego wysokości barona jest najpiękniejszym z zamków, pani baronowa zaś najlepszą z możliwych kasztelanek.”

Do obalenia tej teorii nie potrzeba jednak było wiele. Gdy baron przyłapał Kandyda z Kunegundą, w zamku zapanował chaos.

Pangloss swoje poglądy głosi nawet mimo zdarzających się wokoło nieszczęść. Uważa, że wszystko na świecie dzieje się najlepiej, choć jego życie, jak sam stwierdził, było straszną męką (wieszano go, krajano, chłostano i zmuszano do pracy na galerach). Uważa, że praistniejąca harmonia jest najpiękniejszym wymysłem na świecie. Zawsze pyszni się i cieszy, że był i jest filozofem. Twierdzi, że jemu, jako filozofowi, nie przystoi zmieniać zdania.

Poglądy Panglossa nawiązywały do filozofii niemieckiego filozofa i matematyka Leibniza. Uważał on, że świat jest zbiorem monad, substancji niematerialnych, niepodzielnych, spontanicznych w zachowaniu. Monady, różniące się między sobą doskonałością tworzą strukturę hierarchiczną - od najniższych (ciała organiczne) do monady najwyższej (Bóg). Działanie monad jest uporządkowane dzięki „harmonii wprzód ustawionej”, którą stwórca założył przy jego budowie. Czyli świat jest doskonały i nie ma skutku bez przyczyny.

Wolter wobec cywilizacji.

Wolter uważał stan cywilizacji w swoich czasach za niedoskonały. Poprzez swoją twórczość pragnął to zmienić. Przede wszystkim postęp cywilizacji nie jest możliwy bez zmiany światopoglądu mas. Należy je nauczać, oświecać. Na literaturę nakłada funkcje utylitarne (użytkowe) i przypisuje ogromną rolę edukacji i wychowaniu. Służyła także tym celom obszerna, wielotomowa „Encyklopedia”. Propagował wzór osobowy człowieka oświeconego, czyli racjonalisty, encyklopedysty, erudyty, optymisty. Był przeciwnikiem zacofania i zabobonów, które hamują rozwój cywilizacji.

Motyw krainy Eldorado i jego funkcja ideowa.

Kandyd wraz ze swym towarzyszem Kakambo do Eldorado przybyli czółnem, pozwalając się ponieść prądowi rzeki. Była to położona na wyspie cudowna kraina, gdzie rozmawiano po peruwiańsku, językiem Kakamba, a dzieci bawiły się zabawkami ze złota i diamentów. Zostali tam wspaniale ugoszczeni w bezpłatnej gospodzie utrzymywanej przez rząd. 172 - letni starzec opowiedział im, że kraj ich jest otoczony niedostępnymi skałami i przepaściami, więc są bezpieczni przed drapieżnymi Europejczykami. Wierzą w jednego Boga, o nic go nie proszą, tylko mu dziękują, bo wszystko im dał. Bohaterowie zostali przedstawieni królowi, zaproszeni na ucztę oraz oprowadzeni po mieście. W Eldorado spędzili miesiąc. Na polecenie króla zbudowano olbrzymią machinę, na której wyniesiono ich stamtąd ponad góry (wraz z żywnością, darami, złotem, drogimi kamieniami oraz setką baranów, aby to wszystko im wiozły). Po stu dniach wędrówki zostały im tylko dwa barany.

Kraina Eldorado jest utopią, która nie może zaistnieć w prawdziwym świecie. Zaraz po wydostaniu się z niej bohaterowie widzą świat takim jaki jest naprawdę. W mieście Holendrów spotykają leżącego bez ręki i nogi Murzyna. Opowiedział im, że rękę stracił w wypadku przy pracy, a nogę ucięto mu za ucieczkę. Na ten widok Kandyd westchnął do Panglossa, że będzie musiał wyrzec się jego optymizmu. Na Ziemi nie ma sprawiedliwości i harmonii. Eldorado jest jedynie kontrastem, marzeniem wszystkich ludzi.

Wymowa zakończenia utworu.

Kandyd odbył wiele podróży i poznał wiele osób. Poznał także różne filozofie i odmienne światopoglądy. Wreszcie ustatkował się jednak i w końcowej scenie prowadzi rozmowę z Panglossem i Marcinem. Kandyd doszedł do wniosku, że trzeba uprawiać swój własny ogródek. Panglos powiedział, że kiedy człowieka wprowadzono do ogrodu Eden, to nakazano mu tam pracować, więc człowiek stworzony jest nie do odpoczynku, lecz do pracy. Na to Marcin dodał: „Pracujmy nie rozumując, to jedyny sposób, aby życie uczynić znośnym.”

Następnie wszyscy trzej zaczęli pracować w ogrodzie. Mały kawałek ziemi przyniósł niespodziewany dochód.

Wolter przeprowadził swych bohaterów przez kraje i kontynenty ku niezupełnie szczęśliwemu zakończeniu. W sensie filozoficznym oznacza ono odrzucenie zarówno łatwego optymizmu, jak i najczarniejszego pesymizmu. Mimo przeciwności losu - róbmy, co do nas należy.

Wolter - (Voltaire, 1694 - 1778), naprawdę nazywał się Francois Maria Arouet - był mieszczaninem francuskim, zagorzałym racjonalistą, prawnikiem i jednocześnie poetą, dramaturgiem, publicystą, powieściopisarzem, historykiem oraz filozofem w jednej osobie. Wolter był racjonalistą i deistą, niestrudzenie propagował rozum ludzki, tolerancję religijną, postęp cywilizacyjny i techniczny, głosił też postulat niezależności jednostki ludzkiej. W swych wypowiedziach zażarcie zwalczał instytucje feudalne (zwłaszcza dwór i Kościół), krytykował również skostniałe obyczaje i przesądy, tak mocno zakorzenione jeszcze w społeczeństwie francuskim w drugiej połowie XVIII stulecia. Wolter był współautorem „Encyklopedii”, pisywał też słynne „Powiastki filozoficzne”, z których najpopularniejszą i najbardziej znaną był „Kandyd” (1759). „Kandyd” to powiastka filozoficzna, której nadrzędnym celem była rozprawa z oświeceniowym optymizmem, znajdującym swe źródła w Rousseau i Leibniza.

Carles de Montesquieu - (Monteskiusz, 1689 - 1755) - francuski myśliciel i pisarz polityczny, opublikował „Listy perskie” w 1721 r. Wykorzystując modę na wschodnie tematy, a także zabezpieczając się przed ewentualnymi represjami, ocenę współczesnej cywilizacji przekazał w formie korespondencji dwóch Persów. Montesquieq wyprzedził znacznie rozważania Jana Jakuba Rousseau i zajął się nie tylko przedstawieniem wad i zalet cywilizacji: oczyma swych perskich bohaterów ocenia chrześcijaństwo, bardzo krytycznie wypowiadając się o inkwizycji oraz kwestiach prawdziwości wiary, dla nich bowiem prawdziwą religią jest islam.

John Locke - (1632 - 1704) - filozof angielski, zajmował się głównie badaniem źródeł i granic ludzkiego poznania. Stworzył pojęcie „idei”, rozumiejąc je jako wszelką rzecz będącą przedmiotem myśli. Twierdził, że idee nie są wrodzone, że umysł jest jak czysta karta (tabula rasa) nie zapisana żadnymi znakami, na której ślad pozostawia jedynie doświadczenie. Słusznie uchodzi więc Lock za twórcę empiryzmu i prekursora europejskiego oświecenia. Zdecydowały o tym także jego koncepcje pedagogiczne, zmierzające do ukształtowania człowieka o zdrowym umyśle, użytecznego dla siebie i innych, zapewniającego tym samym sobie i innym szczęście. Jednym z podstawowych owego powszechnego szczęścia miała być tolerancja.

