HISTORIA NAUKI O ZARZĄDZANIU

Rewolucja przemysłowa w XVIII i XIX wieku spowodowała, że praktyczna wiedza o zarządzaniu zyskała na znaczeniu. Powodem tego były przeobrażenia w gospodarce i w życiu społecznym. Rodzenie się wielkiego przemysłu i cywilizacji przemysłowej spowodowało pojawienie się wielu problemów. Miały one naturę techniczną, technologiczną ale również społeczną, ekonomiczną a także organizacyjną i kierowniczą.

Organizacja i zarządzanie stały się instrumentami, przy pomocy których można osiągnąć wzrost wydajności pracy i efektywności przedsiębiorstwa.

XIX wiek − rozpoczęto naukowe badania nad organizacją i zarządzaniem.

A. Marshall zaliczył organizację do samodzielnego i ważnego czynnika produkcji obok ziemi, pracy i kapitału.

Wyodrębniły się zręby funkcji zarządzania takich jak: planowanie (prognozowanie, przygotowanie pracy), organizowanie (tworzenie komórek, działów przedsiębiorstwa) i kontrola (nadzór, rachunkowość).

Wyodrębniła się specjalna grupa ludzi, którzy w imieniu właściciela kierowali przedsiębiorstwami. Tak powstała grupa społeczna nazywana kierownikami (z ang. menedżerami).

Anglia − przednaukowe wysiłki na polu organizacji i zarządzania (R. Owen, Ch. Babbage i A. Ure)

R. Owen − wskazał, że siła robocza człowieka jest ważniejszym czynnikiem niż maszyna. Opowiadała się za polepszeniem warunków pracy robotnika.

C. Babbage − jako pierwszy dostrzegł zalety podziału pracy. Wprowadzenie tej zasady pozwala na osiągnięcie takich korzyści jak: skrócenie czasu potrzebnego na naukę zawodu, eliminację strat czasu, zwiększenie wprawy, lepsze przystosowanie maszyn i urządzeń do określonej pracy.

A. Ure − interesował się przygotowaniem i kształceniem kierowników dla potrzeb rodzącego się przemysłu w Anglii.

Ameryka Północna − uznawana za kolebkę nauki o zarządzaniu ale nie może się pochwalić przednaukowymi badaniami w tym zakresie.

Nowa generacja kreatywnych przedsiębiorców: Edison, Morse, Bell, Carnegie, Ford, Chrysler, Du Pont − zainteresowała się zagadnieniami związanymi z analizą pracy, produkcji oraz zasadami organizacji i zarządzania.

Polska − w XIX wieku pomimo zaborów, można dostrzec zainteresowania zagadnieniami organizacji i zarządzania. W Wielkopolsce działali pozytywiści na czele z K. Marcinkowskim i H. Cegielskim.

A. Ciszkowski − zajmował się egalitaryzmem i hierarchią (egalitaryzm − zrównanie ludzi pod względem warunków życiowych, praw i dochodów.

D. Chłapowski, A. Ciszkowski, K. Libelt − interesowała go partycypacja - współuczestniczenie w zarządzaniu.

D. Chłapowski − zwracał uwagę na kierowanie, funkcje kierownicze, organizację pracy i rolę czynnika ludzkiego w organizacji.

K. Libelt − dostrzegał rolę przepływu informacji w zarządzaniu oraz istnienie oporu przeciwko zmianom.

W Warszawie pozytywiści tacy jak: M. Oczapowski, J. Supiński, W. Jastrzębski zajmowali się problemami organizacji i zarządzania.

Rok 1903 − narodziny nauki o organizacji i zarządzaniu (Z. Martyniak).

Przedmiot nauki o organizacji i zarządzania zajmuje

się organizacjami społecznym, czyli takimi,

których uczestnikami są ludzie tj. jednostki i grupy.

Naukowe badania nad organizacją i zarządzaniem można podzielić na następujące szkoły:

− szkołę klasyczną,

− szkołę neoklasyczną,

− szkołę współczesną.

