3. Polityka

3.1. Myśl polityczna

Polityka

Określeniem „polityka" najczęściej definiuje się ogól działań, które są związane z dążeniem do zdobycia i utrzymania władzy państwowej, jej wykonywaniem, a także z wytyczaniem kierunku rozwoju państwa m.in. w takich dziedzinach jak polityka społeczna oraz polityka zagra­niczna. Polityczna sfera życia społecznego obejmuje system organów państwa, system partyjny, system prawny, myśl polityczną i kulturę po­lityczną.

„Nie ma nie-polityki. Wszystko jest polityką". Tomasz Mann

Myśl polityczna

Myśl polityczna obejmuje poglądy na temat kształtu życia społecznego, politycznego, systemu wartości obowiązującego w społeczeństwie, miejsca człowieka w społeczeństwie i państwie. Formami myśli poli­tycznej są ideologie, doktryny i programy polityczne.

Ideologia

Ideologia to najbardziej ogólny i usystematyzo­wany zbiór idei, wartości, poglądów na świat, przekonań na temat organizacji i funkcjono­wania społeczeństwa właściwy jakiejś grupie, warstwie lub klasie spo­łecznej. Ideologie tworzą pożądany, uproszczony i uporządkowany obraz świata, dzięki czemu są łatwo przyjmowane przez szerokie rzesze społeczne. Powstanie ideologii politycznych jest związane z tworzeniem się w XIX w. partii politycznych, którym umożliwiały zdobywanie zwolenników. Najważniejsze współ­czesne ideologie są omówione w modułach.

Doktryna

Doktryna jest pojęciem węższym od ideologii. Tym mianem określa się konkretne sformułowania wyodrębnione z danej ideologii i zastosowane np. do zagadnień społe­cznych, ekonomicznych. Doktryna może się również odnosić do ogółu życia spoteczno--politycznego. Doktryny zawierają bowiem nie tylko teoretyczne uzasadnienia, ale także praktyczne wskazania dotyczące realizacji idei zawartych w ideologii. Czasami wyznaczenie granicy między ideologią a doktryną jest bardzo trudne. Zwykle treść ideologii kształtuje treść doktryny. Na gruncie jednej ideologii może się jednak narodzić kilka doktryn. Zdarza się także, że określona doktryna nawiązuje do kilku ideologii.

Program polityczny (wyborczy)

Program polityczny jest dalszym uszczegółowieniem ideologii i przeważnie efektem dopasowania doktryny politycznej do aktualnej sytuacji poli­tycznej, gospodarczej i społecznej (uwzględnie­nie preferencji wyborczych, oczekiwań, możliwości realizacji pewnych założeń). Zadaniem programu politycznego jest bezpośrednie kształtowa­nie różnych sfer życia publicznego. Granica między programem a doktryną jest jeszcze mniej wyraźna niż między ideologią a doktryną (w programach często występują elementy doktryn, a nawet ideologii). Programy wywodzą się najczęściej z jednej doktryny, ale zdarza się, że nawiązują do wielu doktryn.

Funkcje ideologii politycznych

Ideologiom politycznym przypisuje się następujące funkcje:

• integracyjną - zbliżają do siebie ludzi na płaszczyźnie wspólnych poglądów;

• poznawczą - tworzą spójny obraz rzeczywistości społecznej i politycznej, pomagając w ten sposób jed­nostce zrozumieć otaczającą rzeczywistość;

• programowo-polityczną - mają ogromny wpływ na kształtowanie się programów partii politycznych;

• mobilizacyjną - dzięki zawartemu w nich ładunkowi emocji mobilizują ludzi do aktywności;

• uprawomocniającą - tworzą ideową podstawę funkcjonowania partii politycznych.

Doktryny polityczne

Podział doktryn politycznych

dział doktryn politycznych

Konserwatywne

Są niechętne zmianom, chociaż uznają pewien konieczny postęp cywilizacyjny. Opowiadają się za utrzymaniem całokształtu stosunków społeczno-politycznych.

Reformistyczne

Domagają się przeprowadzenia koniecznych zmian społecznych, gospodarczych i politycznych drogą ewolucyjną.

Rewolucyjne

Uznają rewolucję za podstawowy i najlepszy sposób działania politycznego. Chcą natychmiastowych zmian i negują tradycyjne rozwiązania ustrojowe.

Reakcyjne

Nawołują do przywrócenia albo utrwalenia przestarzałego ustroju, który nie przystaje do rzeczywistości politycznej.

Utopijne

Wskazują cele nierealne, niemożliwe do zrealizowania w danym momencie. Są przeciwstawne (antynomiczne) wobec pozostałych doktryn.

Prawica - lewica - centrum

Sposobem klasyfikowania doktryn oraz partii politycznych jest także podział na prawicę, lewicę oraz cen­trum. Ta klasyfikacja nawiązuje do rewolucji francuskiej, gdy miejsce, jakie na sali posiedzeń parlamen­tu zajmowało ugrupowanie, było związane z jego poglądami.

Doktryny prawicowe uznają istnienie nierówności za naturalną cechę społeczeństw. Podkreślają szacu­nek dla tradycji, przywiązanie do Kościoła oraz rodzimej kultury. Sprzeciwiają się gwałtownym zmianom, uznają szczególną rolę religii w życiu społecznym, popierają wolny rynek, negują interwencję państwa w gospodarkę.

Doktryny lewicowe głoszą hasła sprawiedliwości i solidaryzmu społecznego. Odrzucają pogląd, że nie­równości są zjawiskiem naturalnym, uznają konieczność ich łagodzenia przez państwo. Głoszą też zasa­dę równości wszystkich ludzi (równouprawnienie kobiet, mniejszości), popierają interwencję państwa w gospodarkę, sprzeciwiają się uprzywilejowaniu Kościoła w państwie.

Doktryny centrowe dążą do utrzymania równowagi pomiędzy interesami różnych grup społecznych. Według nich istniejące nierówności społeczne powinny być łagodzone przez społeczeństwo, a nie przez państwo. Doktryny te popierają gospodarkę rynkową, która jednak powinna być kontrolowana przez społeczeństwo.

3.2. Liberalizm

Narodziny i rozwój

• Początki liberalizmu jako ideologu sięgają XVII w. Twórcą pierwszej doktryny liberalnej był John Locke (l 632-1 704), który wyłożył ją w dziele Dwa traktaty o rządzie z 1689 r.

• Dalszy rozwój ideologii nastąpił w okresie oświecenia. Ogromny wkład wnieśli w tym czasie Adam Smith (1723-1790), twórca liberalnej doktryny gospodarczej, a także myśliciele francuskiego oświe­cenia, przede wszystkim Monteskiusz (l 689-1 755).

• W XIX w. następuje rozkwit liberalizmu. Głównymi jego hasłami są: walka z absolutyzmem i przywile­jami feudalnymi, oparcie ustroju państw na konstytucji, rozdział Kościoła od państwa, laicyzacja kul­tury oraz wolna gospodarka rynkowa.

• W l połowie XX w. pod wpływem katolickiej nauki społecznej i socjalizmu liberalizm zaakceptował ko­nieczność ingerencji państwa w gospodarkę i pomocy najuboższym warstwom. W ten sposób narodził się liberalizm socjalny.

• W latach 70. nastąpił nawrót do liberalizmu klasycznego. Współcześni liberałowie, nazywani neoliberałami (lub liberałami konserwatywnymi), dopuszczają jednak większy zakres ingerencji państwa w gospodarkę niż liberałowie klasyczni.

Wizja człowieka

• Indywidualistyczna koncepcja człowieka - człowiek jest wartością najwyższą, a jego ce­lom powinny być podporządkowane wszelkie inne cele i wartości.

• Każdy człowieka jest wolny. Wolność jest war­tością niepodważalną i nie może być ograni­czana przez prawo lub religię. Wolność jednost­ki jest ograniczona jedynie wolnością drugiego człowieka.

• Człowiek jest z natury racjonalny. Zabiega o własny interes i potrafi najtrafniej ocenić, co jest dla niego pożyteczne, dlatego nie potrze­buje żadnych autorytetów.

• Podstawowe prawa człowieka to prawo do ży­cia, wolność osobista, sumienia i wyznania, zgro­madzeń, słowa i druku. Prawa te mają charak­ter naturalny i ani państwo, ani społeczeństwo, ani żadna inna jednostka nie może ich odebrać.

Wizja państwa

• Istnienie państwa jest dla liberała konieczno­ścią, jednak władza państwowa powinna mieć charakter ograniczony.

• Klasyczni liberałowie byli zwolennikami idei pań­stwa jako stróża nocnego. Współcześnie nie są tak radykalni, ale uważają, że wpływ pań­stwa na życie społeczne powinien być jak naj­mniejszy. Według nich główną jego funkcją jest zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom, ochrona własności prywatnej, stwarzanie wa­runków dla działalności gospodarczej. Liberałowie opowiadają się za trójpodziałem władzy, który chroni przed despotyzmem.

Wizja społeczeństwa

• Społeczeństwo nie jest wartością autonomicz­ną, a jedynie środkiem służącym człowiekowi do samorealizacji.

• W klasycznym liberalizmie dominowała wizja zatomizowanego społeczeństwa, według której społeczeństwo nie jest organiczną cało­ścią, lecz zbiorem jednostek. Współcześnie li­berałowie nie głoszą już tak radykalnych po­glądów. Zgadzają się, że społeczeństwo jest re­alnym bytem, który może się przyczynić do po­szerzenia zakresu wolności dla szerokich mas.

Wizja gospodarki

• Liberałowie opowiadają się za gospodarką wolnorynkową. Są przeciwni interwencjoni­zmowi państwowemu, który ogranicza wolność jednostki i hamuje rozwój gospodarczy.

• Według liberałów gospodarka powinna być oparta na zasadzie leseferyzmu, w myśl której jednostki i inne podmioty gospodarcze powin­ny mieć pełną swobodę działalności gospodar­czej i konkurowania ze sobą. Liberałowie postulują wolność gospodarczą, niskie, proste podatki oraz ograniczenie liczby przepisów regulujących gospodarkę.

• Podstawą gospodarki jest własność prywat­na, która stwarza człowiekowi możliwość roz­woju i jest gwarancją wolności.

Libertarianizm

• Libertarianizm to najbardziej skrajny nurt liberalizmu.

• Postuluje nieufność do państwa i biurokracji, które są traktowane przede wszystkim jako zagrożenie dla wolności.

• Rola państwa powinna się ograniczać do minimum. Państwo ma się troszczyć tylko o bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne, nie ingerując w gospodarkę i sprawy społeczne (ideałem byłaby likwidacja państwa).

• Libertarianizm postuluje zniesienie podatków i zastąpienie ich dobrowolnymi datkami na rzecz państwa. Zakłada także likwidację wszelkich form własności państwowej. Radykalni libertarianie domagają się nawet likwidacji armii i zastąpienia jej w razie potrzeby formacjami ochotniczymi.

• Państwo powinno zakazywać obywatelowi działań przeciw innym (np. kradzieży). W imię wolności nie powinno jednak zakazywać działań przeciw sobie, np. narkomanii, prostytucji, eutanazji, por­nografii.

• Do najwybitniejszych twórców współczesnego libertarianizmu zalicza się m.in. Roberta Nozicka i Roberta W. Poole'a. W Polsce elementy libertarianizmu występują w programie Unii Polityki Realnej.

Liberalizm w Polsce

• W Polsce doktryna liberalna nigdy nie cieszyła się szczególną popularnością, a liberałowie nigdy nie mieli zbyt dużych wpływów.

• Pierwszym ugrupowaniem liberalnym byli kaliszanie działający w latach

• 1820-1831 w Królestwie Polskim, ł W II połowie XIX w. i na początku XX w. poglądy liberalne głosił Aleksander

• Świętochowski - przywódca ideowy warszawskich pozytywistów, a także tzw.

