"NAD NIEMNEM"
Podział postaci na dwie grupy:
bohaterów pozytywnych: Benedykt Korczyński, Marta Korczyńska, Andrzejowa Korczyńska, Maria Kirłowa, Witold Korczyński,
pasożytów i próżniaków: Emilia Korczyńska, Zygmunt Korczyński, Bolesław Kirło, Teofil Różyc, Orzelski, Darzecki.
Benedykt Korczyński:
pracowity, szlachetny, rozumny, uczciwy, prawy, skromny; ukończył wyższe studia agronomiczne i powrócił do rodzinnego
Korczyna,
reprezentuje ród szlachecki zasiedziały w swym majštku nad brzegiem Niemna od 150 lat; dziadek Dominik walczył w legionach napoleońskich, ojciec Stanisław - w powstaniu listopadowym, on z braćmi - Dominikiem i Andrzejem - w powstaniu styczniowym; Andrzej utworLył oddział powstańczy, z którego ocalał tylko Anzelm Bohatyrowicz; pozostali wraz z Andrzejem spoczywajš w jednej mogile; Benedykt czuł i myœlał niegdyœ tak jak Andrzej,
po powstaniu przeżył wstrzšs i przełom w swych poglšdach; z romantyka walczšcego w powstaniu stał się pozytywistš (ale w ograniczonym zakresie) i człowiekiem ponurym, zamkniętym w sobie, zniechęconym, załamanym i otępiałym; do przemiany tej przyczyniły się jeszcze, poza klęskš powstania, jego praca, troski i nieszczęœliwe małżeństwo z miłoœci z posażnš Emiliš, która stała mu się kamieniem u szyi: - egoistka, rozkapryszona romantyczka, ciężko chora na
histerię, która myœli tylko o swych dolegliwoœciach, narzeka na nudę, izoluje się całkowicie od pracy we dworze, interesuje się tylko zewnętrznym wyglšdem córki, pracy męża nie rozumie, zarzuca mu brak wrażliwoœci na piękno i poezję,
- męczennica własnych niespełnionych pragnień; czyta romanse, a właœciwie czyta jej głoœno po nocach Teresa Plińska, jej pielęgniarka, towarzyszka i powiernica,
- zażšdała od męża, aby od połowy jej posagu wypłacał procent, by mogła go przeznaczać na swoje osobiste potrzeby (nowe meble, ksišżki, materiały do ręcznych robótek),
jego brat Dominik zesłany po powstaniu do Rosji, gdzie obecnie pracuje - wybrał dobrobyt i wygodne życie, tracšc ideały młodoœci i więŸ z narodem - zaprasza go do siebie, chce mu pomóc ustawić się, ale Benedykt opiera się tej pokusie z powodu miłoœci do ziemi i syna; reprezentujš obaj dwie różne postawy wobec życia,
jego tryb życia, pełen wyrzeczeń i pracy ponad siły; pochylony od codziennego trudu, sam kieruje całym swoim gospodarstwem, dom prowadzi mu Marta Korczyńska, jego krewna, pracowita, zgorzkniała i zniechęcona do życia; w młodoœci, bojšc się pracy i opinii ludzkiej, nie zdecydowała się na małżeństwo z Anzelmem Bohatyrowiczem, zapłaciła za to samotnoœciš,
jego idea "trzymania się ziemi"; walczy o utrzymanie ziemi, kierujšc się wyłšcznie własnym interesem ekonomicznym; cały swój wysiłek skupia na utrzymaniu Korczyna, dba o jego rozwój ekonomiczny, nie chce oddać ziemi w ręce obcych, pragnie w przyszłoœci przekazać jš synowi, wie, że gdy będzie zmuszony jš sprzedać, nie Polacy jš przejmš; w utrzymaniu ziemi widzi swój podstawowy i patriotyczny obowišzek; reprezentuje więc tę grupę ziemiaństwa, która utrzymuje swojš ziemię dzięki ogromnemu własnemu wysiłkowi,
z umiłowaniem ziemi wišże ideę pracy; pracę na ziemi polskiej uważa za sens życia i za akt patriotyzmu równy walce zbrojnej,
walka o Korczyn prowadzi do starć i konfliktu z zaœciankiem Bohatyrowiczów
jego konflikt z synem
Andrzejowa Korczyńska
arystokratka wdowa po powstańcu Andrzeju Korczyńskim - bracie Benedykta; wychowana w zamożnym domu ziemiańskim, wniosła w posagu bogate Osowce, gdzie mieszka i dzielnie kieruje swoim gospodarstwem; po œmierci męża wypełniała sobie czas poważnš lekturš, uczyła wiejskie dzieci czytać, choć nigdy nie potrafiła zniżyć się do ludu; pomagała Benedyktowi w wychowaniu i kształceniu Justyny Orzelskiej,
przeciw niej œwiadczy tylkojej syn, którego Ÿle wychowała; popełniła zasadnicze błędy, izolujšc go od spraw społecznych, rozbudzajšc w nim egoizm i kosmopolityzm.