Szkoła klasyczna

Powstanie szkoły klasycznej łączy się przede wszystkim z nazwiskiem inżyniera amerykańskiego F. Taylora (1856−1915), który nazywany jest ojcem naukowej organizacji i zarządzania.

W badaniach naukowych Taylora interesowały

głownie szczeble wykonawcze − warsztat wytwórczy.

Taylor uważał, że warunkiem osiągnięcia wysokiej wydajności jest:

− zaangażowanie najlepszych pracowników,

− odpowiedni system motywacji,

− konsekwentne rozdzielenie wykonawstwa od przygotowania pracy.

Taylor zasłynął słynnymi studiami nad czasem pracy (chronometrażem) − miały one między innym na celu eliminacje ruchów zbędnych (z punktu widzenia obserwatora), wdrażanie nowych metod pracy i w efekcie wzrost wydajności.

Taylor wyodrębnił dwie funkcje zarządzania:

− planowanie,

− kontrola.

Organizacja taylorowska opiera się na daleko idącym podziale pracy a więc głębokiej specjalizacji. Idea specjalizacji znalazła zastosowanie w produkcji potokowej wprowadzona po raz pierwszy przez H. Forda w produkcji samochodów.

Badania Taylora nad czasem kontynuował F. Gilbreth, który zakładał, że każdy ruch, który nie służy bezpośrednio procesowi produkcyjnemu oznacza zmarnowanie pracy.

Do klasyków amerykańskich zalicza się również H. Gantta oraz H. Emersona.

Wybitnym przedstawicielem szkoły klasycznej w Europie był Francuz H. Fayol (1841-1925). Podobnie Taylor legitymował się wykształceniem wyższym technicznym.

Spojrzenie na przedsiębiorstwo Fayola było odmienne od punktu widzenia Taylora. Fayol problemy organizacji i zarządzania badał od góry a Taylora interesowały szczeble wykonawcze.

W badaniach naukowych Fayola interesowały

głównie szczeble kierownicze.

Fayol po raz pierwszy sformułował uniwersalne funkcje kierownicze, takie jak: przewidywanie, organizowanie, koordynowanie, rozkazywanie i kontrolowanie.

Następcy H. Fayola dużą uwagę przywiązywali do efektywnej organizacji. Do podstawowych czynników efektywności zaliczali:

− formalizację,

− ilościowy i funkcjonalny podział pracy,

− rozpiętość kierowania.

Niemiecki przedstawiciel szkoły klasycznej M. Weber (1864−1921) stworzył zarys teorii władzy oraz organizacji biurokratycznej.

M. Weber wyróżnił trzy typy władzy:

− charyzmatyczną (szczególne cech przywódcy),

− tradycyjną (np. przechodzącą z ojca na syna),

− legalną (przechodzącą z wyboru lub z mianowania).

Do reprezentantów szkoły klasycznej należy T. Bat (1876−1932) − Czech, który uczył się organizacji i zarządzania w Ameryce.

System Bata opierał się na zdecentralizowaniu przedsiębiorstwa i nadaniu jednostkom organizacyjnym autonomii ekonomiczno-finansowej.

Szkoła neoklasyczna

Szkoła neoklasyczna często bywa nazywaną szkołą stosunków międzyludzkich lub z angielskiego Human Relations. Trudno ustalić początki tej szkoły, gdyż powstawała ona już w łonie klasyki.

Pomostem pomiędzy klasyką a neoklasyką były dokonania M. Follett (1868−1933). Zwróciła ona uwagę na to, że człowiek rozwija się również w grupie co oznacza, że dotychczasowy sposób myślenia nastawiony na indywidualnego pracownika i na jego wydajność, powinien zostać zmodyfikowany.

Przeciwstawiała się personalnej zależności podwładnego od przełożonego oraz traktowania pracownika wyłącznie jako wykonawcy zadań. Uważała, że decyzje składają się z dwóch części:

− poleceń przełożonych,

− opinii osób wykonujących te decyzje.