• ekonomiczna szkoła krakowska, skupiona wokół Adama Krzyżanowskiego.

• W okresie międzywojennym liberałowie nie odgrywali większej roli politycznej. Byli skupieni wokół czasopisma „Wiadomości Literackie".

• ^ Odrodzenie myśli liberalne] nastąpiło na przełomie lat 70. i 80. Je| najwybit­niejszymi przedstawicielami byli Mirosław Dzielski i Stefan Kisielewski.

• Po 1989 r. liberałowie uzyskali znaczny wpływ na przemiany gospodarcze w Polsce. W latach 90. dużą rolę odgrywały partie odwołujące się do ideo­logii liberalnej - Kongres Liberalno-Demokratyczny, a następnie Unia Wolności

Współcześni myśliciele liberalni

Friedrich von Hayek

(1899-1992), ekonomista au­striacki, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, autor m.in. Drogi do zniewole­nia, Konstytucji wolności

Karl Popper

(1902-1994), filozof austriac­ki, autor książki Społeczeń­stwo otwarte i jego wrogowie

Raymond Aron

(1905-1983), francuski socjo­log, politolog i filozof, autor m.in. Końca wieku ideologii oraz Eseju o wolnościach

Milion Friedman

(1912-2006), ekonomisto amerykański, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, autor publikacji Kapitalizm i wolność, Tyrania status quo

3.3. Konserwatyzm

Narodziny i rozwój

• Ideologia konserwatywna narodziła się na przełomie XVIII i XIX w. i stanowiła odpowiedź na rewolucję francuską. Za jednego z głównych twórców uznaje się Edmunda Burke'a (1729-1797), który w dziele Rozważania o rewolucji francuskiej skrytykował rewolucję za niszczenie wypracowanego przez wieki ładu.

• Jako pierwszy pojęcia „konserwatyzm" użył w l 820 r. Renę de Chateaubriand, który wydawał pismo „Konserwatysta".

• 0 Rozwój| konserwatyzmu nastąpił w l połowie XIX w., w toku polemik najpierw z liberalizmem (konser­watyzm sprzeciwiał się indywidualizmowi i kapitalizmowi), a następnie z socjalizmem.

• W II połowie XIX i pierwszej połowie XX w. rozwój konserwatyzmu znacznie osłabł. Zmalał również jego wpływ na politykę, którą zdominował liberalizm.

• • Renesans myśli konserwatywnej rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w II po­łowie XX w. przełomie lat 70. i 80. Następnie w Wielkiej Brytanii i Niemczech po­jawił się neokonserwałyzm będący połączeniem tradycyjnego konserwatyzmu w sferze wartości z liberalizmem gospodarczym. Istniejący obecnie konserwatyzm tradycjonalistyczny nawiązuje do początków konserwatyzmu. Jego przedstawiciele odrzucają demokrację liberalną i opowiadają się za odnowieniem ustroju monarchicznego.

Wizja człowieka

• Konserwatyzm charakteryzuje pesymistyczna wizja ludzkiej natury, skażonej złem.

• Drzemiącego w człowieku zła nie można przezwyciężyć, ale można ograniczyć jego skutki dzięki auto­rytetom, religii, kulturze i życiu we wspólnotach (np. w rodzinie).

• Wzorem dla konserwatystów jest człowiek, dla którego ważniejsze są obowiązki niż uprawnienia i któ­ry jest zdolny do samopoświęceń i wyrzeczeń w imię wartości wyższych.

Wizja społeczeństwa

• Społeczeństwo w ideologii konserwatywnej tworzy organiczną całość, złożoną z powiązanych ze so­bą jednostek, grup, rodzin i klas, nadrzędną w stosunku do jednostki. Nie oznacza to jednak, że kon­serwatyści lekceważą interes jednostki. Każdy ma do odegrania swoją rolę w społeczeństwie.

• Według konserwatystów społeczeństwo jest zorganizowane hierarchicznie. Występujące między ludź­mi różnice uznane są za rzecz naturalną, która wynika z naturalnych różnic w zdolnościach i umiejęt­nościach.

• Społeczeństwo jest ukształtowane w toku rozwoju historycznego, który ma charakter ewolucyjny. Trady­cja oraz istniejące w społeczeństwie instytucje uformowane w przeszłości są gwarantem porządku spo­łecznego i dlatego należy je chronić.

• W myśli konserwatywnej kluczowym pojęciem i jedną z najwyższych wartości społecznych jest trady­cja, czyli przekazywane z pokolenia na pokolenie normy, obyczaje, poglądy i wierzenia.

• Fundamentem społeczeństwa jest zdrowa, trwała i wielodzietna rodzina.

• Konserwatyści sprzeciwiają się rewolucjom, które niszczą istniejący ład i prowadzą zawsze do większe­go zła. Zmiany powinny się dokonywać stopniowo, na zasadzie ewolucji.

Wizja państwa

• Konserwatyzm postuluje istnienie silnego państwa, ponieważ jest ono gwarantem ładu, chociaż wła­dza powinna mieć charakter ograniczony.

• Współcześnie większość konserwatystów zaakceptowała demokrację przedstawicielską. Ciągle jednak silny jest nurt odnoszący się z niechęcią do demokracji i republiki oraz opowiadający się za monar­chią, w której jednostka sprawuje realną władzę.

• Konserwatyści akcentują rolę elit, do których powinna należeć władza w państwie, i z nieufnością od­noszą się do mas społecznych.

Wizja gospodarki

• Obecnie większość konserwatystów opowiada się za gospodarką wolnorynkową i sprzeciwia się da­leko posuniętej ingerencji państwa w gospodarkę (tylko nieliczni radykalni tradycjonaliści są przeciw­nikami gospodarki wolnorynkowej).

• Konserwatyści występują w obronie własności prywatnej, która jest gwarancją wolności i podstawą gospodarki.

Współcześni myśliciele konserwatywni

Eric Voegelin (1901-1985), filozof niemiecki, krytyk nowożytnej filozofii i myśl! politycznej, autor m.in. Porządku i historii oraz Nowej nauki polityki.

Russel Kirk (1918-1994), amerykański myśliciel i politolog, autor m.in. Konserwatywnego umysłu: od Burke'a do Eliota.

Leo Strauss (1899-1973), amerykański filozof polityczny niemieckiego pochodzenia, autor m.in. Prawa naturalnego w świetle historii.

Michael Oakeshotł (1901-1990), brytyjski myśliciel polityczny i historyk, popularyzator myśli konserwa­tywnej.

Wybitni politycy konserwatywni

Winston Churchill

(l 874-1965), premier Wielkiej Brytanii w latach 1940-1945 i 1951-1955

Charles de Gaulle

(1890-1970), prezydent Francji w latach 1959-1969

Margaret Thatcher

(ur. 1925), premier Wielkiej Brytanii w latach 1979-1990

Ronald Reagan

(1911-2004), prezydent USA w latach 1981-1989

Konserwatyzm w Polsce

• Polski konserwatyzm narodził się w l połowie XIX w. Konserwatystami byli m.in. Adam Jerzy Czartoryski i Aleksander Wielopolski.

• W latach 60. XIX w. w Galicji powstało ugrupowanie stańczyków (m.in. Michał Bobrzyński, Józef Szujski), którzy byli najbardziej wpływowym ugrupowaniem politycznym w dziejach polskiego konserwaty­zmu. Stańczycy sprzeciwiali się powstaniom, a katolicyzm uznawali za podstawę światopoglądu. Pod koniec XIX w. uzyskali duże wpływy polityczne w monarchii Habsburgów.

• W okresie międzywojennym myśl konserwatywna rozwinęła się nieznacznie, a konserwatyści nie odgry­wali większej roli politycznej. Najbardziej znanymi postaciami byli publicysta Stanisław Cat-Mackiewicz oraz filozof Marian Zdziechowski.

• W okresie PRL-u nie istniały warunki do rozwoju myśli konserwatywne!. Odwoływali się do niej tylko nieliczni intelektualiści, m.in. Paweł Hertz. Idee konserwatywne pojawiały się również na łamach „Tygo­dnika Powszechnego". Nurt istniał także w opozycji antykomunistycznej.

• Po 1989 r. do ideologu konserwatywnych odwoływało się kilka partii politycznych (m.in. Unia Polityki Realnej oraz Partia Konserwatywna), jednak nie odnosiły one większych sukcesów. Myśli konserwatyw­ne promowały periodyk! kulturalno-polityczne, m.in. „Arcana" i „Fronda".

3.4. Nauka społeczna Kościoła

Narodziny i rozwój

• Nauka społeczna Kościoła stanowi część nauczania Kościoła katolickiego na temat moralnych i religijnych aspektów życia społecznego. Jej elementy były obecne w nauczaniu Kościoła od chwili jego narodzin.

• Jako doktryna społeczna nauka Kościoła zaczęła się rozwiać w połowie XIX w. w Europie. Je| pionierami byli m.in. biskupi niemieccy - Wilhelm von Ketteler i Heinrich Pesch.

• Przełomowe znaczenie dla kształtowania się tej myśli politycznej miała encyklika Leona XIII Rerum novarum z 1891 r., w której papież skrytykował zarówno ustrój socjalistyczny, jak i liberalny. Encyklika mó­wiła o prawie robotników do zrzeszania się i godziwej płacy.

• Ideologia nauki społecznej Kościoła była rozwijana w encyklikach kolejnych papieży, zwłaszcza w II poło­wie XX w.

• Duży wpływ na kształt doktryny miała filozofia personalistyczna, zwłaszcza filozofowie francuscy Jacques Maritain i Emmanuel Mounier.

• Wydarzeniem niezwykle istotnym z punktu widzenia rozwoju doktryny był Sobór Watykań­ski II (1962-1965). W dokumentach soborowych Kościół zaakceptował demokrację, odrzucił dyktaturę, głosił konieczność walki z ubóstwem i nietolerancją oraz ochronę praw pracowników.

• W nauce społecznej Kościoła występują dwa nurty. W nurcie oficjalnym główną rolę odgrywają dokumenty papieskie, zwłaszcza encykliki. Nurt nieoficjalny tworzą myśliciele mniej lub bardziej związani z Kościołem.

Wizja człowieka

• Społeczna nauka Kościoła uznaje personalistyczną wizję ludzkiej osoby. Człowiek jest istotą wyjąt­kową przede wszystkim dlatego, że jest istotą duchową, a jego celem jest życie wieczne. Stąd w doku­mentach kościelnych bardzo często podkreśla się godność osoby ludzkiej.

• Człowiek jest wolny. W myśl nauki Kościoła wolność polega na uwolnieniu się od grzechu i zła oraz na swobodnym dążeniu do celu ostatecznego, czyli zbawienia.

• Człowiek posiada szereg praw. Oprócz tradycyjnych wolności, dokumenty wymieniają m.in. prawo do życia rodzinnego, posiadania własności oraz do sprawiedliwej płacy.

Wizja społeczeństwa

• Społeczeństwo jest pojmowane jako organiczna całość złożona z powiązanych ze sobą różnymi wię­ziami grup, warstw i klas.

• Główną zasadą życia społecznego jest zasada dobra wspólnego i solidaryzmu społecznego, a więc przekonanie, że wszystkich członków społeczeństwa, niezależnie od miejsca zajmowanego w hierarchii społecznej, łączy wspólny interes.

• Kościół jest przeciwnikiem rewolucji i opowiada się za zmianami ewolucyjnymi.

• Główną wartością w życiu społecznym jest sprawiedliwość pojmowana jako oddawanie każdemu te­go, co się mu należy. Sprawiedliwość jest narzędziem, które ogranicza ubóstwo.

• Realizowanie dobra wspólnego wymaga kierowania się w życiu społecznym zasadami sprawiedliwo­ści, dialogu i kompromisu.

• Rodzina jest podstawową komórką społeczną, środowiskiem, które kształtuje człowieka.

Wizja państwa

• Państwo jest traktowane jako wspólnota, której głównym celem powinno być zapewnienie oby­watelom godnych warunków życia.