Denis Diderot - (1713 - 1784) - był synem bandyty i nożownika. Sławę i zaszczyty zapewnił sobie niezwykle ciężką pracą, zdobywając wykształcenie wbrew woli ojca. Był więziony za swe bezkompromisowe poglądy, wielokrotnie prześladowany, a nawet oskarżany przed parlamentem. Diderot to jedna z najbardziej znanych osobistości europejskiego oświecenia, światły filozof, doskonały obserwator otaczającej go rzeczywistości. Był redaktorem naczelnym „Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł”, wydawanej w latach 1751 - 1772, napisał także „Myśli filozoficzne” (dzieło zostało spalone na polecenie parlamentu francuskiego) oraz niezwykle popularna powiastkę filozoficzna „Kubuś fatalista”, wydaną już po śmierci pisarza. Był zwolennikiem racjonalizmu, deizmu i materializmu.

Jean Jacques Rousseau - (1712 - 1778) -był synem genewskiego zegarmistrza, głosił postulaty ucieczki od degradującej człowieka cywilizacji i powrotu do natury. Rousseau jest uważany za twórcę sentymentalizmu, czyli literackiego i umysłowego prądu, niezwykle istotnego w drugiej połowie XVIII wieku. Sentymentalizm charakteryzował się przesadną czułostkowością, wrażliwością, dominacją uczucia nad rozumem, w czym można dostrzec pierwiastki zapowiadające nową epokę historyczno-literacką, romantyzm. Szczególnie znanym dziełem Rousseau jako sentymentalisty jest ”Julia, czyli Nowa Heloiza” (1761), powieść epistolarna, czyli napisana w formie listów. W tym przypadku jest to korespondencja dwojga kochanków: Julii i Saint-Preux. Na plan pierwszy wysuwają się uczucie dwojga bohaterów, doskonale widać prymat pierwiastka emocjonalnego nad intelektualnym. Rousseau był przez pewien czas związany z encyklopedystami, lecz ich drogi rozeszły się. Encyklopedyści propagowali postęp cywilizacyjny i techniczny, z czym Rousseau nie mógł się pogodzić.

Wokół Diderota oraz Woltera skupiła się z biegiem czasu grupa czołowych myślicieli, filozofów i naukowców kraju. Łączył ich racjonalizm i wspólny cel - opracowanie ogromnego dzieł, mającego zrewolucjonizować sposób postrzegania świata przez miliony ludzi na całym świecie. Tym dziełem była „Encyklopedia, czyli słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł”. Jej autorami, obok wspomnianych już Diderota i Woltera, byli między innymi: Montesquieu, d'Alembert, Buffon, Condilac, Marmontel, Helwecjusz, Turgot i, przez pewien tylko czas, Rousseau.. „Encyklopedia...” była wydawana w latach 1751 - 1722, w sumie ukazało się 28 tomów, nie licząc późniejszych uzupełnień. Znalazło się w niej wiele haseł będących świadectwem oświeceniowego, racjonalistycznego spojrzenia na świat, zerwania z dotychczasowym sposobem pojmowania otaczającej człowieka rzeczywistości. Przedsięwzięcie grupy francuskich myślicieli stało się wielkim tryumfem rozumu ludzkiego, prawdziwym symbolem epoki oświecenia. Był to jednocześnie bardzo silny cios w panujące jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku zacofanie, zabobon i feudalizm. Twórców „Encyklopedii...” określa się mianem encyklopedystów.

Wielka Encyklopedia Francuska powstawała przez wiele lat, zawierała siedemnaście tomów textu i jedenaście tomów ilustracji. Prace nad nią rozpoczęto w 1750 r., kierowali edycją Diderot i d'Alembert - w encyklopedii zamknięto nową myśl - wizję wolnego, otwartego na wiedzę i postęp człowieka, wiarę w tolerancję i rozum, protest przeciw przemocy. Dziś encyklopedia jest symbolem myśli oświeceniowej.

traktatach filozoficznych, polemikach, esejach.

3.

3. Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko - typowe gatunki, przykłady literackie, poetyki, odzwierciedlenie w sztuce. Klasycyzm stanisławowski a klasycyzm francuski. „Cyd” J. P. Corneille'a jako arcydzieło francuskiego klasycyzmu. Rola tego dramatu w rozwoju teatru francuskiego. Bohaterowie „Cyda” i ich świat wartości (honor, rozum, wola). Powieść epistolarna jako gatunek literacki. Obraz miłości w „Nowej Heloizie”: sytuacja społeczna bohaterów, sposób przeżywania, wrażliwość. Związek utworu z poglądami J. J. Rousseau na temat człowieka, moralności i cywilizacji.

Klasycyzm - to kierunek programowy nawiązujący do antycznej teorii poezji. W drugiej połowie XVII wieku we Francji ukształtowała się konwencja literacka klasycyzmu oparta na założeniach filozoficznych racjonalizmu. Teoretykiem literatury klasycyzmu był Mikołaj Boileau, który w poemacie pt. „Sztuka poetycka” (1674) umieścił normy poetyckie obowiązujące aż przez półtora wieku w całej Europie. Na język polski poemat ten przełożył Franciszek Ksawery Dmochowski w 1788 r. i nadał tytuł „Sztuka rymotwórcza”.

Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości (tak jak Arystoteles) w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, uniwersalnych wartości. Wyobraźni i uczuciom klasycyści przeciwstawiali rozum, przypisywali mu podstawową rolę w tworzeniu sztuki. Reprezentatywnymi bohaterami utworów klasycystycznych, zwłaszcza tragedii, byli ludzie wysoko urodzeni. Formalny rygoryzm klasycyzmu nakazywał powrót do zasady trzech jedności, obowiązującej w dramacie. Rygoryzm gatunkowy obejmował hymn, odę, epopeję. W zakresie języka klasycyzm stawiał wymogi jasności i czystości. Ideałem był język aforystyczny, intelektualno - pojęciowy, odwołujący się do wzorów retorycznych. Najpełniej reprezentuje nowe tendencje twórczość Ignacego Krasickiego. Wszystko to, co wulgarne, potoczne, należało usunąć lub złagodzić wykwintnym omówieniem.

Konwencja literacka klasycyzmu ogarnęła literaturę Europy oświeceniowej, przyczyniła się do napływu wzorów francuskich. Nowy styl twórczości nazwano nie klasycznym, ale klasycystycznym lub pseudoklasycznym, bo stawiał za wzór nie starożytne dzieła klasyczne, ale ich naśladownictwa francuskie. W Polsce klasycyzm był głównym źródłem literackim okresu Oświecenia. literatura w czasach stanisławowskich, stosując prawidła polityki klasycystycznej, przywróciła językowi polskiemu piękno i uczyniła z niego środek propagowania idei Oświecenia. W istniejących warunkach politycznych do dbałości o formę dodano cel dydaktyczny - literatura musiała bawić i uczyć jednocześnie. W tym czasie na czoło wysuwają się inne gatunki literackie, przede wszystkim oda, tragedia, epopeja.

Zasady tworzenia utworu:

Sentymentalizm - to kierunek umysłowy i literacki w Europie w drugiej połowie XVIII wieku, ukształtowany w opozycji do klasycyzmu i obowiązujących rygorów społecznych i estetycznych, głoszących prymat uczuć nad rozumem oraz powrót ludzkości do pierwotnej prostoty i życia w bliskim kontakcie z naturą. W literaturze zaznaczył się subiektywizmem i nastrojowością (melancholia, tkliwość, rzewność, przesadna wrażliwość, czułość, czułostkowość). Sentymentalizm wywarł wpływ na sztukę rokoka (malarstwo sentymentalno - nastrojowe i sielankowe, szczególnie francuskie). Nazwa wywodzi się od tytułu powieści Wawrzyńca Sterne'a „Podróż sentymentalna”. Najpełniejszy wyraz założeń sentymentalizmu dał Jan Jakub Rousseau w utworze „Nowa Heloiza”.

Sentymentaliści za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka. Przykładem jest sielanka Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon”. Owa sentymentalna postawa twórczości Karpińskiego, wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój literatury polskiej. Przykładem jest poezja Dionizego Kniaźnina wyrażająca indywidualne widzenie świata („Oda do wąsów”). Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były teorie empiryzmu i sensualizmu, uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie.