Maria Kirłowa:
pracowita, sama prowadzi gospodarstwo, wychowujšc pięcioro dzieci, kocha dom i rodzinę, ma męża pasożyta, do którego odnosi się z wyrozumiałoœciš, usprawiedliwiajego postępowanie, godne potępienia.
Obraz szlachty zaœciankowej, zwanej w powieœci ludem
reprezentujš jš: Anzelm Bohatyrowicz, Jan Bohatyrowicz, Fabian, Jaœmontowie, Staniewscy; przedstawiciele zaœcianka zbierajš się na weselu Elżuni,
od wieków zroœnięci z krainš nadniemeńskš, pierwsi ich przedkowie osiedlili się tu w XV wieku, czego dowodem jest mogiła Jana i Cecylii, założycieli rodu Bohatyrowiczów; zaborca pozbawił ich tytułów szlacheckich, nie uznajšc ich dyplomów; Orzeszkowa, urodzona i wychowana w stronach zamieszkiwanych licznie przez szlachtę zaœciankowš, poznała życie ludu, zachwycała się nim i w nim upatrywała szczególne wartoœci,
ich wielka bieda, ciemnota, przeludnienie; majš drobne kawałki ziemi, trybem życia zbliżeni do chłopów, różniš się od nich większš dbałoœciš o mieszkanie i jedzenie; cechuje ich poczucie niższoœci i zależnoœci od dworu,
sš kłótliwi, rozprocesowani, chciwi ziemi, z tš ziemiš jak z matkš spojeni, gotowi procesować się o każdy jej kawałek; ona jest dla nich największym skarbem, znajš jej wartoœć,
nie znajš natomiast pijaństwa ani złodziejstwa, sš pełni życia, sił i energii; majš wiele wrodzonej dumy, inteligencji i ciekawoœci œwiata; przywišzujš wielkš wagę do form grzecznoœci i należytego zachowywania się w towarzystwie, sš goœcinni i grzeczni dla przybyszów ze dworu,
przywišzani do tradycji rodzinnych, podań i legend z przeszłoœci narodowej; kultywujš miejsca, gdzie para pierwszych
Bohatyrowiczów rozpoczęła swojš cywilizacyjnš misję oraz gdzie spoczywajš powstańcy styczniowi, nigdy nie zapominajš o tych dwóch mogiłach, sš ich strażnikami, opiekunami i czcicielami; nie zapominajš też starych pieœni i podań; chlubiš się bohaterstwem swych przodków i faktem, że ich szlachectwo urosło z twórczego trudu prostego rolnika-oracza,
cechuje ich głęboki patriotyzm i więŸ z narodem, kochajš ziemię i ojczyznę,
między postawš Bohatyrowiczów a postawš przedstawicieli ziemiaństwa, szczególnie arystokracji, istniejš poważne różnice; majš oni przewagę nad dworem, a zapewnia jš:
- ich praca na roli i bliski kontakt z przyrodš, - krzepkoœć fizyczna i prostota obyczajów,
- żywy kult bohaterskiej przeszłoœci narodu,
Bohatyrowiczowie w intencji autorki mieli być reprezentantami ludu, który miał się wysunšć na pierwszy plan w życiu całego narodu polskiego i stać się - dzięki swej liczebnoœci i sile - podstawowš klasš społecznš, zwišzanš œciœle z przeszłoœciš narodu i decydujšcš o jego przyszłoœci.