• Zasada subsydiarności - państwo powinno ingerować dopiero wtedy, gdy jednostka lub wspólnota nie radzi sobie z jakimś zadaniem.

• Wierni powinni mieć krytyczny stosunek do wła­dzy. Kościół przyznaje obywatelom prawo do nieposłuszeństwa obywatelskiego, jeśli wła­dza łamie prawa człowieka.

Wizja gospodarki

• Kościół opowiada się za gospodarką rynkową, ale ze zwróceniem uwagi na sprawy socjalne.

• Oprócz własności prywatnej nauka Kościoła zwraca uwagę na dużą rolę form własności grupowej (np. akcjonariat pracowniczy), która łagodzi nierówności społeczne i realizuje zasadę sprawiedliwości.

• Kościół podkreśla rangę pracy i prawo do jej godnego opłacania, mówi o współpracy między pracownikiem a pracodawcą dla dobra wspólne­go.

Papieże - twórcy katolickiej nauki społecznej

Leon XIII

(1810-1903), papież w la­lach 1878-1903, encykliki: Libertas (1888), Rerum novorum (1891)

Jan XXIII

(1881-1963), papież w la­tach 1958-1963, encykliki: Mater et Magistra (1961) Pacem in terris (1963)

Paweł VI

(l 897-1978), papież w la­tach 1963-1978, encykliki: Populorum progressio (l 967), Humonae vitae (1968)

Jan Paweł II

(1920-2005), papież w lo­tach 1978-2005, encykliki: Redemptor hominis (1979), Laborem exercens (1981), Centesimus otinus (1991)

Chrześcijańska demokracja

• Chrześcijańska demokracja to ruch społeczno--polityczny, który narodził się pod koniec XIX w. Nawiązuje do katolickiej nauki społecznej, ale jest niezależny od Kościoła i reprezentowany przez partie chrześcijańsko-demokratyczne.

• Początkowo w programach partii chrześcijańsko-demokratycznych dużą rolę odgrywały wątki religijne i zasady chrześcijańskiej moral­ności. Obecnie wątki religijne pojawiają się bar­dzo rzadko, a w partiach działają także osoby niewierzące.

• Współczesny ruch chadecki odwołuje się do ta­kich idei katolickiej nauki społecznej, jak soli­daryzm społeczny, poszanowanie godności jednostki, etyka w polityce oraz zasada pomocniczości państwa.

• Obecnie w Europie partie chadeckie obok so­cjaldemokratycznych są główną siłą polityczną.

Chrześcijańska demokracja w Polsce

• W Polsce ruch chrześcijańsko-demokratyczny ukształtował się na początku XX w. na bazie dzia­łających związków zawodowych i organizacji spo­łecznych. Przed l wojną światową partie i stronnic­twa działały we wszystkich trzech zaborach.

• W okresie międzywojennych opcję chrześcijańsko-demokratyczną reprezentowało Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji, któ­rego przywódcami byli Wojciech Korfanty i ks. Stanisław Adamski.

• W okresie PRL-u do myśli chadeckiej nawiązy­wało środowisko skupione wokół miesięcznika „Znak" oraz „Tygodnika Powszechnego".

• Po 1989 r. powstało kilka partii chrześcijańsko--demokratycznych, m.in. Porozumienie Cen­trum, Partia Chrześcijańskich Demokratów. Jednak oprócz pierwszej z nich żadna nie uzy­skała większych wpływów.

Wybitni politycy chadeccy

Konrad Adenauer

(1876-1967), kanclerz RFN w latach 1949-1963

Alcide De Gasperi (1881-1954), premier Włoch wiatach 1945-1953

Helmut Kohl (ur. 1930), kanclerz RFN, a potem zjedno­czonych Niemiec w latach 1982-1998

AldoMoro (1916-1978), premier Włoch w latach 1963-1968, 1974-1976

Teologia wyzwolenia

• Teologia wyzwolenia to nurt myśli katolickiej, który narodził się w Ameryce Łacińskiej w latach 60. Jej twórcą jest peruwiański teolog ks. Gustavo Gutierrez (ur. 1928). Jego zdaniem tradycyjna teolo­gia jest nieprzystosowana do realiów Ameryki Łacińskiej, ponie­waż ignoruje problemy społeczne. Zadaniem teologii powinno być zmienianie świata.

• Przedstawiciele nurtu występują w obronie najbiedniejszych. Jezusa postrzegają jako bojownika walczącego z niesprawiedliwościami spo­łecznymi.

• Teologia wyzwolenia przyjmuje marksistowską wizję społeczeń­stwa, m.in. zasadę walki klas. Dopuszcza zastosowanie przemocy w sytuacji, gdy innymi środkami nie uda się rozwiązać problemów społecznych.

• Została potępiona przez Watykan, jednak w dalszym ciągu ma wielu zwolenników nie tylko wśród wiernych, ale także duchow­nych w Ameryce Łacińskiej.

3.5. Socjaldemokracja

Narodziny i rozwój ideologii

• Początki socjaldemokracji wiążą się z podziałem, jaki nastąpił pod ko­niec XIX w. w międzynarodowym ruchu robotniczym na nurt rewolucyjny i reformistyczny. Rewolucjoniści byli zwolennikami budowy socjalizmu przez rewolucję. Reformiści zaś uważali, że powinno to nastąpić wskutek ewolucji i demokratycznego przejęcia władzy przez proletariat. Oznaczało to zaakceptowanie przez reformistów demokracji.

• Po I wojnie światowej nastąpił ostateczny rozłam w ruchu robotniczym na dwa obozy: rewolucyjny (komunistyczny) i reformistyczny (socjaldemo­kratyczny).

• Ważnym etapem w rozwoju ideologii był kongres socjaldemokratów we

• Frankfurcie nad Menem w 1951 r. Przyjęto na nim deklaracje „Cele i zadania socjalizmu demokratycznego . Zapisano w me,, ze doktryna socjaldemokratyczna składa się z socjalizmu, rozumianego jako walka z wyzyskiem, i demokracji przejawiającej się odrzuceniem przemocy w walce z kapitalizmem oraz potępieniem komunizmu. Celem socjaldemokracji była budowa „państwa dobrobytu", które zapewniałoby wszystkim obywatelom godne warunki życia, pracę, opiekę zdrowotną i edukację.

• Załamanie się idei „państwa dobrobytu" spowodowało dalszą ewolucję ideologii. W 1999 r. premier Wielkiej Brytanii Tony Blair i kanclerz Niemiec Gerhard Schröder wydali manifest „Europa: Trzecia Dro­ga/Nowy Środek". Manifest ten potwierdzał aktualność wartości socjaldemokratycznych, takich jak sprawiedliwość społeczna, równość szans, solidarność. W sferze gospodarczej zgłoszono jednak po­stulat ograniczenia państwa opiekuńczego. W ten sposób poglądy znacznej części socjaldemokratów zbliżyły się do poglądów liberałów socjalnych.

Wizja człowieka

• Socjaldemokracja zakłada pozytywną wizję człowieka, który jest pozbawiony wad, dysponuje ogromnym potencjałem. Winę za zło ponosi nie człowiek, ale niesprawiedliwe społeczeństwo.

• Każdy człowiek posiada szereg praw i wolności, w tym prawa do opieki zdrowotnej, pracy, edukacji oraz wypoczynku.

• Człowiek jest istotą społeczną. Oznacza to, że w pełni realizuje się tylko w społeczeństwie.

Wizja społeczeństwa

• Początkowo socjaldemokraci pojmowali społeczeństwo w sposób klasowy, czyli jako występowanie klas o sprzecznych interesach. Obecnie jest ono traktowane jako zbiór jednostek i grup społecz­nych.

• Społeczeństwo powinno się opierać na takich wartościach, jak sprawiedliwość społeczna pojmowa­na jako sprawiedliwy podział dóbr, równość społeczna interpretowana jako równość szans, oraz rów­ność wobec prawa. Stąd postulaty równouprawnienia mniejszości seksualnych czy emigrantów oraz zniesienia wszelkich przywilejów.

Wizja państwa

• Socjaldemokraci opowiadają się za państwem demokratycznym opartym na zasadach pluralizmu, re­prezentacji, trójpodziału władzy, poszanowania praw mniejszości i samorządności.

• Postulują rozdzielenie Kościoła od państwa i wolność światopoglądową, czyli opowiadają się za pań­stwem laickim.

• Według socjaldemokratów państwo powinno mieć charakter opiekuńczy. Powinno realizować zasady sprawiedliwości społecznej, redukować nierówności poprzez zapewnienie obywatelom pracy, edukacji oraz opieki zdrowotnej.

Wizja gospodarki

• Socjaldemokraci uznają własność prywatną i wolny rynek, który powinien jednak pozostawać pod kon­trolą państwa. Własność ma służyć ogółowi i musi mieć charakter prospołeczny, który zostaje nadany m.in. poprzez podatki lub fundacje.

• Oprócz własności prywatnej znaczącą rolę w gospodarce powinny odgrywać różne inne formy własno­ści (zbiorowa, państwowa).

• Socjaldemokracja zakłada ingerencję państwa w gospodarkę (interwencjonizm państwowy). Pań­stwo za pomocą określonych instrumentów (np. progresywnych podatków) powinno dokonywać redy­strybucji dóbr.

• Socjaldemokracja uznaje prymat pracy nad kapitałem.

Twórcy ideologii socjaldemokratycznej

Eduard Bernstein (1850-1932), niemiecki polityk i myśliciel polityczny, twórca nurtu reformistycznego nazywany ojcem socjaldemokracji, autor Zasad socjalizmu i zadań socjalnej demokracji .

Karl Kautsky (1854-1938), niemiecki polityk i publicysta, autor Materialistycznego pojmowania dziejów.

Serge Mallet (1926-1973), francuski socjolog i myśliciel polityczny, twórca koncepcji nowej klasy robotniczej Anthony Giddens (ur. 1938), brytyjski socjolog i publicysta, twórca programu brytyjskiej Partii Pracy, au­tor książki Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji

Willy Brandt

(1913-1992), kanclerz RFN wiatach 1969-1974, laureat Pokojowej Nagrody Nobla

Wybitni politycy socjaldemokratyczni

Olof Palme (1927-1986), premier Szwecji w latach 1969-1976 i 1982-1986

François Mitterand (1916-1996), prezydent Fran­cji w latach 1981-1995

Tony Blair (ur. 1953), premier Wielkiej Brytanii w latach 1997-2007

Socjaldemokracja w Polsce

• Początki polskiej myśli socjaldemokratycznej sięgają końca XIX w. Spór między reformistami a rewolu­cjonistami w polskim ruchu robotniczym dotyczył nie tylko stosunku do rewolucji, ale także stosunku do kwestii odzyskania niepodległości. Przedstawiciele nurtu rewolucyjnego byli temu przeciwni, a reformiści łączyli hasła odzyskania niepodległości z hasłami budowy socjalizmu.

• W 1892 r. powstała Polska Partia Socjalistyczna (PPS), w której programie obok postulatów socjalistycz­nych znalazły się hasła niepodległościowe. Jednym z ważniejszych myślicieli reprezentujących poglądy reformistyczne przed l wojną światową był Bolesław Limanowski.

• W okresie międzywojennym PPS była jedną z najważniejszych sił politycznych w kraju. Jej głównymi teoretykami i jednymi z najwybitniejszych działaczy byli Mieczysław Niedziałkowski oraz Ignacy Daszyński. Po II wojnie światowej w l 948 r. PPS została wchłonięta przez komunistyczną Polską Partię Ro­botniczą (PPR) i przekształcona w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR).

• Odrodzenie polskiej myśli socjaldemokratycznej nastąpiło w latach 80. W opozycji antykomunistycznej istniał silny nurt socjaldemokratyczny, którego najwybitniejszymi przedstawicielami byli Ryszard Bugaj i Jan Józef Lipski.