Sentymentaliści nie podzielali przekonania wyznawców klasycyzmu o ładzie i harmonii świata, dostrzegali kryzys moralny współczesnej im cywilizacji. Przyczyn upatrywali w odejściu ludzkości od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty. Przykładem jest twórczość Jana Jakuba Rousseau („Emil”, „Nowa Heloiza”). Autorzy - sentymentaliści byli przekonani o możliwości powrotu do natury. Podejmowali tematykę wiejską, zwracali uwagę na rolę przyrody w życiu człowieka, bohaterami utworów czynili prostych ludzi, najczęściej pasterzy. Za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka: miłość, czułostkowość, smutek i radość. Często smutek objawia się łzami, gdyż płacz traktowany jest w poezji jako przejaw czułego serca. Ulubione gatunki sentymentalistów:

Sentymentalizm oświeceniowy wywodził się z poglądów Rousseau, które zwracały uwagę nie tylko na konieczność powrotu człowieka do natury, ale i na doskonałość ludzi żyjących w bezpośrednim kontakcie z naturą. Rousseau twierdził, iż rozum nie może być jedynym narzędziem poznania, że pewne zjawiska można poznać tylko uczuciem i intuicją. Innowacją sentymentalizmu był zwrot ku przeszłości narodowej („Pieści Osjana”). Do przedstawicieli polskich sentymentalistów zaliczyć można Franciszka Karpińskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina. Ten pierwszy sformułował założenia sentymentalizmu w Polsce w rozprawie „O wymowie w prozie albo w wierszu” (1782)

Rokoko - styl w sztuce europejskiej uważany za ostatnią fazę baroku, występujący w architekturze, ornamentyce, meblarstwie, rzemiośle artystycznym, w muzyce itp. Słowo pochodzi z języka francuskiego: rococo - rocaille- muszla zdobiąca grotę. Rokoko to styl charakteryzujący się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią, płynnością linii oraz motywami egzotycznymi. W literaturze charakteryzuje się wytwornością i lekkością form literackich, zwłaszcza krótkich wierszy (np.: anakreontyków, epigramatów), skłonnością do sielankowości i sentymentalizmu. Rokoko kształtowało się jako wyraz zmian w środowiskach dworskich, było związane ze swobodą życia towarzyskiego. Filozoficznym podłożem rokoka był epikureizm (sławiący urok i przyjemności życia). W sztuce rokokowej najważniejszy był wdzięk, za cel jej uznawano wyrafinowaną zabawę. Zamiłowanie do motywów mitologicznych to wspólna cecha rokoko i klasycyzmu, a idylliczne przedstawianie życia pasterzy świadczy o związkach rokoko z sentymentalizmem. W Polsce znamiona rokoko wystąpiły już w architekturze czasów saskich. Reprezentantami rokoko w literaturze byli twórcy skupieni wokół puławskiego dworu Czartoryskich (J. Szymanowski), elementy tego stylu widoczne są w poezji Stanisława Trembeckiego i Kajetana Węgierskiego. Poezja rokokowa służyła wyłącznie rozrywce i „rozkosznej zabawie”. Odpowiadały jej małe formy poetyckie pełne wdzięku, żartobliwe, dowcipne, o kunsztownej budowie i o tematyce zazwyczaj miłosnej.

Klasycyzm stanisławowski - trwał od 1765 roku (wstąpienie Poniatowskiego na tron) do roku 1780. Zasługi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla kultury polskiej były ogromne. Swoim mecenatem obejmował nie tylko literatów, ale i malarzy, rzeźbiarzy, architektów. Sprowadził do Polski wybitnych artystów tej miary co Dominik Merlini, Marcello Bacciarelli (malarz). Również na jego zlecenie tworzył Canaletto, Zygmunt Vogel. Król ponadto był kolekcjonerem rozumiejącym swoją pasję jako społecznie ważną misję kulturalną. Jego bezcenne zbiory rycin, obrazów, starych monet, medali i rzeźb stały się fundamentem polskiego muzealnictwa, tym bardziej, iż za jego przykładem poszli liczni magnaci i bogaci mieszczanie. Król wydawał ponadto słynne „obiady czwartkowe”, z jego inicjatywy założono pierwszy w Polsce teatr publiczny (1765), pierwszą świecką szkołę państwową, zwaną Korpusem Kadetów (Szkoła Rycerska), jak również czasopismo moralne „Monitor” (1765). To również na wniosek króla powołano pierwsze w Europie ministerstwo oświaty - Komisję Edukacji Narodowej (1773).

Klasycyzm francuski - we Francji zaczął bardzo intensywnie rozwijać się nurt dworski. Podbudową filozoficzną klasycyzmu były poglądy Kartezjusza, autora utworu „Rozprawa o metodzie”. Za najważniejszą wartość ludzką uznawał on rozum. Natomiast celem myślenia powinno być odkrywanie prawdy. Poniższy cytat jest ujęciem kartezjanizmu:

Zmyślenie jest żywiołem i duszą poety

Gdy wytkniętej rozumem nie przechodzi mety

Tą granicą jest rzeczywistość prawdopodobna i dostępna ludzkiemu rozumowi.

Ludwik XIV prowadził rządy absolutystyczne. Artyści byli głównie skupieni wokół jego dworu. Nawiązywali do literatury antycznej i renesansowej. Chcieli tę literaturę udoskonalić. Wzorcami byli zatem Platon, Arystoteles, Horacy. Zabiegano o wyszukaną formę wypowiedzi, o wykwintność słowa. W literaturze nie mogły znaleźć się sformułowania z życia wzięte. W utworach głównie chodziło o elegancję, tematem zaś mogło być tylko piękno, ogłada. Odbiorcy z kolei to ludzi z elit intelektualnych. W efekcie doszło do stworzenia nowej poetyki, konwencji literackiej. Zasady sformułował wierszem Mikołaj Boileau w traktacie pt. „Sztuka poetycka”. Dzieło to opiera się na wywodach Kartezjusza. Twierdzi on, iż są dwa wyznaczniki literatury: piękno i rozum. Dzieło Boileau stało się kanonem zasad w ówczesnej Europie w XVII i XVIII stuleciu.

We Francji najdoskonalszym twórcą był Molier. Z zawodu był tapicerem, lecz rozkochał się w działalności teatralnej. Był dostarczycielem dla własnego i innych zespołów. Sam był aktorem. Nie trzymał się rygorystycznie zasad Boileau. Napisał ok. 30 komedii („Skąpiec”, „Chory z urojenia”, „Mieszczanin szlachcicem”, „Szkoła żon”, „Mizantrop”, „Poczucie wykwintności”, „Świętoszek”).

Klasycyzm francuski był prekursorski w stosunku do epoki zwanej Oświeceniem, która zapanowała w Europie w wieku XVIII. Ta epoka rozwinęła się na podstawie zasad światopoglądowych francuskiego klasycyzmu.

Bohaterowie „Cyda” i ich świat wartości (honor, rozum, wola)

Roderyk, czyli Cyd - Honor, tak jak przystało na rycerza, jest dla niego wartością najwyższą, której bronić należy zgodnie z rycerskim obyczajem przodków nawet szpadą, gdy zajdzie potrzeba, do ostatniej kropli krwi. Bowiem splamić honor i okryć się hańbą było stokroć gorsze dla rycerza niż śmierć. W obronie czci rodu staje przed dramatycznym wyborem - honor albo miłość. By pomścić ojca, musi zabić ojca ukochanej Chimeny. Chwila wahania wobec tego dramatycznego splotu okoliczności jest bardzo krótka, bowiem jako rycerz wie, że decyzja jest jedna. Mszcząc ojca naraża się na utratę Chimeny, ale wybierając miłość, a utraciwszy honor, nie tylko zawiedzie ojca, ale przestanie być godnym uczucia wybranki swego serca. Zrozpaczony Cyd przeżywa chwilę bólu i rozgoryczenia, ale podejmuje z pełną determinacją decyzję przekonany o jej słuszności. Zdaje sobie sprawę, że ojciec Chimeny to przeciwnik doświadczony i otoczony sławą. Pomocna mu jest w tej trudnej sytuacji młodzieńcza brawura, pewność siebie, a także wiara we własne męstwo, siłę i słuszność sprawy, za którą staje do pojedynku. Ta nieugięta postawa budzi uznanie nawet przeciwnika. Ten stanowczy, nieugięty w decyzjach, mężny i bezwzględny w walce rycerz, pogromca Maurów, wobec ukochanej kobiety okazuje należny jej szacunek, pokorę i delikatność. Wie, że obroniwszy honor rodu, zranił jej serce, dlatego zdesperowany zwycięzca oddaje swe życie w ręce Chimeny, bez której traci ono sens. Gotów jest ponieść śmierć od ciosu znacznie słabszego przeciwnika, by zadośćuczynić kochance. Decyzja ta właściwie jest najwyższym dowodem miłości złożonym Chimenie, a zarazem próbą sprowokowania jej, by wyznała skrywane dotąd uczucie. Gdy mu się to udaje odzyskuje radość życia i pewność siebie. Pełen młodzieńczej fantazji, uskrzydlony miłosnym uniesieniem, podejmuje pojedynek z Sanktym, mimo królewskiego zakazu.