Anzelm Bohatyrowicz:
powstaniec, który ocalał, stryj Jana Bohatyrowicza,
poczciwy i szlachetny, o złamanym sercu; po upadku powstania i niezrealizowanym małżeństwie z Martš Korczyńskš chorował przez dziewięć lat,
przywišzany do tradycji narodowych, on głównie podtrzymuje w rodzinie Bohatyrowiczów legendę o Janie i Cecylii.
Jan Bohatyrowicz
syn powstańca, Jerzego Bohatyrowicza, pochowanego we wspólnej mogile; wychowany przez stryja Anzelma; przedstawiciel młodego pokolenia w zaœcianku Bohatyrowiczów,
pracowity, kocha pracę, dzielny, szlachetny, nieœmiały, wstydliwy, żywego usposobienia,
nie ma żadnego wykształcenia, ale jest w nim wiele wrodzonej, głębokiej kultury oraz delikatnoœć uczuć, grzecznoœć, rycerskoœć wobec kobiet,
jego życie posiada cel, godnoœć i sens.
pokochał Justynę od pierwszego spotkania, ona dostrzegła nieœmiałe jego uczucie; poczštkowo nie œmiał marzyć, by ta urodziwa panna ze dworu zgodziła się zostać jego żonš.
Konflikt między dworem a zaœciankiem:
nici przyjaŸni dworu z zaœciankiem nawišzał kiedyœ Andrzej Korczyński, wchodzšc w przyjazne stosunki z Jerzym Bohatyrowiczem; współpracowali zgodnie, przygotowujšc się do walki, której koniecznoœć jednakowo rozumieli; potem obaj polegli w powstaniu; pamięć o Andrzeju żyje w zagrodach, jest otaczana czciš,
współpraca i przyjaŸń między dworem a zaœciankiem z okresu powstania styczniowego popada póŸniej stopniowo w zapomnienie; dwór oddala się coraz bardziej od zaœcianka, w końcu dochodzi do zatargu, dwór wytacza zaœciankowi proces o szkodę w zbożu, Bohatyrowicze zajeżdżajš grunty Benedykta; w miejsce powstaniowej solidarnoœci rodzi się konflikt; dawniej Benedykt bratał się z zaœciankiem, a teraz się z nim procesuje, proces wygrywa i jest w stanie zniszczyć materialnie wielu jego mieszkańców,
zaistniały konflikt wynika z zatracenia poczucia wspólnoty, jakie łšczyło ich w obliczu powstania i ma podłoże ekonomiczne; zaœciankowi brak łšk, pastwisk, ziemi, a ma nadmiar ršk do pracy, dlatego Bohatyrowicze z zazdroœciš spoglšdajš na dworskš, niekiedy Ÿle gospodarowanš ziemię,
w końcu, dzięki Witoldowi, dochodzi do zgody między dworem a zaœciankiem; zgodę poprzedza jego dramatyczna rozmowa z ojcem; Benedykt daruje dochodzenia po wygranym procesie, postanawia nie egzekwować wyroku sšdowego i przy pomocy syna układa program nowego braterskiego współżycia między dworem a zaœciankiem, z perspektywš przyszłoœci,
następuje zbliżenie między dworem a zaœciankiem; małżeństwo Jana i Justyny - podobnie jak w "Panu Tadeuszu" - przyczyni się do połšczenia dwóch skłóconych, odmiennych œrodowisk; dwór Benedykta znajdzie niezbędnš siłę roboczš, a małorolni mieszkańcy zaœcianka stanš się dzierżawcami i pracownikami najemnymi dworu; zbratanie się z ludem uratuje warstwę ziemiańskš; Orzeszkowa proponuje więc zgodnš współpracę całego narodu; powieœć kończy się happy endem, wszystkie wštki znajdujš szczęœliwe rozwišzanie,
symbolem zgody i powrotu do tradycji solidaryzmu stajš się dwie mogiły,
w zmianie postawy Benedykta wobec zaœcianka i idei wspólnej z nim pracy decydujšcš rolę odgrywajego syn Witold.