• Od l 989 r. partie socjaldemokratyczne, takie jak Sojusz Lewicy Demokratycznej, Socjaldemokracja RP czy Unia Pracy, mają duże znaczenie na polskiej scenie politycznej.

3.6. Faszyzm

Geneza i rozwój

• Narodziny ideologii faszystowskiej były związane z głębokim kryzysem poli­tycznym, moralnym, kulturowym i ekonomicznym, który nastał w Europie w wyniku l wojny światowej.

• Faszyzm ma swoje korzenie we Włoszech. Za jego twórcę uważa się Beni

• ta Mussoliniego który w 1919 r. założył organizację Fasci di Combattimento, przekształconą w 1921 r. w Narodową Partię Faszystowską.

• Założenia faszyzmu włoskiego rozwinął w Niemczech Adolf Hitler.

• • W okresie międzywojennym ruchy faszystowskie działały w większości

• państw Europy i obu Ameryk. W niektórych osiągały nawet duże wpływy, np. Legion Archanioła Michała w Rumunii, Strzałokrzyżowcy na Węgrzech. styka stała się symbolem faszyzmu

• Po II wojnie światowej faszyzm, skompromitowany masowymi zbrodniami na całym świecie, przeciwko ludzkości, został odrzucony. Pewną popularnością cieszy się na­wiązujący do tej ideologii neofaszyzm, który akceptuje demokrację, jednak

• odwołuje się do niektórych założeń faszyzmu, takich jak zasada wodzostwa w partii, obrona porząd­ku publicznego, niechęć do cudzoziemców, zwłaszcza przedstawicieli innych ras (występujący w Niem­czech neonazizm).

Wizja człowieka

• Faszyzm zakładał, że człowiek jest z natury istotą złą, egoistyczną i niegodną zaufania. Była to pesy­mistyczna wizja jednostki ludzkiej.

• Według założeń faszyzmu człowiek to istota wspólnotowa i społeczna (odrzucenie indywidualizmu). Człowieka kształtuje zbiorowość, czyli naród, dzięki któremu zyskuje on wartość, stąd powinien mu się całkowicie podporządkować.

• Ideologia faszystowska głosiła konieczność stworzenia „nowego człowieka", który powinien odrzu­cić dotychczasowe wartości mieszczańskie: materializm, racjonalizm, poczucie bezpieczeństwa. Ich miejsce miały zająć takie wartości, jak odwaga, heroizm oraz poświecenie, które są szczególnie przy­datne w czasie wojny uznawanej za naturalny stan rzeczy i najlepszy sprawdzian wartości człowieka.

Wizja narodu i społeczeństwa

• Naród jest najwyższą wartością i tylko jego dobro się liczy. Ma on do spełnienia misję dziejową, którą najczęściej jest ekspansja.

• Zasadą, na której powinno się opierać życie społeczne, jest solidaryzm, zakładający współpracę wszyst­kich klas dla dobra narodu.

• Naród dzieli się na elitę rządzącą i rządzonych, którzy są postrzegani jako masy. Masy są podzielone na klasy, zorganizowane hierarchicznie i tworzące organiczną całość.

• Masy są ściśle podporządkowane elicie rządzącej i powinny być jej posłuszne.

Wizja państwa

• Faszyzm zakłada kult państwa. Uznaje, że dobro państwa jest wartością nadrzędną wobec interesów jednostek i grup społecznych.

• Państwo ma charakter totalitarny - organizuje i poprzez rozbudowany aparat policyjny kontroluje ży­cie społeczne jednostki. Od obywateli wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa wobec wyznaczo­nych przez państwo celów.

• Na czele państwa i narodu stoi otoczony kultem wódz, któremu przypisuje się cechy nadludzkie. Wódz nigdy się nie myli, ponieważ jego poczynaniami kierują siły wyższe.

• Dużą rolę w państwie odgrywa hierarchicznie zorganizowana masowa partia faszystowska, która jest . jedyną legalnie działającą partią. Kontroluje ona wszystkie dziedziny życia społecznego i jest ściśle po­wiązana z aparatem państwowym.

Wizja gospodarki

• Faszyzm uznaje istnienie własności prywatnej. Gospodarka ma charakter kapitalistyczny, jednak dzia­łalność przedsiębiorców powinna być zgodna z interesem państwa i narodu.

• Gospodarka powinna mieć charakter narodowy i służyć celom narodu.

• Silny interwencjonizm państwa w gospodarkę polega na tym, że wspiera ono określone gałęzie gospodarki (przede wszystkim przemysł ciężki, zbrojeniowy), określa poziom i asortyment produkcji.

Przywódcy i twórcy ideologii faszystowskiej

Benito Mussolini (1883-1945), przywódca faszystowskich Wioch i twórca ideologii, autor m.in. Doktryny faszyzmu

Adolf Hitler (1889-1945), przywódca faszystowskich Niemiec, autor Mein Kampf

Alfred Rosenbcrg (1893-1946), główny ideolog III Rzeszy, autor Mitu XX wieku

Oswald Mosley (1896-1980), polityk brytyj­ski, twórca i przywódca Brytyj­skiego Związku Faszystów

Narodowy socjalizm (nazizm)

Narodowy socjalizm, nazywany także nazizmem, to niemiecka, skrajna odmiana faszyzmu. Do jego cech charakterystycznych należą:

• absolutyzowanie pojęcia narodu pojmowanego jako wspólnota o charakterze rasowym, oparta na wspól­nocie krwi;

• przekonanie o wyższości rasy aryjskiej i jej najdoskonalszej części - rasy panów, czyli Niemców - nad in­nymi rasami. Powołaniem rasy nadludzi jest panowanie nad światem. Niemcy mają prawo do stworze­nia w Europie Środkowo-Wschodniej przestrzeni życiowej kosztem niższych rasowo narodów;

• skrajny antysemityzm - Żydów postrzegano jako rasę najbardziej zdegenerowaną, odpowiedzialną za całe zło na świecie (m.in. komunizm, demokrację liberalną, masonerię), głównego wroga rasy panów.

Faszyzm w Polsce

• W Polsce faszyzm nigdy nie był zbyt popularny, głosiły go tylko marginalne grupy.

• W latach 20. idee głoszone przez Mussoliniego zostały życzliwe przyjęte przez część obozu narodowe­go i oraz obozu monarchistów. Je| sympatycy trafiali się jednak także po lewej stronie sceny politycz­nej, a nawet w obozie sanacyjnym.

• Pierwszą większą organizacją, która częściowo nawiązywała do ideo­logii faszyzmu włoskiego, był założony w 1926 r. Obóz Wielkiej Pol­ski. Jednak środowiska te nigdy nie zaakceptowały typowej dla faszy­zmu konieczności podporządkowania jednostki ogółowi.

• Liczącą się organizacją, która w stosunkowo największym stopniu przyjęła ideologię faszystowską, był powstały w 1934 r. Obóz Narodowo-Radykalny „Falanga". Jednak w przeciwieństwie do faszy­zmu europejskiego w programie „Falang!" podkreślano nadrzędność katolicyzmu i jego zasad nad sferą polityki.

• Obecnie do faszyzmu odwołują się bardzo nieliczne radykalne grupy. W Polsce głoszenie i propagowanie tej ideologii jest zakazane.

3.7. Komunizm

Genezo i rozwój

Twórcami ideologii komunizmu byli dwaj filozofowie Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895). W 1848 r. opublikowali oni Manifest komunistyczny, w którym zawarli podstawowe za­łożenia tej ideologii.

Poglądy Marksa i Engelsa zmodyfikował Włodzimierz lljicz Lenin, dodając m.in. założenie totalitar­nej dyktatury partii komunistycznej, która ma sprawować władzę w imieniu ludu (stąd ta ideologia jest często nazywana marksizmem-lenimzmem).

Marksizm-leninizm stał się oficjalną doktryną partii komunistycznych, które dążyły do przejęcia władzy wskutek rewolucji. W 1917 r. w wyniku rewolu­cji październikowej powstało pierwsze na świecie komunistyczne państwo - Rosja Radziecka.

Po II wojnie światowe] partie komunistyczne przejęły władzę w wielu pań­stwach na całym świecie (Europa Środkowo-Wschodnia, Chiny, Kuba itd.). Jednak sukcesy polityczne nie pociągnęły za sobą rozwoju ideologii.

Upadek reżimów komunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej na prze­łomie lat 80. i 90. XX w., a następnie rozpad ZSRR spowodowały, że więk­szość europejskich partii komunistycznych wyrzekła się ideologii marksistowsko-leninowskiej. Do ideologii komunistycznej ciągle odwołują się jed­nak niektóre reżimy totalitarne, m.in. w Korei Północnej, Chinach, na Kubie.

• Obecnie w Europie pewną popularnością cieszy się eurokomunizm - od lat 70. oficjalna doktryna działających w Europie partii komunistycznych.

Godło Związku Socjalistycznych

Republik Radzieckich. Sierp

i miot miały symbolizować rządy

proletariatu i stały się symbolem

komunizmu.

Wizja człowieka

• W założeniach komunizmu człowiek jest postrzegany jako część przyrody. Od pozostałych istot różni się przede wszystkim posiadaniem świadomości.

• Człowiek jest istotą społeczną - jest tworem społeczeństwa, które kształtuje jego świadomość. Interes jednostki powinien być podporządkowany interesowi ogółu.

• Ważną rolę w procesie uspołecznienia człowieka odgrywa praca, która zmusza go do współpracy z in­nymi ludźmi.

Wizja społeczeństwa

> Komunizm przeciwstawia się koncepcji społe­czeństwa kapitalistycznego, które składa się z dwóch przeciwstawnych sobie klas: kapitali­stów posiadających środki produkcji i wyzyski­wanej przez nich klasy robotniczej.

r Idealne społeczeństwo powinno mieć charakter bezklasowy, który można stworzyć przez rewo­lucję. W jej wyniku władzę przejmie klasa ro­botnicza.

• Społeczeństwo powinno się opierać na zasa­dzie równości wszystkich ludzi (pojmowanej w sposób bezwzględny) i ściśle z nią powiąza­nej zasadzie sprawiedliwości („od każdego we­dług zdolności, każdemu według potrzeb").

Wizja państwa

* Państwo jest przez komunistów pojmowane ja­ko narzędzie ucisku klasy robotniczej przez ka­pitalistów. Po wprowadzeniu komunizmu, likwi­dacji klas i własności na całym świecie państwo będzie niepotrzebne.

s Jednak w związku ze zwycięstwem komunizmu tylko w jednym kraju zakładano konieczność utrzymania państwa do obrony przed zagroże­niem z zewnątrz.

Ustrój państwa powinien się opierać na zasa­dzie dyktatury proletariatu. W jego imieniu władzę sprawuje partia komunistyczna.

Wizja gospodarki

• Komunizm zakłada likwidację własności prywatnej i zastąpienie jej własnością kolektywną.

• Istotną rolę odgrywa pełna kontrola państwa nad gospodarką (idea gospodarki centralnie planowa­nej). Państwo powinno być właścicielem środków produkcji.

Przywódcy i ideolodzy komunistyczni XX wieku

Włodzimierz lljicz Lenin włość. W. 1. Uljanow (1870-1924), teoretyk komu­nizmu, jeden z twórców i pierwszy przywódca Zwiqzku Radzieckiego	Józef Wissarionowicz Stalin włość. Josif Dżugaszwili (1879-1953), od potowy lat 20. aż do śmierci dyktator Związku Radzieckiego, jeden z największych zbrodniarzy w dziejach ludzkości	Lew Tracki wlaśc. L. Branstein (1879-1940], ideolog i działacz komunistycz­ny, bliski współpracownik Lenina, po konflikcie ze Stali­nem zmuszony do emigracji	Mao Tse-tung (1893-1976), teoretyk komu­nizmu, twórca i pierwszy przy­wódca komunistycznych Chin, autor Czerwonej ksiqżeaki

Nurty komunizmu

Stalinizm - doktryna stworzona przez Józefa Stalina, oparta na uproszczonej i sprzecznej wewnętrznie interpretacji poglądów Marksa i Lenina. Jej centralnym założeniem była teza o możliwości budowy ko­munizmu w jednym kraju oraz o zaostrzaniu się walki klas w miarę budowy socjalizmu, co było uzasad­nieniem dla terroru i czystek.