Główną cechą Cyda jest wierność. Wierność wpojonym zasadom, których broni bez względu na przeszkody. Wierny jest swojej miłości i wybrance, choć ta gotowa jest skazać go na śmierć, wierny jest również ojczyźnie i swemu królowi, któremu pragnie służyć jak najlepiej, bo tego wszystkiego wymaga od niego rycerski honor, a tego bronić czasem jest o wiele trudniej niż życia.

Cyd jest postacią niezwykle dynamiczną wewnętrznie, o silnej i wyrazistej osobowości. To człowiek zdecydowany, silny, obdarzony silną wolą i nieugiętym charakterem, ponad wszystko ceniący honor i posiadający określoną hierarchię wartości, jednocześnie zaś wrażliwy i nie pozbawiony serca, czujący głęboko i przeżywający wiele wewnętrznych dramatów. Panuje jednak nad gwałtownymi uczuciami i namiętnościami, które nim targają, w działaniu zdając się na rozum.

Chimena - to kobieta stanowcza, dążąca do wyznaczonego celu, niezłomna, uparta i zdecydowana, ma ogromne poczucie własnej i rodowej godności. Mężna i dumna jak przystało na córkę don Gomesa. Choć kocha Rodryga, nie zdradza się z tym uczuciem, gotowa w każdej chwili podporządkować się woli ojca. Po śmierci ojca zachowuje się nie jak słaba kobieta, zdaje sobie sprawę z ciążącego nad nią obowiązku zadośćuczynienia wiekowym zwyczajom - w obronie honoru starego rodu żąda zemsty na Rodrygu, hardo dochodząc swoich praw nawet przed królem. Jej miłość jest niełatwa i dramatyczna. Dramatem w tej miłości jest duma Chimeny, która wyżej stawia honor swego rodu, własną godność niż własne uczucie. Ale jednak wyrzec się go nie umie. Chimena chce dorównać Rodrygowi dumą, odwagą, siłą woli i okazać się tym samym godną jego uczucia i wyboru. Chcąc zasłużyć na miłość Rodryga, wystawia siebie i jego na wielką próbę. Wyniosła, nieposkromiona i niezależna, a nawet okrutna (wobec Sanktego, którego posyła na niechybną śmierć) swoją dumą i stałością, skrywanego do końca, ogromnego uczucia zdaje się być godna szlachetnego Rodryga, dla którego honor ma taką samą wagę.

Królewna, czyli Infantka - jej miłość jest bezinteresowna, skryta i skazana na niepowodzenie, lecz ona niczego nie żąda i nie oczekuje, mimo że w jej czystej i dumnej duszy rozgrywa się dramat nie mniejszy niż w sercu pary głównych bohaterów. Z tą różnicą, że swoje rozterki przeżywa w samotności, gdyż wie, że jej miłość do Rodryga jest niestosowna w oczach dworskiej etykiety. Mimo walki z ogarniającym ją uczuciem miłości, silniejszym od niej, nigdy się z nim nie zdradzi. Jej miłość okazuje się wielkoduszna. Pragnąc szczęścia Rodryga, sprzyja jego miłości do Chimeny, pomagając i pocieszając w chwilach rozpaczy. Jest dumna, że obdarzyła uczuciem rycerza nad rycerzami i to jej wystarcza. Ceni swój honor najwyżej i choć nieszczęśliwa, cierpi w milczeniu, z podniesioną głową i potrafi cieszyć się szczęściem ukochanego, choć serce jej jest pełne bólu. Infantka to mężna, dumna, obdarzona silną wolą kobieta, o wnętrzu bogatym i subiektywnym, naznaczonym głębokimi przeżyciami i uczuciami, nad którymi umie panować rozumem.

Powieść epistolarna jako gatunek literacki

Powieść epistolarna to taka, która została napisana w formie listów. O akcji i bohaterach dowiadujemy się od samych postaci korespondujących między sobą listownie. Przykładami tego typu gatunku literackiego jest „Nowa Heloiza” (J. J. Rousseau) i „Cierpienia młodego Wertera” (J. W. Goethe).

„Cyd” jako dzieło francuskiego klasycyzmu

Autor zachował zasady trzech jedności (akcja jest zamknięta w ciągu 24 godzin, rozgrywa się w Sewilli, dotyczy dziejów Rodryga, starającego się o rękę Chimeny). Bohaterowie przeżywają głębokie konflikty psychologiczne i moralne. Rozdarci są między obowiązkiem a uczuciem, obrażoną ambicją a miłością. Targani sprzecznymi uczuciami, choć zdają się działać emocjonalnie i bez chwili wahania, to przecież swoje zachowania i czyny poddają analizie, uzasadniają je, a wyciągając wnioski, tworzą normę postępowania. W rezultacie dostrzegamy, że ich działania i spontaniczne odruchy podporządkowane są silnej woli i nadrzędnemu rozumowi.

Rola dramatu „Cyd” w rozwoju teatru francuskiego

„Cyd” został entuzjastycznie przyjęty przez publiczność. Tłumy walczyły o najpodlejsze nawet miejsce w sali. „Cyd” był czymś nowym, zwiastował teatralny przełom, który właśnie nadchodził. Utwór był komedią, choć arcywzorem była tragedia. Okazał się dziełem przełomowym i niezwykłym. Na scenie ujrzano w całym dramatyzmie zindywidualizowane charaktery postaci kierujących się w działaniu namiętnością. Już nie jakieś ponadindywidualne typy, abstrakcyjne wzorce postaci, które wyrażały schematy zachowań, ale bohaterowie pełni wielkiej namiętności, która pozostawała w konflikcie z normą moralną wyrażającą nakaz bezwzględny, pojawili się teatrze Marais. Było to skutkiem przemian, które od dawna dawały o sobie znak, a w „Cydzie” znalazły wyraz wieloraki i silnie zaakcentowany.

Kończyły się czasy sensualistycznego baroku. Do życia został powołany bohater o silnym życiu uczuciowym i niezłomnej woli. Wyrażał on konflikt, który powstaje w starciu racji honoru i obowiązku z namiętnością.

Obraz miłości w „Nowej Heloizie”: sytuacja społeczna bohaterów, sposób przeżywania, wrażliwość. Związek utworu z poglądami J. J. Rousseau.

W „Nowej Heloizie” młodzi bohaterowie są wybierani przez rodzinę (do połączenia węzłem małżeńskim). Wybierając ich rodzice brali pod uwagę stan zamożności i pochodzenie. Nie jest to naturalne i dlatego Rousseau zwraca na to uwagę. Wszystko jest tu jednak potraktowane ze spokojem i czułością. Przyroda jest natomiast tłem, zabarwieniem, człowiek przeżywa swe uczucia w kontakcie z naturą. Pomimo rozłączenia ludzi kochających się nie ma w utworze elementów buntu. Miłość ta jest jednak miłością dramatyczną, skazaną na niepowodzenie i niemożność realizacji. Dla Julii i Abelarda liczy się tylko uczucie, wszystko inne można przezwyciężyć, podporządkować bezgranicznej miłości. Inaczej sądzi otoczenie. Tym dwojgu po prostu nie wypada się spotykać zbyt wiele ich dzieli, nie są dla siebie stworzeni, prezentują inne sfery społeczeństwa, zasady moralne, czy też stan posiadania. To dla głównych bohaterów nie jest ważne, innego zdania są jednak konserwatywni rodzice. Miłość kochanków pozostaje w konflikcie z normami społecznymi i konwenansami.