Witold Korczyński
- optymista, idealista, energiczny, pełen młodzieńczego zapału, nadmiernie wrażliwy, przygotowujšcy się do zawodu rolnika (agronom, tak jak ojciec),
- wyrasta w atmosferze ideałów pozytywizmu, wierzy w hasła pozytywistów i sam je głosi,
- przejęty ideš pracy i reformy społecznej,
- pogardza pasożytami wœród ziemian oraz kobietami-lalkami,
- idzie w lud, kocha go, pomaga mu, występuje w jego obronie; od Bohatyrowiczów pobiera lekcje patriotyzmu; w pracy na rzecz ludu widzi cel swego życia,
- reprezentuje powrót do młodzieńczych idei ojca; jego postawa jest podobna do postawy Benedykta, z tym, że pragnie on zreformować rolnictwo i stosunki społeczne na wsi i uważa to za swój obowišzek.
Konflikt między ojcem a synem:
Witold przychodzi do ojca ze skargami i żalami Bohatyrowiczów; dochodzi między nimi do ostrego starcia; Witold, nie widzšc innego wyjœcia, w przystępie rozpaczy chwyta za strzelbę wiszšcš na œcianie, by popełnić samobójstwo; Benedykt stara się wytłumaczyć synowi, co spowodowało, że stał się takim, jakim jest, a Witold stara się go przekonać o prawdzie swoich ideałów, co mu się w końcu udaje i następuje między nimi pojednanie
dochodzš obaj do porozumienia odnoœnie idei pozytywistycznych wyniesionych ze szkół przez Witolda, które okazujš się zbieżne z pragnieniami Benedykta; Benedykt przekonuje się wreszcie, że zagubił swoje młodzieńcze ideały i że jego syn jest właœnie prawdziwym kontynuatorem tradycji patriotycznej.
Ostra krytyka pasożytnictwa arystokracji:
grupa pasożytów (Kirło, Darzecki, Emilia) i bogatych nierobów (Zygmunt, Różyc) jest próżniacza i bezużyteczna; krytykuje ich Benedykt mówišc:
"Człowiek, który na œwiecie jedzšc chleb nie pracuje czy tam w nim błękitna płynie krew, czy popielata, czy czerwona, jest darmozjadem i niczym więcej"
jest ona egoistyczna, otępiona przez nadmierne używanie życia i wyczerpana, niezbyt szczęœliwa, nie widzi sensu istnienia, poszukuje wrażeń w erotyzmie (na wzmiankę o kobietach uœmiechajš się Kirło i Orzelski, miłoœć jest głównym tematem rozmów Emilii i Plińskiej),
zapomina o swoich obowišzkach; trwoni bezmyœlnie majštki poza granicami kraju, cechuje jš kosmopolityzm; upadła na duchu i zobojętniała na losy swego kraju i narodu,
nie przywišzuje żadnej wagi do ziemi rodzinnej, a niektórzy z nich potępiajš nawet walkę o niepodległoœć; od tego œwiata odwracajš się Witold, Justyna i Marynia Kirłówna.
Zygmunt Korczyński:
pasożyt, rozpuszczony, zmanierowany, bardzo Ÿle wychowany przez swojš zaœlepionš matkę; zagraniczne wychowanie i odcięcie od rodzimego œrodowiska sprawiły, że czuje się Ÿle w swoim kraju, pogardliwie odnosi się do "prowincji", jest zobojętniały, znieczulony na sprawy ogółu i kraju, cudzoziemiec w Polsce; tam widzi ojczyznę, gdzie mu najłatwizj żyć; pojęcia patriotyzmu sš mu zupełnie obce, nawet go œmieszš,
artysta-malarz, przekonany o swoim talencie, na próżno poszukuje odpowiedniego klimatu dla jego rozwoju,
ceni siebie bardzo wysoko, zawsze wytwornie ubrany; znudzony szybko małżeństwem, stara się odnowić dawne uczucie do Justyny i proponuje jej, by została jego kochankš,
rani najlepsze uczucia matki i żony; zimny, bez serca, egoista, wyrachowany; usilnie nalega na matkę, by sprzedała majštek i wyjechała z nim za granicę.