Maoizm - nurt zapoczątkowany przez Mao Tse-tunga, stanowiący przeniesienie i dostosowanie mark-sizmu-leninizmu do tradycji i warunków chińskich. Jednak w przeciwieństwie do marksizmu-leninizmu maoizm nie akcentował roli partii komunistycznej, a warstwą, na której miała się oprzeć rewolucja, mia­ło być chłopstwo. Nurt ten był popularny w latach 60. w Europie Zachodniej.

Trockizm - kierunek w ruchu komunistycznym zapoczątkowany przez Lwa Trackiego. Odrzucał on tezę o możliwości budowy komunizmu w jednym kraju (warunkiem budowy komunizmu jest rewolucja na ska­lę światową), sprzeciwiał się rządom jednej partii oraz biurokracji (dopuszczał istnienie wielu partii robot­niczych). Nurt zyskał popularność w niektórych kręgach intelektualistów zachodnich. Eurokomunizm - nurt, który jest oficjalną ideologią współczesnych partii komunistycznych. Narodził się w Europie Zachodniej w latach 70. W swoich założeniach odrzuca podstawowe tezy komunizmu w wer­sji marksistowsko-leninowskiej, m.in. dyktaturę proletariatu, kierowniczą rolę partii, rewolucję. Poza tym akceptuje demokrację. Jest zbliżony do socjaldemokracji. Głównymi twórcami eurokomunizmu byli Enri-co Berlinguer i Georges Marchais.

Komunizm w Polsce

• Na ziemiach polskich komunizm w wersji marksistowskiej pojawił się później niż w innych krajach Eu­ropy. Pierwszą partią, która odwoływała się do tej ideologii, była Międzynarodowa Socjalno-Rewolu-cyjna Partia Proletariat, założona w 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego.

• Przed l wojną światową partią o charakterze komunistycznym była Socjaldemokracja Królestwa Polskie­go i Litwy (SDKPiL), w której działali m.in. Róża Luksemburg i Feliks Dzierźyński.

• Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości SDKPiL połączyła się z Polską Partią Socjalistyczną - Lewi­ca, tworząc Komunistyczną Partię Polski. Ugrupowanie to nie cieszyło się dużym poparciem społecz­nym i było postrzegane jako agentura radziecka. W 1937 r. Stalin podjął decyzję o jej likwidacji, co ostatecznie dokonano w 1939 r.

• W czasie II wojny światowej z inicjatywy Stalina powstała Polska Partia Robotnicza, która po wojnie przejęła władzę w Polsce. W 1948 r. połączyła się z Polską Partią Socjalistyczną i przekształciła w Pol­ską Zjednoczoną Partie Robotniczą, która sprawowała władzę aż do 1989 r.

• Obecnie do ideologii komunistycznej odwołują się marginalne grupy, m.in. założona w 2002 r. Komu­nistyczna Partia Polski.

3.8. Inne ideologie

MilanHodża (1878-1944), polityk czechosłowacki, je­den z głównych ideologów europejskiego agraryzmu w okresie międzywojennym

Agraryzm

• Agraryzm narodził się w Niemczech w II połowie XIX w. Za głównego teoretyka agraryzmu uzna­je się G. Ruhlanda.

• Rozwój tej ideologii na­stąpił na początku XX w. oraz w okresie międzywo­jennym. W tym czasie sta­ła się oficjalną ideologią partii chłopskich. Agraryzm rozwijał się przede wszyst­kim w Niemczech, Czecho­słowacji, Bułgarii, Polsce i Danii.

ł Agraryzm opiera się na za­łożeniu, ze głównym i naj­ważniejszym bogactwem narodowym jest ziemia, a rozwój gospodarki po­winien się opierać na roz­woju rolnictwa. Agraryzm akcentuje rolę warstwy chłopskiej w społeczeń­stwie. Chłopstwo jest jego najważniejszą czę­ścią. Kontakt z naturą, ciężka praca i samo­dzielne prowadzenie gospodarstwa daje warstwie chłopskiej szczególnie pożądane społecznie ce­chy, takie jak pracowitość, samodzielność, sza­cunek dla przyrody, solidarność grupowa. Agraryzm uznaje pierwszeństwo pracy przed ka­pitałem. Odrzuca kapitalizm i soqaiizm, gło­sząc koncepcję „trzeciej drogi". Ideologia agraryzmu traktuje państwo jako dobro wspólne. Podkreśla patriotyzm oraz sza­cunek dla ojczyzny i dla demokracji. Sprzeciwia się zaś rewolucji niszczącej państwo i porządek społeczny.

Agraryści propagowali kult ziemi i szacunek dla przyrody. W związku z tym uważa się ich za prekursorów idei ekologicznych. W agraryzmie podkreśla się znaczenie Kościo­ła i religii, które pomagają w rozwoju moral­nym społeczeństwa.

W Polsce w l połowie XX w. agraryzm był pod­stawową ideą działalności partii ludowych, m.in. Stronnictwa Ludowego, a w la­tach 1945-1947 Polskiego Stronnictwa Ludo­wego, któremu przewodniczył Stanisław Mi-kołajczyk. W okresie międzywojennym głów­nym ideologiem polskiego agraryzmu był Stanisław Miłkowski.

• Po 1989 r. wykształciła się zmodyfikowana wersja agraryzmu - neoagraryzm, który stał się ideologią partii ludowych, m.in. Polskiego Stronnictwa Ludowego.

Anarchizm

Ideologia anarchistyczna narodziła się w XIX w. Jako pierwszy tego pojęcia użył jeden z twór­ców doktryny - Pierre-Joseph Proudhon. Oprócz niego główni twórcy ideologii to Michał Bakunin i Piotr Kropotkin.

Rozwój ideologii anarchistycznej nastąpił na przełomie XIX i XX w. W tym czasie nastąpi­ło także największe nasilenie aktywności odwo­łującego się do niej ruchu, którego działalność przejawiała się m.in. zamachami na czołowych polityków. Miało to, zdaniem przedstawicieli tych ruchów, doprowadzić do upadku państw. Według anarchistów najwyższą wartością jest wolność. W związku z tym należy odrzucić wszystko, co ją ogranicza, m.in. autorytety. Największym zagrożeniem dla wolności jest państwo. Dlatego ono i jego struktury powinny zostać całkowicie zlikwidowane. Państwo jest utożsamiane ze złem wyrządzanym ludziom, z narzucanymi na nich ograniczeniami, które krępują jednostkę. W miejsce państwa miałyby powstać dobrowolne stowarzyszenia i wspólno­ty ludzi.

W obrębie anarchizmu można wyodrębnić kil­ka nurtów. Jednym z nich był anarchizm syn-dykalistyczny zakładający oparcie nowego ła­du społecznego na syndykatach, czyli dobro­wolnych stowarzyszeniach obywateli, w których główną rolę mieli odgrywać robotnicy. Anar­chizm indywidualistyczny odrzucał nie tylko państwo, ale także społeczeństwo, rodzinę i re­ligię jako formy przymusu. Anarchizm komu­nistyczny zaś łączył idee anarchizmu z komu­nistyczną wizją gospodarki. W przeszłości w Polsce ideolo­gia anarchistyczna nigdy nie zdobyła zbytniej po­pularności. Na przeło­mie XIX i XX w. po­glądy anarchistycz­ne głosił Edward Abramowski. Wzrost popularności anarchizmu nastąpił w latach 80. XX w. Powstało wówczas

kilka arup anarchi- ... ... ...

. Litera „A wpisana w okrąg jest

stycznych, np. Fede- „_a]haMe-_{{ znanym symbo|em}

racja Anarchistyczna, _{onar[nizmu Jej zna(zenie nie ]Kt} a w latach 90. m.in. _{do koń[0} |_{osne Wed)ug jedne}| „grupa anarchistycz- _{z teorij ma ona} symbolizować mak-na solidarność". _$y_mę Proudhona „Anarchia jest porządkiem".

Ekologizm

Ideologia ekologiczna narodziła się na począt­ku lat 70. XX w. na fali krytyki cywilizacji kon­sumpcyjnej, jaka pojawiła się w pewnych środo­wiskach w latach 60. (tzw. ruchy kontestacyjne). Nie bez znaczenia dla jej rozwoju były wyniki badań przeprowadzonych w celu oceny zagro­żeń środowiska.

W latach 80. przybrał oficjalną formę ruchu ekologicznego (zob. s. 58). Naczelnym pojęciem ideologii jest przyroda, która jest pojmowana jako całość złożona ze ściśle powiązanych ze sobą elementów. Przyroda ma swoją wartość niezależnie od sa­mego człowieka. Dlatego powinna być chro­niona jako wartość sama w sobie. Ruch ekologiczny odrzuca antropocentryzm, uznawany za powód wykształcenia się agresyw­nego modelu człowieka, który nie liczy się z przyrodą. Ekolodzy propagują model czło­wieka łagodnego, wrażliwego, odrzucającego konsumpcyjny styl życia i szanującego środowi­sko naturalne.

Ideologia ekologizmu odrzuca pogląd o nie­ograniczonych możliwościach rozwoju. W jego miejsce proponuje ideę zrównoważonego rozwoju, która zakłada pogodzenie zaspoko­jenia podstawowych potrzeb społeczeństw z ochroną środowiska naturalnego i jego zaso­bów. Gos-podarka powinna się opierać na od­nawialnych źródłach energii, małych gospo­darstwach rolnych oraz drobnych i średnich przedsiębiorstwach.

Przedstawiciele ruchu ekologicznego opowia­dają się za państwem demokratycznym, zde­centralizowanym, o bardzo rozwinięte] samo­rządności.

Do najważniejszych współczesnych ideologów ekologizmu można zaliczyć Amerykanina Mur-raya Bookchina, francu­skiego myśliciela Andre Gorza i radykalnego duchownego austriac­kiego lvana lllicha. Obecnie w Polsce do ideologii ekologizmu odwołuje się wiele or­ganizacji ekologicz­nych i partii politycz­nych (zob. s. 58).

lvan lllich (1926-2002)

Islamizm

<«• Ideologia islamistyczna narodziła się w krajach muzułmańskich jako odpowiedź na europejski imperializm. Za prekursora ideologii uchodzi AI-Afghani (1838-1897), który dążył do nadania islamowi charakteru antyzachod-niej ideologii.

Pierwszą w pełni islamistyczną organizacją by­ło powstałe w latach 20. XX w. Stowarzyszenie Braci Muzułmanów, które rozwinęło swoją działalność we wszystkich krajach arabskich. W II połowie XX w. ideologia ta w pełni się ukształtowała, a do jej głównych twórców moż­na zaliczyć Maulanę Maududiego, Sajjida Kutba i Ruhollaha Chomeiniego. W myśl tej ideologii islam jest jedyną praw­dziwą religią, a jego przeznaczeniem jest pa­nowanie nad światem. Celem muzułmanina jest więc walka wszelkimi metodami ze wszyst­kim, co nieislamskie.

* Islamiści dostrzegają, że świat islamu ponosi klęski w rywalizacji z Zachodem pod wzglę­dem politycznym, militarnym i gospodarczym. Przyczynę takiego stanu rzeczy upatrują w od­chodzeniu muzułmanów od nauki Mahometa. Dlatego jedyną szansą na przywrócenie świa­tu islamskiemu dawnej potęgi jest, ich zda­niem, powrót do pierwotnego islamu i jego zasad.

Pełny powrót do tradycji jest możliwy tylko w państwie islamskim, które opiera się na prawie szariału regulującym wszystkie aspekty życia społecznego i prywatnego.