Abelard jest człowiekiem bardzo wrażliwym, czułym, analizującym miłość do drugiej osoby, wspólnie spędzone chwile. Zachwyca się pięknem krajobrazów miejskich, ale także urodą ukochanej, potrafi wyobrażać sobie jej postać, tęsknić i myśleć o niej. Jest typowym sentymentalnym kochankiem.

Rousseau był twórcą teorii „powrotu do źródeł”, zwracał uwagę na czułość i dobroć jako pierwotne wartości natury ludzkiej, nie skażonej przez cywilizację. Za najważniejszą cnotę człowieka uważał prostotę. Nieustające przyczyny zła widział w układzie stosunków społecznych (korzystnych jedynie dla uprzywilejowanej klasy rządzącej) i opartej na nich etyce. Inspirował pisarzy do zwrócenia uwagi na człowieka jako jednostkę przeżywającą podwójny konflikt: wewnętrzny między pierwotną „naturą” a „kulturą” oraz zewnętrzny - ze społeczeństwem.

1. Wkład rodziny Czartoryskich w rozwój polskiej kultury.

Jako pierwsi z rodu Czartoryskich w działalność oświatową i kulturalną zaangażowali się Książe Adam Kazimierz Czartoryski, pisarz i bliski współpracownik króla Stanisława Augusta oraz jego żona Izabela. W nawiązaniu do renesansowej tradycji, w swojej rezydencji w Puławach stworzyli oni nowy typ magnackiego mecenatu i literackiego. Byli zarówno uczestnikami intensywnego życia kulturalnego, jak również założycielami wielu placówek kulturalno - oświatowych.

Ogromne znaczenie miało założenie w 1776 roku przez króla Szkoły Rycerskiej zwanej Korpusem Kadetów, której komendantem był Książe Adam. Była to pierwsza w Polsce placówka naukowa wyłączona od wpływów zakonów. Celem nauki było przygotowanie młodych ludzi do służby wojskowej, ale przede wszystkim zwracano uwagę na wykształcenie intelektualne kadetów oraz wyrobienie w nich wzorowej postawy patriotycznej i moralnej.

Czartoryski opracował na użytek uczniów Katechizm kadetów - specjalny zbiór zasad, którymi młodzież mogła się kierować w swoim postępowaniu. Hymnem szkoły stał się wiersz Ignacego Krasickiego "Święta miłości kochanej ojczyzny".

Książe Czartoryski jako członek Komisji Edukacji Narodowej stał się jednym z reformatorów systemu oświaty. Ponadto napisał przedmowę do komedii "Panna na wydaniu", w której zawarł program dla tworzącego się teatru polskiego.

Izabela Czartoryska również wspiera rozkwit kultury w Puławach - m.in. jest założycielką puławskiego ośrodka kultury, patronuje powstawaniu obiektów takich jak np: sentymentalny park w stylu angielskim ; jest także autorką książek dla ludu.

Rodzinna tradycja wspierania przedsięwzięć kulturalnych przekazana została także dalszym pokoleniom :

- Książe Adam Jerzy Czartoryski - syn Adama Kazimierza - mecenas nauki i sztuki

- Książe Konstanty Czartoryski - syn Adama Kazimierza - mecenas sztuki i muzyki

- Książe Władysław Czartoryski - założyciel Muzeum Czartoryskich w Krakowie

FRANCISZEK KARPIŃSKI

Różnorodność tematyczna :

Tematyka utworów Karpińskiego jest związana bezpośrednio z biografią autora :

- miłosne sielanki (m.in. "Do Justyny. Tęskność na wiosnę") odzwierciedlają młodzieńczą miłość do Justyny

- zaangażowane politycznie wiersze patriotyczne (np :"Pieśń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim) - związane są z pobytem na dworach magnackich (m.in. u Czartoryskiego), w pobliżu króla oraz z niepokojem poety o losy ojczyzny (pierwszy rozbiór Polski)

- dramaty i rozprawy (m.in. "O wymowie w prozie albo w wierszu") są wyrazem chęci podzielenia się wiedzą literacką doświadczonego już pisarza oraz ustosunkowania się do panujących zasad poetyckich (sentymentalizm)

- pamiętnik "Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem"- jest utworem podsumowującym życie poety ubarwionym ciekawymi spostrzeżeniami i przemyśleniami autora

Karpiński pisał również utwory : religijne (pieśni nabożne), wiersze o charakterze społecznym, a także dokonywał wielu przekładów.

Obraz miłości w poezji Karpińskiego :

Przykładem utworu o tematyce miłosnej jest sielanka "Do Justyny. Tęskność na wiosnę". Pozornie nie jest to wiersz o miłości, lecz porównanie budzącego się na wiosnę do życia świata natury ze stanem ducha podmiotu lirycznego. Lecz przyglądając się dłużej można zauważyć, że utwór ten jest próbą autoanalizy - samotny podmiot opisuje stan psychiczny i cierpienia spowodowane zawodem miłosnym lub tęsknotą za ukochaną. Chociaż wszystko dookoła rozkwita, w jego sercu jest żal, tęsknota i smutek.

Takie zdominowanie życia przez miłość, smutek, żal, nadwrażliwość są charakterystyczne dla sentymentalizmu.

Jeszcze wyraźniej widać to na przykładzie sielanki sentymentalnej "Laura i Filon". Utwór ten pokazuje parę tytułowych bohaterów, młodych zakochanych ludzi. Akcja rozgrywa się na wsi, na tle przyrody i opowiada o rozterkach i radościach, jakie niesie ze sobą miłość. Gdy Laura przybywa na spotkanie z ukochanym "pod umówionym jaworem" nikt na nią nie czeka .

"Oto już jawor... Nie masz miłego!

Widzę, że jestem zdradzona!

On z przywiązania żartuje mego;

Kocham zmiennika Filona."

Powoduje to podejrzenie o niewierność, co kończy się atakiem rozpaczy i złości, pod czas którego Laura rozbija o drzewo koszyk i targa różowy wieniec. Wtedy zza pobliskich zarośli wybiega Filon i uspakaja Laurę tłumacząc, że chciał tylko przekonać się o jej miłości. Utwór kończy się pogodzeniem się kochanków, wzajemnymi wyznaniami miłości i przysięgą wiecznej wierności. W utworze tym ważne jest (charakterystyczne dla sentymentalizmu) zwrócenie uwagi na świat przeżyć wewnętrznych, próba analizy psychiki zakochanych i wpływu miłości na zachowanie człowieka.

Motywy patriotyczne w poezji Karpińskiego i sposób ich prezentacji :

Karpiński nie jest obojętny wobec ówczesnych problemów społecznych i politycznych. Dzięki temu powstały takie utwory jak : elegia "Tęskność do kraju"- poświęcona konfederacji barskiej, "Pieśń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim" , "Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiellonów".

"Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" :

Podmiot liryczny zwraca się do zmarłego przed ponad dwoma wiekami króla i przedstawia mu tragiczną sytuację, w jakiej znalazł się kraj pozbawiony tak wspaniałych władców (Jagiellonów). Utwór ten jest wyrazem tęsknoty do królów, którzy kochają swój kraj, jest również przywołaniem przeszłości, kiedy to Rzeczpospolita była krajem potężnym, zamożnym i "od morza do morza".

"Pieśń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim" :

Utwór ten powstał po I rozbiorze Polski; stylizowany jest na wzór żałobnych śpiewów dziadowskich, plebejskich.. Ukazuje on tragiczną sytuację, w jakiej znalazła się Rzeczpospolita (kordon cesarski ma znaczyć tyle co zabór austriacki). Szczególnie przejmująca wydaje się być personifikacja biedy, która najpierw

„Długo nad granicą stała,

Wolności dotknąć się bała”

a później wkroczyła do Polski i uwięziła wolność. W zniewolonym kraju panoszą się austriaccy urzędnicy, otoczeni przez pochlebców. Dochodzi do poniżania króla, wyśmiewania się z autorytetu władcy.

„Pochlebcy go otaczają,

Palcem biednego stykają.