M. Follet dopuszczała partycypację podwładnych w decyzjach.

Ch. Bernard (1886−1949) − zauważył, że do przeżycia przedsiębiorstwa potrzebny jest stan, który nazywa się równowagą organizacyjną.

Stan równowagi wg. Ch. Bernarda można osiągnć przez:

− budowę systemu komunikacji (z kanałami formalnymi i nie formalnymi),

− selekcję, trening i motywację współpracowników (budowę kooperacji),

− formułowanie celów (wspólne poszukiwanie decyzji i delegowanie uprawnień).

E. Mayo (1880−1949) − uważany za głównego neoklasyka, który zasłynął przede wszystkim z eksperymentów badawczych, które prowadził ze swoimi współpracownikami w Filadelfii a później w przedsiębiorstwie Western Electric Company w Hawthorne. Badania te miały na celu potwierdzenie klasycznych teorii Taylora. Eksperymenty te dotyczyły wpływu warunków pracy (wielkość pomieszczeń, oświetlenia, wentylacji, zastosowania barw, przerw w pracy itp.) na wydajność pracowników.

Badania i eksperymenty E. Mayo wykazały że:

Zmiana warunków pracy na lepsze spowodowała wzrost wydajności

pracowników, ale powrót do starych warunków pracy nie pociągnął

za sobą obniżki wydajności.

Analiza wyników eksperymentu pozwoliła dojść do wniosku, że decydujące znaczenie dla wzrostu wydajności miały czynniki o charakterze psychosocjologicznym takie jak:

− atmosfera współpracy między kierownictwem a robotnikami,

− możliwość wymiany doświadczeń,

− partycypacja w decyzjach.

Badania Mayo doprowadziły do odkrycia fenomenu grupy nieformalnej, a także do zrozumienia tego, że pracownik nie kieruje się wyłącznie motywami ekonomicznymi, ale możliwością współpracy z kolegami i przełożonymi.

Dzięki badaniom i obserwacjom przyjęto do wiadomości następujący fakt:

Obok logiki wydajności i kosztu w przedsiębiorstwie

występuje również logika uczucia.

Wyniki badań Mayo odkrywały nowe horyzonty i skłaniały do dalszych badań w kierunku dynamiki grup i socjotechniki, które były prowadzone przez K. Lewina, J. Moreno i C. Likerta

A. Maslow w 1943 roku przedstawił koncepcję hierarchii potrzeb pracownika w przedsiebiorstwie.

H. Simon (laureat nagrody Nobla) − zauważył, że zarządzanie i podejmowanie decyzji jest związane z aktywnością grupy.

L. Coch i J. French zapoczątkowali ważną i trwającą do dziś dyskusję nad formami organizacji i humanizacji pracy.

Szkoła współczesna

Pojęcie szkoły współczesnej jest skrótem myślowym, ponieważ zawiera ono różne nurty, założenia, podejścia i poglądy.

H. Koontz i C. O'Donnell (1969) − uważali, że zarządzanie jest procesem składającym się z kolejnych faz, czyli funkcji takich jak: planowanie, organizowanie, kontrola itp.

W szkole współczesnej rozwijane są również badania nad stosunkami

międzyludzkimi (podejmowane już wcześniej).

W szkole współczesnej stosowane są badania empiryczne, które zaowocowały nowymi technikami układania relacji między ludźmi. Duży akcent kładzie się nie na stosunki międzyludzkie, a na zasoby ludzkie i przedstawia się różne modele tych zasobów. Przedmiotem badań jest bardziej indywidualny, pojedynczy człowiek niż grupa ludzi.

Współcześnie prowadzi się również badania odnoszące się do zachowania ludzi w organizacji. W tym względzie wykorzystuje się zasady socjologii i psychologii.

W ramach szkoły współczesnej zrodziło się nowe podejście sytuacyjne i systemowe.

Podejście sytuacyjne − charakteryzuje się pragmatyzmem i relatywizmem. W odniesieniu do nauki o organizacji i zarządzaniu oznacza to, że ocena takiego czy innego działania, rozwiązania, pomysłu zależy od konkretnych warunków, od rzeczywistej sytuacji i od rozwoju tej sytuacji.