* Powrót do tradycji wymaga także odrzucenia zachodnich wzorców kulturowych i wartości, które będąc nie do pogodzenia z zasadami is­lamu, stają się przyczyną negatywnych zjawisk społecznych. Dlatego islamiści zwalczają je wszelkimi możliwymi sposobami, uciekając się także do terroru.

* Obecnie islamizm jest ideologią wielu ugru­powań terrorystycznych (zob. s. 185). Szacuje się, że z tą ideologią utożsamia się 10%

wszystkich muzułma- f- 1| f

"^ --

Ruhollah Chomeini (1902-1989) - przywódca

olucji islamskiej w Iranie w 1978 r. (w jej wyniku Iran stał się

pierwszym islamskim państwem na świecie)

Nacjonalizm

t Nacjonalizm to ideologia, która narodziła się w XIX w. w krajach europejskich.

t Twórcami ideologii nacjonalistycznej byli m.in. Giuseppe Mazzini (nacjonalizm włoski), Maurice Barres (nacjonalizm francuski), Teodor Herzl (na­cjonalizm żydowski), Tomasz Masaryk (nacjona­lizm czeski).

> Po II wojnie światowej ideologia nacjonalistyczna zaczęła się rozwijać w wielu krajach Azji i Afryki (nacjonalizm afrykański, nacjonalizm arabski) i przyczyniła się do procesu dekolonizacji.

t Po 1 989 r. w Europie nastąpiło odrodzenie ide­ologii nacjonalistycznych, zwłaszcza w byłych re­publikach ZSRR i państwach byłej Jugosławii.

t Zgodnie z założeniem nacjonalizmu naród jest najwyższą wartością w życiu społecznym. Jest pojmowany nie tylko jako wspólnota kulturowo--dziejowa, ale także jako wspólnota duchowa i moralna, która ma swoje własne cele.

> Dobro narodu jest nadrzędne w stosunku do do­bra jednostek, grup i klas społecznych. Stąd główną zasadą, na której powinno się opierać życie społeczne, jest idea solidaryzmu narodo­wego. Poza tym dobro narodu jest miarą postę­powania. Etyczne jest to, co służy narodowi, a etyka narodowa jest nadrzędna w stosunku do etyki chrześcijańskiej.

> Nacjonaliści są zwolennikami silnego państwa, którego głównym celem jest realizacja i ochrona interesu narodu.

> W Polsce, podobnie jak w Europie, nacjonalizm narodził się pod koniec XIX w. Jego twórcami byli Jan Ludwik Popławski, Zygmunt Balicki, a przede wszystkim Roman Dmowski, przywódca polskie­go narodowego obozu politycznego - endecji. Polski nacjonalizm miał charakter obronny, dlate­go często jest nazywany myślą narodową, dla odróżnienia od agresywnych form tej ideologii, np. nacjonalizmu niemieckiego.

(W okresie międzywojen­nym partie nacjonali­styczne - Stronnictwo Na-rodowo-Demokratyczne, Stronnictwo Narodowe i Obóz Wielkiej Polski, by­ły jednymi z głównych sił politycznych w kraju.

)W okresie PRL-u ideolo­gia narodowa nie mogła rozwijać się samodziel­nie. Obecnie najpoważ-

.1 ...

i ⁹

L,ga

p

Rodzm.

..

•

Nowa lewica

* Nowa lewica to radykalna ideologia związana z ruchem politycznego protestu. Największe znaczenie i oddziaływanie miała w II połowie lat 60. XX w.

* Czołowym ideologiem był amerykański filozof niemieckiego pochodzenia Herbert Marcuse. Oprócz niego do przedstawicieli tego nurtu zalicza się Daniela Cohn-Bendita, Rudiego Dutschke i Toma Haydena.

• Współcześnie nowa lewica straciła na znacze­niu. Jednak jej ideolodzy i przywódcy rewolucji studenckiej odgrywają dużą rolę w życiu poli­tycznym, gospodarczym i kulturalnym wielu państw europejskich. Politycznie przedstawicie­le ruchu nowej lewicy są najczęściej związani z partiami ekologicznymi.

* Ideologia nowej lewicy była połączeniem idei marksistowskich, anarchistycznych, troc-kistowsklch, maoistowskich i egzystencjal­nych.

• Ideolodzy nowej lewicy odrzucili współczesne państwo i społeczeństwo industrialne, które, według nich, mają charakter represyjny i tota­litarny. Ich zdaniem, państwo demokratyczne co prawda oficjalnie gwarantuje wolność jed­nostce, jednak w rzeczywistości sprawuje nad nią ścisłą kontrolę za pomocą nowoczes­nych środków, takich jak technika, media, konsumpcja.

* Nowa lewica odrzuciła konsumpcyjny styl życia oraz elity polityczne i społeczne.

• Proponowano tzw. „Wiel­ką Odnowę", polega­jącą na buncie intelek­tualistów i studentów, który miał doprowadzić do powstania nowego, nierepresyjnego społe­czeństwa. Miało się ono opierać na ideach wol­ności - rozumianej jako wyzwolenie człowieka ze wszystkich ograniczeń, równości, demokracji uczestniczącej, która umożliwiłaby jednostce realne wpływanie na podejmowane decy­zje.

• Przez propagowanie destrukcji ideologia

nowej lewicy była inspiracją dla europejskiego terroryzmu lewackiego w latach 70., m.in. Czerwonych Brygad we Włoszech oraz Frakcji Czerwonej Armii w Niemczech.

Joseph (Joschko) Flscher, jeden i nojbordziej znanych współczesnych polityków, w przeiiloic! zw!qzony i nową lewicą były minister spraw zagronicznyih Niemiec

naród, pafiilm

i t

Mahatma Gandhi (1869-1948), jedna z najbardziej znanych postaci propagujących walkę polityczną bez użycia przemocy

Pacyfizm

• Ideologia pacyfistycz­na ukształtowała się na początku XIX w. i stała się oficjalną doktryną ruchu pacyfi­stycznego (zob. s. 58).

» Pacyfizm potępia wszystkie wojny bez względu na ich przy­czyny i charakter: wojny agresywne, obronne i narodo­wowyzwoleńcze.

• Wartością najwyższą dla zwolenników pa­cyfizmu jest pokój, a celem ruchu jest ustanowienie trwałe­go stanu pokoju między państwami.

• Za zagrożenie dla pokoju pacyfiści uznają wszel­kie ideologie i postawy agresywne, m.in. nacjo­nalizm, rasizm, ksenofobię oraz imperializm.

• Według pacyfistów zmiany społeczne nie mogą się dokonywać z użyciem przemocy.

Feminizm

• Ideologia feministyczna narodziła się w la­tach 60. XX w. w związku z ruchem kontestacyj-nym. Nawiązywała do emancypacyjnych ru­chów kobiecych z przełomu XIX i XX w., przede wszystkim do ruchu sufrażystek.

• Początkowo feminizm zwracał uwagę głównie na dyskryminację kobiet w polityce i gospodarce. Od lat 90. zainteresowanie ideologów przesunę­ło się w kierunku dyskryminacji w sferze kultury i języka.

• Feminizm jest oficjalną ideologią ruchu femini­stycznego (zob. s. 58).

• Postuluje likwidację stworzonej przez mężczyzn patriarchalne| struktury społecznej — źródła dys­kryminacji kobiet we wszystkich sferach życia.

• Zakłada walkę z wszelkimi formami dyskrymi­nacji kobiet, m.in. dyskryminacją religijną (reli­gie zwykle degradują kobiety), zwyczajową (obyczaje ograniczają wolność kobiet), komer­cyjną (handel wizerunkami kobiet, pornogra­fia), językową (gorszy status rodzaju żeńskiego lub jego brak), socjalizacyjną (wychowanie ko­biet w poczuciu niższości).

• Głównym założeniem feminizmu jest równość, rozumiana jako równy status kobiet i mężczyzn we wszystkich sferach życia, oraz idea wolno­ści kobiet, rozumiana jako prawo do decydo­wania o własnym ciele.

Populizm

Populizm pojawił się w Europie w l połowie XIX w. pod wpływem haseł Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz na fali wystąpień Wiosny Lu­dów.

Szczytowy okres rozwoju ideologii oraz inspiro­wanego przez nią ruchu nastąpił w latach 30. i 40. XX w. w Ameryce Południowej i Środkowej. Główną cechą populizmu jest idealizacja lu­du obejmującego biednych mieszkańców miast i wsi. Wyzyskiwany przez wyższe warstwy spo­łeczne lud jest nośnikiem cnót i wartości oby­watelskich.

Celem działalności politycznej powinno być dobro ludu. Jego interesom zagrażają tzw. wrogowie ludu, którzy spiskują przeciwko ludo­wi i w związku z tym powinni być zwalczani. Populizm odnosi się wrogo do wszelkich elit oraz poglądów głoszących konieczność istnie­nia hierarchii społecznych (np. konserwatyzmu). Na czele państwa stoi przywódca, który dosko­nale rozumie się z ludem, zna jego oczekiwa­nia i potrafi je realizować.

Populiści przejawiają nieufność wobec dużego kapitału. Ich zdaniem, gospodarka powinna się opierać na drobnej i średniej własności ziemskiej oraz przemysłowej. W Polsce w okresie międzywo|ennym elementy populizmu był obecne w programach partii lu­dowych.

W latach 80. elementy populizmu występowały w ruchu „Solidarność". Obecnie hasła populi­styczne głosi m.in. Samoobrona Rzeczpospoli­tej Polskiej.

Juan Domingo Peron (1895-1974) (na zdj. z żoną Evq), jeden z najbar­dziej znanych polityków populistycznych, w latach 40. i 50. rządził Argen­tyną.

3.9. Partie polityczne

Definicja i rola partii politycznych

Partie polityczne to organizacje społeczne o wyodrębnionej strukturze organizacyjnej, działające na pod­stawie określonego programu i systemu wartości. Najczęściej celem partii jest zdobycie władzy w pań­stwie oraz jej utrzymanie po to, aby mieć wpływ na ważne decyzje polityczne.

r-

Rządzenie

realizacja programu, obsadzanie najwyższych stanowisk w państwie, odgrywanie roli opozycji

Wyborcza

wyłanianie kandydatów na stanowiska, tworzenie programu wyborczego, prowadzenie kampanii wyborczej

Kształtowanie |

opinii publicznej i

promowanie wyznawa- k

nych wartości i pro- 4

gramu politycznego :

J\______________J

Etapy rozwoju partii politycznych

1. Koterie arystokratyczne to ugrupowania kierowane przez wpływowe rody arystokratyczne, skupiające ich klientelę politycz­ną. Funkcjonowały w XVII i XVIII w. Ich głównym celem nie była realizacja programu, który miał charakter bardzo ogólny, ale przede wszystkim zdobycie władzy. Przykładem może być Fami­lia skupiona wokół rodu Czartoryskich.

2. Kluby polityczne funkcjonowały w II połowie XVIII w. i w XIX w. Były to ugrupowania, które miały program polityczny i przywód­ców, skupiały ludzi o podobnych poglądach politycznych, ale nie posiadały rozbudowanych struktur terytorialnych. Centrum klubu stanowili posłowie zasiadający w parlamencie. Przykładem klu­bu politycznego są działający podczas rewolucji francuskiej ja-kobini i żyrondyści, a w Polsce Stronnictwo Patriotyczne z okresu Sejmu Wielkiego.

3. Partie masowe narodziły się w połowie XIX w., a ich powstanie jest związane z demokratyzacją prawa wyborczego. Partie posia­dały program, przywódców oraz rozbudowane struktury lokalne i centralne. Były nastawione na pozyskiwanie jak największej liczby członków. Opierały się na poparciu jednego środowiska społecznego (np. partie robotnicze), a ogromną rolę w ich funk­cjonowaniu odgrywały ideologie. Z partiami masowymi zwykle były związane liczne organizacje społeczne (stowarzyszenia, związki zawodowe), które ułatwiały pozyskiwanie nowych zwolenników.