Ot mówią, kość polizuje,

Dawnej wolności żałuje”

Liryka religijna Karpińskiego:

Wybitnym osiągnięciem Karpińskiego był śpiewnik przeznaczony dla ludu (1792) - " Pieśni nabożne" , w których skład weszły między innymi :

-"Pieśń poranna" - ("Kiedy ranne wstają zorze")

-"Pieśń wieczorna"- ("Wszystkie nasze dzienne sprawy")

- "Pieśń o narodzeniu Pańskim" - ("Bóg się rodzi, moc truchleje")

Według Karpińskiego Bóg jest wszechmogącym i sprawiedliwym sędzią. Pisarz czuje się mały wobec potęgi Boga, lecz nie obawia się go, gdyż stwórca jest nieskończoną dobrocią i wybacza człowiekowi jego grzechy. Karpiński prosi Boga o opiekę nad nim i wszystkimi ludźmi, pragnie również, aby pomógł człowiekowi wejść na dobrą drogę i chronić go przed zbłądzeniem.

"Niedołężność człowieka

Twojego ratunku czeka!"

Bóg jest człowiekowi potrzebny, bo bez niego jest bezbronny - pogrążyłby się całkowicie w grzechu i zepsuciu.

"Laura i Filon" Marii Jasnorzewskiej - Pawlikowskiej jako polemika z sentymentalnym wzorcem wrażliwości :

Na podstawie sielanki F.Karpińskiego "Laura i Filon" Jasnorzewska - Pawlikowska krytykuje model sentymentalnego przestawiania pojęć takich jak miłość, tęsknota, czy zazdrość. Wykorzystując ramy kompozycyjne Karpińskiego, opierając się na głównych elementach sielankowych i sentymentalnych (jawor, koszyk z wikliny, maliny) poetka tak dobierała skojarzenia i środki stylistyczne, że cały melancholijny nastrój "rozsypał się w proch.

"Koszyk miły pleciony był z cienkiej wikliny,

maliny w nim różowe śmiały się po cichu..."

Pisarka starała się udowodnić tym samym fałsz i powierzchowność sentymentalnej wrażliwości, która nie ujawnia prawdziwych uczuć i przeżyć. Według Jasnorzewskiej historia Laury i Filona wygląda jak ze starego kiczowatego francuskiego romansu, który nie ma nic wspólnego z rzeczywistością.

"Laura miała łzy w oczach i przepaskę modrą,

wśród książkowej, pożółkłej i francuskiej woni

leżała, chudą rękę oparłszy o biodro"

W wierszu poetki wszystko jest żywe i ma swój wymiar ("jawor szumiący, ponury i siny" , "koszyk miły pleciony był z cienkiej wikliny"). Według Jasnorzewskiej romans z oświecenia był tak sztuczny, suchy i "płaski ( jak kwiat w książce)", że nie był w stanie nawet zainteresować, a co dopiero oczarować.

4.

Sytuacja społeczna, gospodarcza i polityczna w Polsce w XVIII wieku. Specyfikacja oświecenia polskiego. Twórcy oświeceniowi wobec rzeczywistości (rola twórcy, funkcja literatury, dydaktyzm). Działalność Stanisława Augusta Poniatowskiego („Monitor”, teatr publiczny, Szkoła Rycerska, obiady czwartkowe i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”). Rola publicystyki i teatru w dziele reformy.

Wkład braci Załuskich, S. Konarskiego, S. Leszczyńskiego, S. Staszica, H. Kołłątaja i jego współpracowników oraz F. S. Jezierskiego w dzieło reformy. Komisja Edukacji Narodowej - powstanie i działalność. Kwestie społeczne i polityczne w „Powrocie posła” J. U. Niemcewicza. Konstytucja 3 maja. Oświeceniowi reformatorzy wobec kwestii władzy wykonawczej, władzy ustawodawczej, skarbu, obronności państwa, edukacji i wychowania, sytuacji chłopstwa, sytuacji mieszczaństwa (synteza).

SYTUACJA SPOŁECZNA, GOSPODARCZA I POLITYCZNA W POLSCE XXVIII WIEKU

Literatura oświecenia rozwijała się w dramatycznym okresie dziejów narodu polskiego. Osłabienie państwa za panowania dynastii Wettinów (August II i August III) już od początku XVIII wieku stwarzało nieustanna sytuacje zagrożenia. Narastające trudności były przede wszystkim wynikiem kryzysu demokracji szlacheckiej i wzmocnienia pozycji rywalizujących rodów magnackich, których działalność wymykała się spod kontroli państwa. Ustrój Rzeczypospolitej oparty na wybieranych organach władzy mógł funkcjonować sprawnie jedynie pod warunkiem wysokiego poziomu świadomości społecznej i politycznej warstwy powołanej do rządzenia krajem. W czasach saskich została naruszona równowaga między myśleniem kategoriami państwa, wymagającym poświęceń i kompromisów, a obsesyjnie strzeżoną ideą szlacheckiej wolności. Wygrywali na tym możnowładcy, uprawiając odpowiednia propagandę i stosując szantaż polityczny, jeśli tylko w ich interesie leżało osłabienie władzy centralnej, a często też obcy mocarze, którzy od dawna dążyli do podporządkowania sobie Rzeczypospolitej. Bardzo skutecznym sposobem paraliżowania władzy centralnej było stosowanie zasady liberum veto, uznawanej przez znaczną część szlachty za „źrenicę wolności”. Anarchia w państwie, zwłaszcza zaś nadużywanie niebezpiecznego prawa zrywania sejmów, miała nieobliczalne następstwa w dziedzinie etyki społecznej. Niemożność skutecznego działania na szczeblu państwowym stwarzała naturalne warunki pracy pozornej, bądź zniechęcała do publicznej aktywności, zwłaszcza że szlachcic posesjonat miał miniaturowe „państwo” w swojej własnej zagrodzie, gdzie mógł sprawować władzę w sposób dyktatorski, pędząc życie „szczęśliwego ziemianina”.

Genezę oświecenia wiąże się z kryzysem społecznym i intelektualnym feudalizmu. Większość ówczesnych państw europejskich była monarchiami absolutnymi i na walce z tym anachronicznym w XVIII wieku ustrojem skupiła się uwaga ludzi owej epoki.

W Polsce nie było monarchii absolutnej. Kryzys dotyczył tu więc sarmatyzmu oraz jego politycznych i kulturalnych skutków. Należy do nich zaliczyć zarówno szlachecki republikanizm i parlamentaryzm ze wszystkimi narosłymi przez wieki deformacjami., jak i towarzyszącą szlacheckiemu poczuciu potęgi literaturę, bezkrytyczną i pełną ozdobnego pustosłowia. Najważniejsze przejawy tego kryzysu zanotował ówczesny świadek i uczestnik wydarzeń, nieznany autor „Nagrobka Królestwa Polskiego”.

„Zatrzymaj się chwilę, wędrowcze, który przebiegasz szybko Polskę. I cóż tak długo podziwiasz? Nie jest bezpieczny postój w tej krainie, w której nie rządzi ani król, ani prawo, ani rozum (…) Stąd królowie - a bezkrólewie, sejm oszalały, sejmiki kłótliwe, posiedzenia pełne zatargów, ustawy jak drwiny, kler nic nie wart, biskupi nieprzydatni, ministrowie nieudani, senatorowie zdrajcy, szlachta zmienna, trybunały przedajne, miasta wynędzniałe, miasteczka niewolnicze, wsie puste, pola jak ugory, oficerowie łupieżcami, regimentarz zbrodniarzem, przełożeni niedojrzali, urzędnicy im podobni, konnica - łupieżcy, piechota obdarta, a całe wojsko nędzą, rzemiosło rycerskie złem, wojna nie wojną, bitwa ucieczką. Zobaczywszy i usłyszawszy to wszystko, odejdź, kochany wędrowcze, a nam wyproś lepsze czasy”.

Tak więc bezprzykładna anarchia, całkowicie pozorny charakter szlacheckiej demokracji i równości, upadek gospodarczy i utrata możliwości stanowienia o losach własnego państwa - czego przejmującym dowodem stał się tzw. Sejm Niemy z 1717 r. -zadecydowały o odmienności polskiego oświecenia.