Teofil Różyc:
bogaty magnat, wybitnie inteligentny, uprzejmy, ma dobre serce, opiekuje się Kirłowš, pomaga jej kształcić dzieci; morfinista, nie może wyrwać się z nałogu, w 31 roku życia jest już ruinš moralnš i fizycznš; na podróże po œwiecie stracił już dwie trzecie majštku odziedziczonego po ojcu; nie przywišzuje żadnej wagi do ziemi rodzinnej,
widzšc, że nie będzie mógł zbałamucić Justyny, aby stała się dla niego zabawkš, zapewne zresztš na krótko, decyduje się ofiarować się jej za męża, ale ona odrzuca "dobrš partię", ku zdumieniu i oburzeniu otoczenia,
zdaje sobie sprawę ze swej klęski życiowej.
Bolesław Kirło:
próżniak, nierób, plotkarz, intrygant, cynik,
spędza życie na jeżdżeniu od dworu do dworu, stały goœć Korczyna,
interesujš go plotki i flirt, a trud wychowania pięciorga dzieci i prowadzenia gospodarstwa powierzył żonie.
Życie obyczajowe szlachty:
bogactwo szczegółów życia obyczajowego ziemiaństwa i zaœcianka, całokształt życia częœci Polski,
salony i zagrody; opis mieszkania, jedzenia, ubrania - ubiór codzienny i odœwiętny,
opis codziennego życia; zajęć, trudu i rozrywek, uroczystoœci i obrzędów zbiorowych, żniw i wesela (urozmaiconego nocnš przejażdżkš po Niemnie),
zapis opowieœci i podań ludowych.
Romantyzm i pozytywizm w utworze a) Przeszłoœć i teraŸniejszoœć w powieœci:
przeszłoœć w powieœci to czas powstania styczniowego; czas przywołany w utworze przez retrospekcję, czas idealny (wyidealizowany, bo zdarzenia tamtych lat to wzór dla teraŸniejszoœci), traktowany w pamięci jednoznacznie pozytywnie; czasjednoœci, wspólnoty, wielkiej idei, poœwięcenia, nieruchomy, czas œwięty; nie odszedł on w zapomnienie, posiada swój znak, jakim jest mogiła powstańcza; a miejsca œwięte w powieœci to miejsca dwóch mogił,
czas teraŸniejszy to czas zasadniczej akcji toczšcej się aktualnie w powieœci - lato 1885 roku, przypadajšce po dwudziestu latach od chwili klęski powstania styczniowego.
Tradycje walk narodowowyzwoleńczych w powieœci:
nawišzanie do walk napoleońskich - opowiadanie dziadunia (90-letniego dziadka Jadwigi Domuntówny) o odwrocie Napoleona spod Moskwy i zamarznięciu jego 20-letniego brata Franciszka przy rodzimej chacie (Franciszka zwerbował do legionów Dominik Korczyński, ojciec Stanisława),
Stanisław Korczyński, ojciec Benedykta brał udział w powstaniu listopadowym,
powstanie styczniowe (opowieœć Janka Bohatyrowicza, mogiła leœna) - wydarzenie niezwykłe i odgrywajšce bardzo ważnš rolę w powieœci, istotne dla zasadniczej akcji, ukazane jest w utworze jedynie we wspomnieniach i za pomocš niedomówień, ze względu na cenzurę.
Odbicie haseł pozytywizmu w utworze:
hasło "pracy u podstaw" - praca dla ludu, zwrot w jego stronę, troska ojego rozwój i poprawę bytu, chęć zreformowania rolnictwa i stosunków społecznych na wsi - plan Witolda Korczyńskiego i Benedykta,
kult pracy, która według Orzeszkowej jest potrzebš i najwyższš wartoœciš w życiu człowieka, nadaje jego życiu sens i stanowi o jego godnoœci - ideš pracy przejęty jest Witold i hołduje jej wielu bohaterów utworu,
hasło użytecznoœci dla społeczeństwa i kraju, zwišzane z postulatem pracy - ostra krytyka pasożytnictwa arystokracji, . kult nauki, której przedstawicielem w powieœci jest Witold Korczyński; uczy się, by wiedzę spożytkować i czyni plany na przyszłoœć,
troska o utrzymanie polskiej ziemi, zastępujšca etos walki zbrojnej - poglšd Benedykta, Witolda i Bohatyrowiczów.
Praca, jej sens, wartoœć i znaczenie w życiu poszczególn ch jednostek:
Benedykt ideę pracy wišże z umiłowaniem ziemi,
Marta pracuje całe życie, jest to jedyny sens egzystencji, jaki znalazła,
Jan i Anzelm kochajš pracę; onajest ich żywiołem, Ÿródłem utrzymania, daje im poczucie godnoœci i zasłużonej dumy,
Justyna poznaje pracę, próbujejej i staje sięjej rzeczniczkš,
praca w powieœci pojmowana jest jako podstawa istnienia
człowieka w przyrodzie oraz jako jego dobrowolny obowišzek, a nie jako przekleństwo biblijne; nowe spojrzenie na pracę w literaturze polskiej.
Dwie mogiły w utworze,Jana i Cecylii:
- symbol przeszłoœci; opowiada dzieje wielkiej miłoœci, która zerwała pęta odwiecznych przesšdów i stała się zaczynem twórczej pracy cywilizacyjnej,
- uœwięca rolę zaœcianka na ziemi nadniemeńskiej,
- uczy młodych, że trzeba szukać szczęœcia w miłoœci i w pracy, gdyż one stanowiš o bogactwie i pięknie życia człowieka, ˇ leœny grób żołnierski, bezimienny, na którym nie ma nawet krzyża
- kryje koœci 40 powstańców, którzy zginęli w walce z zaborcš i tu skończył się ich sen o wyzwoleniu,
- œpiewa żałobnš pieœń, pełnš łez i krwi,
- uczy patriotyzmu; z niej młodzi czerpiš moc i otuchę, ujej stóp rodzi się w nich wola, by życie uczynić pięknym (Jan i Justyna).
Miłoœć Jana i Justyny:
dzieje miłoœci panny ze dworu i chłopa z zaœcianka; powieœć
miała nosić tytuł "Mezalians", w trakcie pisania pomysł zmienił się, miłoœć Jana i Justyny znajduje podwójne odbicie w utworze: pierwszy raz w legendzie o Janie i Cecylii, drugi raz w dziejach Anzelma i Marty; trzykrotnie powtarza się ta sama historia miłosna (on chłop, ona szlachetnie urodzona),
miłoœć Justyny i Jana symbolem pobratania się ziemiaństwa z ludem.
Justyna Orzelska:
urodziwa, zubożała szlachcianka, otrzymała staranne wykształcenie, znała język francuski, grała na pianinie, u wuja Benedykta nie miała żadnych obowišzków, jedynym jej zajęciem były robótki ręczne, ksišżki, towarzyszenie ojcu; męczyła się z powodu własnej nieużytecznoœci, i przeżyłajuż swš pierwszš miłoœć - do Zygmunta; rozstanie z nim stało się dla niej cichš tragediš, rzuciło na niš cień smutku; odrzuca jego cynicznš propozycję przyjęcia roli kochanki, odrzuca zaloty Różyca: nie kocha go, czuje do niego wstręt,
czuje się obca w salonach, gdzie osoby biedne jak ona sš poniżane; budzi się w niej tęsknota za pracš, czuje chęć ucieczki; podczas imienin Emilii ucieka w pole i w takim właœnie nastroju zawiera bliższš znajomoœć z Janem, odwiedza zaœcianek, odbywa wyprawę do dwóch mogił; Jan wcišga jš w obręb swojego œwiata, który jej się podoba, głębokie wrażenie czyni na niej historia Jana i Cecylii, którzy przełamali dzielšce ich przesšdy, uciekli do puszczy i tam założyli gniazdo rodzinne, stwarzajšc sobie szczęœliwe i pożyteczne życie, podczas żniw poznaje piękno pracy, miłoœć do Jana wywołuje szczęsliwš zmianę wjej smutnym życiu; bez wahania decyduje się na małżeństwo z nim, a oparciem moralnym przy powzięciu tej decyzjijest dla niej kuzyn Witold.