4. Partie wyborcze to współczesny typ partii. Są nastawione przede wszystkim na wygrywanie wyborów (w czasie kampanii wyborczej następuje duży wzrost ich aktywności), a co się z tym wiąże - pozyskiwanie poparcia jak najszerszych kręgów wybor­czych. W związku z tym ideologia przestała być dominującym elementem w partii, a programy mają charakter umiarkowany.

Organizacja partii politycznych

¹ Współczesne partie politycz­ne mają swoją strukturę. Opiera się ona na stałych organach centralnych i tere­nowych. Organy są najczę­ściej zorganizowane hierar­chicznie.

¹ Ogromną rolę w funkcjono­waniu partii odgrywa lider - formalny lub nieformalny przywódca, który wywiera decydujący wpływ na jej kształt, program oraz meto­dy działania.

Członkostwo w partii może mieć dwojaki charakter. Członkostwo bezpośrednie na przynależności jednostki do struktur partii, a pośred­nie na przynależności do partii całej organizacji (np. związku zawodowego), a w ten sposób pośrednio i jednostek.

Typologia partii politycznych

Podział partii politycznych ze względu na:

strukturę i charakter działania

Struktura organizacyjna

• Komitetowe - nie posiadają zbyt rozbudowanej struktury, pełnią rolę komitetu wyborczego, który skupia wyspecjalizowanych działaczy i szczególnie uaktywnia się w czasie wyborów.

• Rozwinięte - posiadają trwałą i rozbudowaną strukturę organizacyjną.

Liczba członków

• Kadrowe - zrzeszają niewielką liczbę osób (aktywistów), które zwykle muszą spełniać określone kryteria.

• Masowe - skupiają dużą liczbę członków, giomadzą zarówno działaczy, jak i zwolenników.

Podział władzy w strukturach

• Scentralizowane - wszystkie ważne decyzje są podejmowane przez organy centralne.

• Zdecentralizowane - struktury lokalne mają duży zakres samodzielności w podejmowaniu decyzji.

Program

• Konserwatywne - głoszą przywiązanie do tradycji, ich przedstawiciele są zwolennikami gospodarki rynkowej i silnego państwa zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz, np. Partia Konserwatywna (Wielka Brytania), Sojusz Narodowy (Włochy).

• Chrześcijańskie - główne idee programowe to wolna gospodarka rynkowa, subsydiarność państwa, społeczne nauczanie Kościoła oraz solidaryzm społeczny, np. Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (Niemcy).

• Liberalne - podstawowe idee programowe to prawa i wolności jednostki, obrona własności prywatnej i wolnej gospodarki rynkowej, np. Partia Wolnych Demokratów ( Niemcy).

• Socjalistyczne, socjaldemokratyczne - podstawowe idee programowe to równouprawnienie wszystkich grup społecznych, rozdział państwa i Kościoła, rozbudowana socjalna funkcja państwa, np. Partia Pracy (Wielka Brytania), Socjaldemokratyczna Partia Niemiec.

• Komunistyczne - w programach odwołują się do idei eurokomunizmu i ideologii nowej lewicy, np. Francuska Partia Komunistyczna.

• Wiejskie (chłopskie) - w programach nawiązują do agraryzmu, postulują wspieranie obszarów wiejskich i chłopów w konflikcie miasto-wieś, wyrównanie szans edukacyjnych, np. Polskie Stronnictwo Ludowe.

• Etniczne, regionalne - postulują emancypację grup etnicznych oraz mniejszości regionalnych, żądają autonomii, czasami pełnej niezależności, dla zamieszkiwanych przez nie terytoriów, np. Liga Północna (Włochy).

• Skrajnie prawicowe - głoszą hasła nacjonalizmu, rządów silnej ręki, rasizmu, wykazują wrogość wobec „obcych", np. Front Narodowy (Francja).

• Ekologiczne - głoszą sprzeciw wobec wykorzystywania energii jądrowej, opowiadają się za ochroną środowiska, rozbrojeniem, obroną pokoju, np. Zieloni 2004 (Polska). jj

Marketing polityczny

Ił Marketing polityczny to zespół teorii, środków i technik stosowanych przez partie polityczne, aby wy­kreować wizerunek partii i jej kandydatów atrakcyjny dla jak największej grupy wyborców. Celem mar­ketingu politycznego jest więc zdobycie władzy (poprzez zwycięstwo w wyborach) i jej utrzymanie.

• Do najczęściej wykorzystywanych w marketingu politycznym metod należą spoty telewizyjne (filmy re­klamowe, które uchodzą za jedną z najskuteczniejszych metod), audycje radiowe, spotkania z wybor­cami (wiece), plakaty, ulotki, hasła wyborcze itp.

• W Polsce po raz pierwszy techniki marketingu politycznego zastosowano w wyborach do sejmu w l 989 r. Jednak za pierwsze profesjonalne pod względem marketingowym uchodzą kampanie w wyborach prezydenckich i parlamentarnych w 2005 r.

System partyjny

System partyjny to wszystkie partie działające w danym kraju oraz całokształt zachodzących między nimi zależności i powiązań.

Jednopartyjny

' W państwie działa tylko jedna legalna partia sprawująca rządy. Taki system występuje w państwach totalitarnych oraz w państwach postkolonialnych.

• Odmianą tego systemu jest system partii hegemonicznej, gdzie formalnie istnieje wiele partii, jednak są one tylko „sojusznikami" partii sprawu­jącej władzę.

.,„;—h

11

Dwupartyjny

• W państwie istnieją dwie silne partie wymieniające się władzą.

• Rząd utworzony przez zwycięską partię jest stabilny i może bez przeszkód realizować swój program.

• Oprócz nich funkcjonują również inne partie, ale nie odgrywają one znaczącej roli.

• Obecnie taki system występuje w Stanach Zjednoczonych.

Wielopartyjny

' Szansę na zdobycie władzy

mają co najmniej trzy partie

polityczne. • Obecnie występuje w większości

państw demokratycznych.

Istnieje kilka wariantów systemu

wielopartyjnego.

L

Partii dominującej

Istnieje wiele partii, afe tylko jedrta jest na tyle silna, by rządzie" samodzielnie.

Blokowy

Istnieje wiele liczących się partii, które przed wyborami tworzą dwa rywalizujące ze sobą bloki, a po wyborach zwycięski blok tworzy rząd (np. Francja).

i

Rozbicia wielopartyjnego

Żadna z partii nie jest na tyle silna, by rządzić samodzielnie. W takiej sytuacji po wyborach powstaje koalicja partii, mająca większość w parlamencie, aby było możliwe wyłonienie rządu.

Systemy partyjne wybranych państw

Państwo	System	Najważniejsze partie
Francja	wielopartyjny blokowy	• Blok lewicowy: Partia Socjalistyczna, Francuska Partia Komunistyczna • Blok prawicowy: Unia na rzecz Ruchu Ludowego, Nowe Centrum • Inne partie: Front Narodowy, Ruch Demokratyczny
Niemcy	wielopartyjny	Socjaldemokratyczna Partia Niemiec, Unia Chrześcijańskich Demokra­tów, Unia Chrześcijańsko-Społeczna, Partia Wolnych Demokratów, Zwią­zek 90/Zieloni
Włochy	wielopartyjny blokowy	• Blok prawicowy: Forza Italia, Sojusz Narodowy, Liga Północna • Blok centro-lewicowy: Partia Demokratyczna, Włochy Wartości, Wło­scy Radykałowie • Inne partie: Unia Chrześcijańskich Demokratów i Demokratów Cen­trum, Odrodzenie Komunistyczne
Wielka Brytania	dwupartyjny	Partia Konserwatywna, Partia Pracy
Stany Zjednoczone	dwupartyjny	Partia Demokratyczna, Partia Republikańska

3.10. Polskie partie polityczne

Ewolucja polskiej sceny politycznej

Logo Polskiej Zjednoczonej Partii Ro­botniczej

• 1948-1989 - w Polsce istniał system partii hegemonicznej. Partią prze­wodnią była Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), a jej sojusz­nikami były Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL) i Stronnictwo De­mokratyczne (SD).

• 1989 - sytuacja na polskiej scenie politycznej zaczęła się zmieniać. Po pierwszych częściowo wolnych wyborach w sejmie znalazły się PZPR, ZSL i SD oraz Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP), w którym zasia­dali posłowie związani z „Solidarnością". Swo|ej reprezentacji w se|mie nie miała opozycyjna Konfederacja Polski Niepodległej (KPN).

• l 990 - nastąpiło rozwiązanie PZPR. Jej główną kontynuatorką została So­cjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP), która od 1991 r. stała się trzonem Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD) - koalicji skupiającej

lewicowe ugrupowania, a od 1999 r. samodzielnej partii politycznej. Nastąpił rozpad obozu postsoli­darnościowego - powstało wiele ugrupowań, z których najważniejsze to centrowe Unia Demokra­tyczna (UD) i Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD) oraz prawicowe Porozumienie Centrum (PC) i Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN). W tym samym czasie w wyniku połączenia ugrupowań ludowych (m.in. dawnego ZSL) powstało Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL).

• 1991 - odbyły się wybory według systemu proporcjonalnego. Do sejmu weszły aż 24 ugrupowania. Zapleczem parlamentarnym kolejnych rządów były koalicje złożone z wielu partii politycznych.

• 1992 - kilka ugrupowań lewicowych utworzyło Unię Pracy (UP). W tym samym roku powstał założo­ny przez Andrzeja Leppera Związek Zawodowy Rolnictwa „Samoobrona", a w roku następnym lewico­wa partia Przymierze Samoobrona (od 2000 r. Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej).

• l 993 - przed wyborami parlamentarnymi z inicjatywy prezydenta Lecha Wałęsy powstał prawicowy Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (BBWR).

0 1993 — odbyły się wybory parlamentarne. Aby uniknąć nadmiernego rozdrobnienia w parlamencie, wprowadzono progi wyborcze: 5% w skali kraju dla partii politycznych i 8% dla koalicji wyborczych. Wy­bory zakończyły się klęską obozu postsolidarnościowego. Władzę na 4 lata przejęła koalicja SLD-PSL.

• 1994-1996 - nastąpiło zjednoczenie obozu postsolidarnościowego. W wyniku połączenia UD i KLD po­wstała centrowa Unia Wolności (UW). Były premier Jan Olszewski założył prawicowy Ruch Odbudowy Polski (ROP), a w 1996 r. z inicjatywy NSZZ „Solidarność" powstała Akcja Wyborcza „Solidarność" (AWS) skupiająca kilkadziesiąt ugrupowań prawicowych, m.in. ZChN, PC.

• 1997 - odbyły się wybory parlamentarne, w których zwyciężył obóz postsolidar­nościowy. Władzę przejęła koalicja AWS-UW

• 2001 - miały miejsce przeobrażenia po prawej stronie sceny politycznej. Na­stąpił rozkład AWS. Lech Kaczyński założył Prawo i Sprawiedliwość (PiS), w którego skład weszła część polityków AWS i ROP W tym samym czasie An­drzej Olechowski, Donald Tusk i Maciej Płażyński założyli Platformę Oby­watelską (PO). Trzecią siłą prawicy stała się założona przez Romana Gierty-cha Liga Polskich Rodzin (LPR), którą utworzyło kilka ugrupowań o charakte­rze narodowym.

t 2001 — odbyły się wybory parlamentarne. Zwycięstwo odniosła w nich lewi­cowa koalicja SLD-Ur} która z kolei utworzyła koalicję rządową z PSL.

• 2004 - SLD opuściła część działaczy z Markiem Borowskim na czele. Utwo­rzyli oni lewicową Socjaldemokrację Polską (SdPL).

• 2005 - UW przekształciła się w Partię Demokratyczną - demokraci.pl.