SPECYFIKA OŚWIECENIA POLSKIEGO

Znamienną cechą polskiego oświecenia był nie spotykany nigdzie w takiej rozciągłości związek polityki z kulturą. Daje o tym świadectwo już sam podział okresu. Poszczególne fazy rozwoju formacji przypadają na trzy całkowicie odmienne epoki: panowanie Augusta III, czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego i pierwsze ćwierćwiecze po utracie niepodległości. Podział wewnętrzny okresu stanisławowskiego również musi uwzględniać daty wydarzeń politycznych : 1772 (koniec wojny barskiej i pierwszy rozbiór Polski) oraz 1778 (początek Sejmu Czteroletniego).

Na Zachodzie walczono o wolność, w Polsce - o ograniczenie nadużyć wolności, o jej nowe rozumienie. Tam problemem była równość, u nas - jej rozszerzenie na inne, poza szlacheckim, stany. Na Zachodzie istotną kwestią była zasada podziału władzy, (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), szlachecki parlamentaryzm dawno już wprowadził taki podział, który teraz wymagał jedynie usprawnienia i wyeliminowania rażących deformacji. Na Zachodzie znamienne było dążenie do ograniczenia władzy centralnej, w Polsce zaś - konieczność jej wzmocnienia jako sposób zapobieżenia szlacheckiej anarchii. Tam główną siłą społeczną forsującą nowe idee było mieszczaństwo, u nas - mimo jego ważkiego udziału - siłę tą stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy oświecenia przeważali duchowni.

Przezwyciężenie kryzysu politycznego i moralnego było głównym celem polskiego oświecenia, sprawa jednak nie ograniczała się do konfliktów wewnętrznych. Należało brać pod uwagę zupełnie realne zagrożenie państwa ze strony sąsiednich mocarstw, które od dawna prowadziły politykę niedopuszczania do zmian mających wzmocnić władzę Rzeczypospolitej.

Wiek XVIII był dla Prus, Rosji i Austrii okresem wzrostu potęgi opartej na scentralizowanej władzy ( tzw. oświeceniowy absolutyzm), sprawnie działającej administracji i racjonalnym systemie podatkowym, który umożliwiał utrzymywanie olbrzymich armii. Protagoniści (bojownicy) oświecenia w Polsce nie zawsze doceniali grozę sytuacji geopolitycznej i niezbyt dobrze orientowali się w zawiłościach polityki międzynarodowej.

TWÓRCY OŚWIECENIOWI WOBEC RZECZYWISTOŚCI

Twórcy oświeceniowi zawierają w swych wypowiedziach krytykę istniejącego stanu Rzeczypospolitej. Patrząc z pozycji obserwatorów (jak np.: Ignacy Krasicki) wskazują i krytykują wady, proponują reformy. A nawet opowiadają się po stronie sejmowych reformatorów i agitują na rzecz ich postulatów. Krytykują więc liberum veto, konserwatywną postawę sarmacką, powoływanie króla na drodze elekcji, niesprawiedliwość prawa wobec mieszczan i wsi, ciemnotę oraz niski stan szkolnictwa.

Literatura jest sposobem wyrażenia swoich opinii i poglądów, a także recepty, która miałaby uzdrowić znajdującą się w katastrofalnym stanie Rzeczypospolitą. I tak twórcy proponują zreformowanie prawa, zniesienie liberum veto, tron dziedziczny, równość stanów, reformę oświaty. Wyrazem tych dążeń jest słynna Konstytucja 3 Maja - najnowocześniejsza w ówczesnej Europie.

Teoretyczne wypowiedzi znajdują się w publicystyce, natomiast literaci, do przedstawienia swych postulatów używali barwnych przykładów, porównań, fabuły oraz humoru. Wady szlachty polskiej stały się tematem satyr i komedii.

Myśliciele, twórcy oświeceniowi starali się poprzez swoje utwory pokazać właściwą drogę nowym pokoleniom Polaków. Podjęli się zadania bycia nauczycielami narodu. Pouczali jakie zachowania i trendy wpływają na rozwój kraju, a jakie przyczyniają się do upadku Rzeczypospolitej. Ich twórczość miała znaczenie nie tylko literackie, nabrała charakteru moralizatorskiego, dydaktycznego. Stała się drogowskazem w postępowaniu dla wielu ludzi.

„MONITOR”

W roku 1765, z częstotliwością dwa razy na tydzień, zaczął wychodzić „Monitor”. Nazywany „czasopismem moralnym”, wzorowany na angielskim „Spektatorze” („The Spectator” - obserwator), inspirowany i wspierany finansowo przez króla, stał się główną trybuną propagowania reform.

Redagowany w pierwszym okresie przez Adama Kazimierza Czartoryskiego oraz przez Ignacego Krasickiego, korzystając z piór Bohomolca, Konarskiego czy Naruszewicza, poruszał „Monitor” bardzo wiele aktualnych i różnorodnych tematów. W nowych, krótkich formach publicystycznych - esejach, artykułach, felietonach, reportażach, listach do redakcji i odpowiedziach na listy - autorzy monitorowi krytykują sarmackie zacofanie, postulują nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach gospodarczych i politycznych Polski, walczą o tolerancję religijną i o świecką edukację.

Przemycają (ostrożnie - by nie zrazić czytelników radykalizmem) myśli i koncepcje filozofa angielskiego Locke'a, Francuzów Woltera i Rousseau oraz francuskiej Encyklopedii. Zajmują się także sprawami teatru i literatury oraz czystości i poprawności języka.

„Monitor” był szkołą ideologii oświecenia oraz szkołą literatury, przez którą przeszło wielu pisarzy tej epoki. Wydawany był przez 21 lat (do 1785 r.), lecz największą rolę odegrał w pierwszych trzech latach swego istnienia.

Na łamach czasopisma propagowano idee oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną.

TEATR PUBLICZNY

W tym samym roku co „Monitor” (czyli 1765), również z inicjatywy króla, założono w Warszawie pierwszy w dziejach Polski stały teatr publiczny. Wydzierżawiono dla niego gmach. zwany Operalnią, w którym zaczęły występować trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Zespół polski zadebiutował 19 listopada niezbyt udaną komedią Józefa Bielawskiego „Natręci”.

W początkach roku 1766 król zjednał dla teatru Franciszka Bohomolca, mającego już spore doświadczenie w pisaniu komedii dla jezuickiej sceny szkolnej. Bohomolec zaczyna więc teraz tworzyć komedie „dla teatrum”, włączając się w realizację królewskiego programu reform.

Według autorów „Monitora” komedia „śmiech wznieca i prowadzi do obrzydzenia przywar cnotom towarzyskim przeciwnych”. Inaczej mówiąc, ma ona uczyć bawiąc. I tak, Bohomolec ośmieszał i krytykował zabobony, przesądy i inne wady sarmackie, a także powierzchowne uleganie wpływom i modom zagranicznym. Staruszkiewicz (człowiek zacofany i przesądny, którego cała wiedza ogranicza się do informacji zawartych w starym kalendarzu) i Figlacki to dwa typy różnych, negatywnych bohaterów, w rozmaitych wariantach dość często pojawiające się w jego komediach, dominujących przez dwa lata na scenie polskiej.

W późniejszych latach ważną rolę w rozwoju komedii odegrał Franciszek Zabłocki, a przełomową w rozwoju i upowszechnieniu teatru - Wojciech Bogusławski.

SZKOŁA RYCERSKA

Kolejną inicjatywą króla było założenie Szkoły Rycerskiej zwanej też Korpusem Kadetów w roku 1765. Jej komendantem został bliski wówczas współpracownik Stanisława Augusta Poniatowskiego książę Adam Czartoryski. Szkoła nie tylko przygotowywała do służby wojskowej , lecz dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. Dowodem przykładanie wagi do tych spraw był zbiór zasad postępowania, nazwany Katechizmem kadeckim, opracowany przez komendanta Szkoły, zaś jej niejako oficjalnym hymnem stał się wiersz Ignacego Krasickiego „Święta miłości kochanej ojczyzny”.