Podejście sytuacyjne kwestionuje myśl, że na gruncie zarządzania można formułować uniwersalne prawa, zasady lub teorie, a przychyla się do twierdzenia, że przy tworzeniu rozwiązania problemu trzeba uwzględniać uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne.

Uwarunkowania wewnętrzne − każda organizacja składa się z wielu mniejszych elementów, każda organizacja ma określoną strukturę, zasoby ludzkie i rzeczowe, kulturę. To wszystko składa się na uwarunkowania wewnętrzne.

Uwarunkowania zewnętrzne − każda organizacja jest systemem otwartym co oznacza, że należy je analizować łącznie z otoczeniem. Otoczenie jest rzadko − stabilne, a częściej zmienne, a nawet burzliwe.

Organizacja powinna dostosowywać się do konkretnych warunków

wewnętrznych i zewnętrznych, a więc do sytuacji, która występuje

w danym miejscu i czasie.

Podejście systemowe − charakteryzuje się tym, że wszystkie obiekty organizacji, procesy i zdarzenia należy badać łącznie z otoczeniem, a oddziaływanie między elementami systemu ujmować w postaci sprzężeń zasileniowych, informacyjnych szeregowych, równoległych lub sprzężeń zwrotnych dodatnich lub ujemnych.

Ujęcie systemowe organizacji i zarządzania charakteryzuje się specyficznymi cechami. Do najważniejszych zalicza się:

1. holizm − oznacza, że na organizację (przedsiębiorstwo) należy patrzeć całościowo,

2. synergia − oznacza, że całość jako jakościowo różna od części, jest to coś więcej niż suma części.

3. homeostaza − oznacza samoregulację, czyli zdolność systemu do zachowania stanu równowagi dynamicznej,

4. entropia − oznacza rozpad systemu, który nie ma kontaktów z otoczeniem,

5. negentropia − oznacza zdolność do zachowania swego stanu zorganizowania na tle otoczenia.

W. Deming uważa, że myślenie systemowe w miejscu pracy powinno być obowiązkowe.

Polski dorobek w dziedzinie organizacji i zarządzania

W Polsce dosyć wcześnie prowadzono przednaukowe badania nad organizacją i zarządzaniem. Polacy wnieśli i wnoszą swój wkład do wszystkich szkół naukowych.

Karol Adamiecki (1866−1933) − znany głownie z badań i z walki z marnotrawstwem czasu, zajmował się również analizą kosztów. Opracował metodę organizacji prac zespołowych, zwana później metodą harmonizacji.

A. Rotherta − zaliczany do polskich klasyków organizacji, był profesorem na Politechnice Lwowskiej. Zajmował się systemami płac, organizacją magazynów i kalkulacjami.

E. Hauswald, P. Drzewiecki, Z. Rytel, S. Bieńkowski − międzywojenni wybitni przedstawiciele nauki o organizacji i zarządzaniu. Zajmowali się głównie zastosowaniem teorii zarządzania w praktyce (S. Bieńkowski). Teorią zarządzania zajmował się Z. Rytel. Propagowali zasady organizacji i zarządzania w ramach publikacji, na zebraniach i odczytach.

Lata 50-te w Polsce to okres krytyczny dla nauki o organizacji i zarządzaniu. W kierowaniu gospodarka narodową zastosowano w sposób skrajny zasadę prymatu polityki nad ekonomią oraz zasadę scentralizowanego systemu zarządzania gospodarką narodową.

Rok 1955 − ważne wydarzenie związane z ukazaniem się pierwszego wydania „Traktatu o dobrej robocie” T. Kotarbińskiego.

W latach 60-tych dzięki sprzyjającym okolicznością nastąpił ponowny rozwój badań nad organizacją i zarządzaniem.

Obecnie nauka o organizacji i zarządzaniu w Polsce może się poszczycić oryginalnym dorobkiem teoretycznym i praktycznym. Również w zakresie kształcenia istnieje rozbudowana sieć szkół wyższych − państwowych i prywatnych.

4

H -5

---