• 2005 - odbyły się wybory parlamentarne. Zwycięstwo odniosło w nich PiS, któremu początkowo nie udało się stworzyć większościowej koalicji rządowej. Powstał mniejszościowy rząd Kazimierza Marcin-kiewicza, który dopiero w 2006 r. znalazł oparcie w większościowej koalicji złożonej z PiS, LPR i Samo­obrony RP Od lipca 2006 stanowisko premiera objął Jarosław Kaczyński.

» 2006 - SLD, SdPL, PD i UP utworzyły koalicyjne ugrupowanie Lewica i Demokraci (LiD).

• 2007 - odbyły się wybory parlamentarne. Zwycięstwo odniosła Platforma Obywatelska. Powstała

koalicja rządowa PO-PSL. Na czele rządu stanął Donald Tusk.

W III Rzeczypospolitej przez cały czas obowiązywał system rozbicia wielopartyjnego, który w pewnych okresach zbliżał się do modelu blokowego.

Najważniejsze polskie partie polityczne (I)

Nazwa partii	Liderzy	Program polityczny
Sojusz	Grzegorz Na-	• budowa społeczne] gospodarki rynkowe]
Lewicy	pieralski (prze-	• walka z bezrobociem i ochrona praw pracowniczych
Demokra-	wodniczący)	• zmniejszenie różnic majątkowych między biednymi a bogatymi (po-
tycznej	Wojciech Olejni-	moc udzielana przez państwo najbiedniejszym, progresywny system
	czak	podatkowy - sprzeciw wobec podatku liniowego)
a	Joanna Senyszyn Jerzy Szmajdziń-	• państwo świeckie, neutralne światopoglądowo • równouprawnienie kobiet (równy dostęp do wyższych stanowisk,
•ii^i^H	ski	zrównanie płac)
^^^^P		• umocnienie samorządu i budowa społeczeństwa obywatelskiego
		• legalizacja aborcji i rejestracja związków homoseksualnych, sprze-
		ciw wobec eutanazji i kary śmierci
		• Unia Europejska: socjalna, oparta na zasadach solidaryzmu i od-
		grywająca dużą rolę w polityce światowej, przekształcenie UE w fe-
		derację
Socjalde­mokracja	Marek Borowski Izabella Siera-	• naprawa państwa: walka z korupcją, odpartyjnienie państwa, po­prawa jakości prawa
Polska	kowska	• budowa społecznej gospodarki rynkowej, aktywna rola państwa
	Andrzej Celiński	w gospodarce
SDFL		• walka z biedą i bezrobociem poprzez obniżenie podatków, kosztów
^^KHRI ••		pracy i ułatwienia dla działalności gospodarczej
		• ochrona praw pracowników: walka z wyzyskiem, zwiększenie kar
		za łamanie praw pracowniczych
		• budowa państwa neutralnego światopoglądowo
		• równouprawnienie kobiet i mężczyzn: równe płace, walka z prze-
		mocą w rodzinie
		• sprzeciw wobec eutanazji, poparcie dla legalizacji aborcji i związ-
		ków homoseksualnych
		• dalsza integracja europejska: budowa federalnej i socjalnej Unii
		Europejskiej, utrzymanie sojuszu z USA, wzmocnienie roli ONZ na
		świecie, poprawa stosunków z Rosją
Samoobro­na Rzecz-	Andrzej Lepper	• wspieranie rozwoju rolnictwa (dotacje, paliwo rolnicze), poprawa opłacalności produkcji rolnej, rozwój nowoczesnej spółdzielczości
pospolitej		wiejskiej
Polskiej		• poprawa sytuacji życiowej emerytów i bezrobotnych poprzez prze-
		dłużanie wypłaty zasiłków na czas nieokreślony, rozwój robót pu-
		blicznych, wprowadzenie ustawowego minimum socjalnego
		• sprzeciw wobec dalszej prywatyzacji, zachowanie kontroli państwa
		nad strategicznymi sektorami gospodarki, wsparcie dla drobnej i śred-
-OOBR"		niej przedsiębiorczości
		• walka z korupcją, rozliczenie prywatyzacji i konfiskata majątków
		aferzystów
		• sprzeciw wobec aborcji, eutanazji i małżeństw homoseksualnych
		• renegocjacja warunków przystąpienia Polski do Unii Europejskiej,
		sprzeciw wobec planów przekształcenia UE w federację (UE powin-
		na pozostać związkiem państw narodowych), poprawa stosunków
		z Rosją, Białorusią i Ukrainą i rozwój współpracy gospodarczej z ty-
		mi krajami

Nazwa partii	Liderzy	Program polityczny
Partia Demokra­tyczna -demokra­ci. pl demokr	Janusz Onysz-kiewicz (prze­wodniczący) Jan Lityńskl Władysław Fra-syniuk ad.pl	• rozwój społeczeństwa obywatelskiego, wsparcie dla inicjatyw obywa­telskich • decentralizacja państwa, wzmocnienie i odpartyjnienie samorządów • ochrona środowiska: oszczędzanie zasobów naturalnych, ochro­na krajobrazu i różnorodności biologicznej • równouprawnienie kobiet i mężczyzn: walka z negatywnymi stereoty­pami, przemocą w rodzinie i dyskryminacją kobiet na rynku pracy • liberalizacja przepisów dotyczących aborcji, rejestracja związków ho-moseksualnych, sprzeciw wobec eutanazji oraz kary śmierci • rozwój gospodarki i walka z bezrobociem poprzez obniżenie i uprosz­czenie podatków (podatek liniowy), obniżenie kosztów pracy, ulgi po­datkowe dla najuboższych i firm zwiększających zatrudnienie • pełne wykorzystanie możliwości, jakie daje integracja z Unią Europejską, wspólna z UE polityka zagraniczna i obronna, postulat Polski jako łącz­nika między UE a USA, poparcie dla europejskich aspiracji Ukrainy
Polskie Stronnictwo Ludowe ff$<^W V<r<	Waldemar Paw­lak (przewodni­czący) Jarosław Kali-nowski Józef Zych	• wsparcie dla rolnictwa, ochrona polskiego rynku rolnego przed nie­uczciwą konkurencją, modernizacja polskiej wsi, wsparcie dla go­spodarstw rodzinnych
				• stworzenie dla ludności wiejskiej równych szans w zakresie dostępu do oświaty, ochrony zdrowia, kultury i osiągnięć cywilizacyjnych • rozwój gospodarki przez wspieranie małej i średniej przedsiębior­czości, sprzeciw wobec prywatyzacji strategicznych gałęzi przemysłu • walka z bezrobociem poprzez pobudzanie rozwoju gospodarczego, zwiększanie eksportu, organizacja robót publicznych i umożliwienie bezrobotnym podwyższania kwalifikacji zawodowych • sprzeciw wobec legalizacji aborcji, eutanazji, związków homoseksu-alnych oraz przywrócenia kary śmierci • poparcie dla sojuszu z USA, członkostwa w NATO i integracji euro­pejskiej, włączenie Polski do wspólnej europejskiej polityki zagra­nicznej i obronnej, sprzeciw wobec planów przekształcenia UE w fe­derację, rozwój współpracy z państwami regionu
Platforma Obywatel­ska Qss	Donald Tusk (przewodniczący) Bronisław Komorowski Grzegorz Schetyna forma watelska	• liberalizm gospodarczy: ograniczona ingerencja państwa w gospodarkę • rozwój gospodarczy poprzez obniżenie i uproszczenie podatków (wpro­wadzenie podatku liniowego), zniesienie ograniczeń dla prowadzenia działalności gospodarczej, likwidacja barier biurokratycznych • walka z bezrobociem poprzez liberalizację prawa pracy, obniżenie kosz­tów pracy, rozwój doradztwa zawodowego i programów aktywizacji bez­robotnych • kontynuacja prywatyzacji umożliwiająca zlikwidowanie patologicznego związku polityki i gospodarki, zachowanie kontroli państwa tylko nad stra­tegicznymi przedsiębiorstwami • uzdrowienie państwa przez likwidację przywilejów władzy, walkę z pato­logiami i likwidację bezkarności wysokich urzędników państwowych • usprawnienie administracji rządowej i jej ograniczenie, przekazanie czę­ści uprawnień samorządom • sprzeciw wobec legalizacji aborcji, eutanazji, małżeństw homoseksual-nych i wprowadzenia kary śmierci • w polityce zagranicznej poparcie dla sojuszu i rozwoju współpracy gospo­darczej z USA, członkostwo w NATO i UE

Nazwa partii	Liderzy	Program polityczny
Prawo i Sprawie­dliwość pTs	Jarosław Ka-czyński (prze­wodniczący) Przemysław Gosiewski Zbigniew Ziobro	• budowa silnego, sprawnego i wolnego od patologii państwa (IV Rzeczypospolitej) • prywatyzacja z zachowaniem kontroli państwa nad strategicznymi podmiotami gospodarczymi • walka z patologiami władzy, lustracja majątkowa polityków i rozli­czenie prywatyzacji • rozliczenie komunistycznej przeszłości poprzez rozszerzenie lustra­cji, likwidację przywilejów byłych funkcjonariuszy, osądzenie zbrod­niarzy komunistycznych • walka z przestępczością poprzez usprawnienie sądów i zaostrzenie kar, włącznie z wprowadzeniem kary śmierci • aktywna polityka prorodzinna państwa: ulgi podatkowe dla rodzin wielodzietnych • sprzeciw wobec legalizacji aborcji, eutanazji i małżeństw homosek-sualnych • umocnienie strategicznego sojuszu z USA, zapewnienie Polsce sil­nej pozycji w UE, utrzymanie suwerenności kraju w polityce zagra­nicznej, sprzeciw wobec przekształcenia UE w federację, rozwój współpracy z państwami Europy Środkowo-Wschodniej w ramach ugrupowań regionalnych, takich jak Rada Państw Morza Bałtyckie­go lub Grupa Wyszehradzka
Liga Polskich Rodzin LPR*	Roman Giertych Sylwester Chruszcz	• sprzeciw wobec prywatyzacji, ochrona majątku narodowego, rozli­czenie dotychczasowej prywatyzacji • ochrona polskiego rynku przed nieuczciwą konkurencją wewnątrz państwa oraz z zewnątrz • ochrona polskiego rolnictwa, sprzeciw wobec sprzedaży polskiej ziemi obcokrajowcom, rodzinny charakter gospodarstw wiejskich • polityka prorodzinna: ulgi podatkowe i pomoc finansowa • sprzeciw wobec legalizacji aborcji, eutanazji i małżeństw homosek-sualnych • poparcie dla współpracy z USA, akceptacja członkostwa Polski w UE, jednak sprzeciw wobec dalszej integracji europejskiej, wspól­nej polityki zagranicznej i obronnej oraz wprowadzenia euro
Unia Polityki Realnej	Janusz Korwin--Mikke	• poszerzenie wolności i odpowiedzialności jednostki za swój los po­przez ograniczenie przymusu państwowego w wielu dziedzinach, np. likwidacja obowiązku ubezpieczeń społecznych, uzyskiwania nie­których zezwoleń • zadaniem państwa jest służba jednostce, rodzinie i narodowi, któ­re są wobec niego pierwotne • ograniczenie funkcji państwa - państwo powinno się wycofać z dzia­łalności gospodarczej, a oświatę, opiekę zdrowotną i ubezpiecze­nia społeczne trzeba sprywatyzować, ponieważ pozwoli to radykal­nie obniżyć podatki • sprzeciw wobec przywilejów dla mniejszości seksualnych (mał­żeństw), aborcji, żądanie przywrócenia kary śmierci • przywiązanie do wartości chrześcijańskich, ale sprzeciw wobec Ingerowania kościołów w politykę • sprzeciw wobec członkostwa Polski w UE, uważanej za strukturę zbiurokratyzowaną, ograniczającą wolność gospodarczą, w za­mian propozycja bliskiej współpracy gospodarczej z USA

---