OBIADY CZWARTKOWE

Nazywano je również „obiadami literackimi”, „uczonymi” i „rozumnymi”. Gromadziły one na Zamku (latem w Łazienkach) prawdopodobnie od roku 1771 najwybitniejszych poetów, publicystów i działaczy polskiego oświecenia. Bywali na nich Konarski, Bohomolec, Naruszewicz, Trembecki, do czasu odcięcia przez granicę rozbiorową - Krasicki, Józef Wybicki, Andrzej Zamoyski. Obiady - na których przedstawiano w całości lub we fragmentach poważne prace literackie, dyskutowano ważne projekty reform ustrojowych, ale i zabawiano się wierszami swawolnymi - sprzyjały [ponoć - przyp. aut.] rozwojowi twórczości literackiej, nawiązującej do tradycji starożytnego i francuskiego klasycyzmu.

Obiady czwartkowe zostały zorganizowane przez króla (który nie ustawał w wysiłkach by na rzecz wydźwignięcia kraju z zacofania kulturalnego i społecznego) po konfederacji barskiej w 1768 roku (miała charakter antykrólewski) i po działaniach militarnych wojsk carskich (pretekstem była właśnie konfederacja barska), które to działania wojenne trwały cztery lata, a ich zwieńczeniem był pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku. Rozpoczęcie walk spowodowało zawieszenie - na okres siedmiu lat - działalności teatru publicznego oraz osłabienie bojowej publicystyki „Monitora”.

„ZABAWY PRZYJEMNE i POŻYTECZNE”

„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” stały się z czasem nieoficjalnym organem obiadów czwartkowych. Był to pierwsze pismo literackie, którego pierwszym redaktorem był Jan Albertrandi, a po dwóch latach objął to stanowisko Adam Naruszewicz. Wzorem artysty był Jan Kochanowski.

Na łamach „Zabaw” (wydawanych w latach 1770-1777) ogłaszali swe oryginalne i tłumaczone utwory najwybitniejsi poeci czasów stanisławowskich tacy jak Krasicki, Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki i Węgierski. Pismo to przyczyniło się do kształtowania smaku literackiego i rozwijało zamiłowanie do książki. „Zabawy” stały się tym dla rozwoju literatury, czym był „Monitor” dla idei „naprawy społeczeństwa”.

ROLA PUBLICYSTYKI I TEATRU W DZIELE REFORMY

• Teatr

W 1765 r. powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr królewski lub ten czy inny teatr magnacki. Służąc oświeceniowej zasadzie, by „uczyć - bawiąc” wykorzystuje się na scenie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały widzieć wady ustroju.

• Publicystyka

W okresie oświecenia nie znano terminu „publicystyka”, oznaczającego dziś piśmiennictwo omawiające aktualne problemy polityczne, społeczne, gospodarcze czy kulturalne. Znano samo zjawisko, obecne w formach różnorodnych.

Publicystyka współtworzyła polskie oświecenie we wszystkich jego fazach. Koncentrowała się przede wszystkim na aktualnych problemach społecznych i politycznych kraju. Wielcy pisarze tego okresu podejmują rozpaczliwe próby zreformowania kraju, wzmocnienia wewnętrznego i odnowienia dawnej potęgi militarnej Rzeczypospolitej.

W roku 1788 rozpoczyna swe obrady Sejm Wielki, zwany Czteroletnim. Jest to ostatnia szansa dla kraju. Po stronie obozu reform opowiadają się największe umysły XVIII-wiecznej Polski. Ludzie ci popierają zdecydowanie obóz reform, starają się w swych wywodach, rozprawach, apelach, apostrofach, inwokacjach (niekiedy rozpaczliwych, pełnych niepokoju, sarkastycznych) pozyskać sojuszników dla swego bloku politycznego.

Czasopismo „Monitor” pełniło podobną funkcję jak teatr tyle, że nie na scenie, ale słowem pisanym walczyło z ciemnotą i zacofaniem, żądało zniesienia liberum veto, propagowało nowe wzorce i nowe hasła w dziedzinach : politycznej, społecznej, ekonomicznej oraz literackiej. Opowiadało się za i nawoływało do reformy kraju.

Ukierunkowanie ideowe nie przeszkadzało ośmieszaniu wad bardziej uniwersalnych, w tym „modnych obyczajów”, którymi chlubiły się damy modne oraz salonowi młodzieńcy, nazwani później fircykami.

Program edukacji społeczeństwa obejmował szerzenie najnowszych zdobyczy wiedzy, filozofii, ekonomii, nauk przyrodniczych. „Monitor” zamieszczał eseje popularyzujące wiedzę o teatrze i formach literackich (satyra, bajka), poruszał różne kwestie życia kulturalnego. W myśl haseł merkantylizmu propagował przemysł i handel, zwalczając szlacheckie uprzedzenia do pracy w tych dziedzinach. Stwierdzał, że praca chłopów decyduje o sile i bogactwie Rzeczypospolitej. Podkreślał przy tym moralne walory ludzi z niższych stanów, ich uczciwość i pracowitość, które przeciwstawiał próżniactwu szlachty.

Publicyści „Monitora” starali się wzbudzić żywe zainteresowanie czytelnika i pozyskać opinię publiczną. Urozmaicali formy publikacji (felieton, esej, list, diariusz, powiastka), stosowali środki komizmu, stwarzając niekiedy pozory lekkiego traktowania sprawy. Z „Monitora” przenika logika i siła argumentacji, którymi autorzy chcieli zarazić czytelników.

Najwybitniejszymi publicystami byli :

• Stanisław Staszic „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”

„Przestrogi dla Polski”

• Hugo Kołłątaj „Do Stanisława Małachowskiego , referendarza koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka”, „Do Prześwietnej Deputacji”

• Franciszek Jezierski „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”

• Stanisław Konarski „O skutecznym rad sposobie”

• Stanisław Leszczyński „Głos wolny wolność ubezpieczający”

Wkład braci Załuskich, S. Konarskiego, S. Leszczyńskiego, S. Staszica, H. Kołłątaja i jego współpracowników oraz F. S. Jezierskiego w dzieło reformy.

Andrzej i Józef Załuscy, uczeni dostojnicy Kościoła (obaj byli biskupami), założyli w Warszawie w roku 1747 pierwszą polską bibliotekę publiczną, która miała być nowoczesnym ośrodkiem myśli naukowej. Prowadzili działalność edytorską, wydali uporządkowany przez Konarskiego zbiór praw polskich.

Stanisław Konarski: publicysta, pisarz i poeta należący do zakonu Pijarów. Dostrzegał potrzebę reformy szkolnictwa, włączał się aktywnie w życie polityczne i intelektualne. Współpracował m. in. z Józefem Załuskim, wspierał też kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego na tron Rzeczypospolitej.

W roku 1740 dzięki staraniom Konarskiego otwarto pierwszą nowoczesną polską szkołę - przeznaczone dla szlacheckiej młodzieży Collegium Nobilium. Wprowadził w niej reformę oświeceniowej pedagogiki, kładąc akcent na nauki przyrodnicze, prawne, ekonomię, geografię, historię i języki nowożytne. Nowa była także metoda nauczania, oparta na logicznym myśleniu i łącząca wiedzę teoretyczną z praktyką. W Collegium Nobilium nie było kar cielesnych, zaś od nauczycieli wymagano zaś nie tylko wiedzy, ale i wysokich zasad moralnych. Nowa szkoła kształcić miała świadomych obywateli, przygotowując ich do życia publicznego.

Za zasługi dla dobra kraju król Stanisław August obdarował go medalem z napisem: „temu, który ośmielił się być mądry”.

Stanisław Leszczyński: działacz kulturalny i polityczny, niedoszły król. Ostro krytykował nierząd i anarchię, zjawiska, które niszczyły polskie państwo, a zarazem proponował ustrojową reformę w duchu oświecenia myśli demokratycznej. Jego program był jednak z góry skazany na niepowodzenie, ponieważ autor nie ważył się wystąpić przeciwko zasadzie liberum veto.

Stanisław Staszic: zasłynął jako organizator życia kulturalnego, społecznego oraz działacz na polu oświaty i przemysłu. W traktacie Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego dokonuje wnikliwej krytyki politycznej i społecznej sytuacji Polski. Występuje szczególnie ostro przeciwko magnatom, których obarcza winą za upadek państwa. Omawia słabości Rzeczypospolitej i proponuje program radykalnych reform, polegający przede wszystkim na: