Materiały autorskie- dr Magdalena Błażek

Psychologia osobowości- wykłady 2004/05

Poziomy osobowości człowieka

Opis struktury osobowości obejmuje poziomy osobowości, których hierarchiczny układ ukazuje usytuowanie i wzajemne zależności systemów regulacji zachowania człowieka. Nowe, filo- i ontogenetyczne systemy regulacji podporządkowują sobie starsze, które zachowują jednak pewną autonomię.

Zazwyczaj wyodrębnia się trzy poziomy osobowości:

1. Pawłow: - odruchy bezwarunkowe; - odruchy warunkowe związane z I układem sygnałów; -odruchy warunkowe związane z II układem sygnałów (mową, myśleniem abstrakcyjnym).

2. Dollard i Miller: - wrodzone popędy i emocje; - dwa poziomy wyuczonego zachowania (proste, automatyczne nawyki, reakcje zapośredniczone poprzez reakcje wewnętrzne-myśli).

3. Freud: -id,-ego,-superego.

Koncepcje wyodrębniające dwa poziomy funkcjonowania osobowości:

J. Reykowski: - poziom mechanizmów popędowo-emocjonalnych (potrzeby, popędy i emocje), - struktury poznawcze. Wg autora osobowość stanowi nadrzędny system regulacji i integracji czynności. Powstaje ona dzięki zdolności tkanki mózgowej do wytwarzania układów funkcjonalnych-schematów dynamicznych. Stanowi system odbioru informacji, wymiany z otoczeniem, przetwarzania ich w czynności praktyczne oraz wytwarzanie nowych informacji.

1.Mechanizmy popędowo-emocjonalne: potrzeby, popędy, emocje. Potrzeby leżą u podstaw popędów i emocji. Potrzeby wyznaczane są przez struktury biologiczne i psychiczne. Funkcją popędów jest detekcja odchylenia od równowagi wewnętrznej. Popęd działa w kierunku jej przywrócenia- zasada homeostatyczna i hedonistyczna (dążenie do przyjemności i unikania przykrości). Pobudzenie popędu rodzi negatywne emocje. Emocje związane są też z doznaniami zmysłowymi. Ontogenetycznie ten poziom funkcjonowania osobowości jest wcześniejszy.

2.Struktury poznawcze: -sieć wartości; -sieć operacji. Sieć wartości- kształtuje się na skutek wzbudzania ocen negatywnych (przykrość) i pozytywnych (przyjemność) różnych elementów rzeczywistości. Oddziaływania otoczenia sprzyjają przyswojeniu społecznego systemu wartości (Piaget- moralność heteronomiczna, narzucone zasady moralne). Własna refleksja, doświadczenie reorganizują ten system. Tworzy się struktura oparta o wpływy społeczne, ale zindywidualizowana (Piaget- moralność autonomiczna, własne standardy).

Wartości działają na zasadzie zgodności ewaluatywnej, tzn. przypisanie cechy pozytywnej wiąże się z przypisaniem dalszych pozytywnych cech. Wartościowanie przejawia się w: ekspresji emocjonalnej, czynnościach (zakupy itp.), werbalizacjach. Proces wartościowania ukierunkowuje działania.

Sieć operacji: operacje stanowią czynności wykonywane na przedmiotach lub ich reprezentantach. Wykonywanie operacji przejawia się w antycypacji, tworzeniu planów na przyszłość, ocenianiu prawdopodobieństwa. Sieć operacji kieruje się zasadą zgodności deskryptywnej i logicznej. Badania Zajonca pokazują, że człowiek często odchodzi zgodności logicznej na rzecz zgodności ewaluatywnej. Reykowski wyodrębnia ponadto strukturę „Ja” jako element osobowości. Znajduje się ona w sieci wartości i w sieci operacji. Z informacji i ocen zawartych w tych sieciach wyodrębnia się struktura wiedzy i ewaluacji dotyczących własnej osoby. Wiedza ta może mieć formę sygnałów sensorycznych, informacji pochodzących z otoczenia , informacji o własnej aktywności, informacji o własnym wyglądzie. Struktura „Ja” stanowi wynik gromadzenia doświadczeń dotyczących własnej osoby. Stanowi podstawę kształtowania się tożsamości oraz procesów kontroli, tworzenia planów, umożliwia samoocenę i samoobserwację.

W. Łukaszewski- dwa poziomy osobowości (skrajnie kognitywistyczne podejście).

1 Poziom automatycznej regulacji, Na poziomie pierwszym standardy regulacji są percepcyjne, somatyczne, motoryczne

2 poziom regulacji świadomej.. Drugi związany jest z językiem i myśleniem abstrakcyjnym. Ł. zwraca uwagę na nieświadome przetwarzanie informacji (schematy poznawcze).

Poziomy osobowości wg McAdamsa:

1. ogólne, niezależne od kontekstu cechy, dyspozycje do przejawiania określonych sposobów zachowania. Obejmuje cechy należące do modeli struktury osobowości jako zespołu cech, dymensji, właściwości.

2. Zmienne poznawczo-motywacyjne i rozwojowe, takie jak dążenia osobiste, plany, strategie, wartości, mechanizmy obronne. Informują o tym do czego jednostka zmierza, w jaki sposób, co robi. Zmienne te zależą od kontekstu (sytuacji, roli itp.). Wiążą się z intencjonalną aktywnością, ukierunkowaniem osobowości.

3. Tożsamość, indywiduacja „ja”. Tożsamość przejawia się w zdolności do określenia kierunku całej aktywności, jedności osoby. Stanowi tzw. „wewnętrzną historię ja”. Integracja temporalna, jedność, cel i sens życia. Poziomy te są zdaniem Mc Adamsa niezależne.

Poziomy osobowości wg T. Mądrzyckiego:

1. Poziom wrodzonych dyspozycji:
   

- popędowo-emocjonalne, -temperamentalne, -instrumentalne.

U podstaw dyspozycji p-e leżą potrzeby. Potrzeba stanowi wymóg, którego spełnienie jest niezbędnym warunkiem prawidłowego funkcjonowania, życia i rozwoju. Odmienne stanowiska odnośnie genezy potrze psychicznych. Istnienie potrzeb wywołuje kształtowanie się popędów. Człowiek (w przeciwieństwie do zwierząt) uczy się sposobów zaspokajania potrzeb, gdy wzbudzany jest popęd. Człon p-e osobowości jest modyfikowany przez kulturę. Hull- popędy dynamizują działanie. Wg Woodworth'a istnieje jeden popęd- siła dynamiczna, ogólna energia. Z potrzebami wiążą się emocje. Reakcje emocjonalne są szybkie i wyprzedzają działanie procesów poznawczych. Szybka reakcja emocjonalna możliwa jest dzięki bezpośredniemu połączeniu siatkówki oka i podwzgórza.

Dyspozycje temperamentalne dotyczą formalnych właściwości zachowania występujących niezależnie od treści. Wg Eysencka istnieją dwa temperamentalne wymiary osobowości człowieka: ekstrawersja, neurotyzm. W ujęciu Strelaua temperament stanowi zespół formalnych, względnie stałych cech zachowania przejawiających się w poziomie energetycznym i czasowych parametrach reakcji. Cechy te obecne są od urodzenia (również opisywane w okresie prenatalnym). Z temperamentem wiąże się zapotrzebowanie na stymulację oraz potrzeba utrzymania optimum pobudzenia.

Dyspozycje instrumentalne (poznawcze i wykonawcze): wrodzone zdolności, możliwości. Wiążą się z organizacją kory mózgowej oraz pól sensorycznych i motorycznych. Inteligencja ma podłoże biologiczne- badania na bliźniętach. Czynniki wrodzone inteligencji wchodzą w interakcję ze środowiskiem.

Za włączeniem zdolności i temperamentu do osobowości przemawia: - niemożność wyjaśniania zachowania, działania człowieka bez tych zmiennych (skuteczności i sposobu konstruowania strategii), - zdolności poznawcze w procesie rozwoju wpływają na kształtowanie się osobowości, - zdolności i temperament stanowią najbardziej trwałe własności psychiczne, temperament wyjaśnia poziom aktywności, -zdolności i temperament wpływają na poziom samooceny, aspiracji.

2. Poziom nawyków: powstaje jako rezultat rozpoznawania przedmiotów służących zaspokajaniu potrzeb. Freud mówi o kształtowaniu się kateksji obiektów. Czynności, które prowadzą do zaspokajania potrzeb lub usuwają bodźce awersyjne są utrwalane. Zachodzi automatyzacja najbardziej pożądanych wzorów zachowania - nawyk. Nawyk to szereg odruchów wzajemnie torujących sobie przebieg. Nawyki pierwotnie automatyczne powstają bez udziału świadomości. Reakcje nawykowe ulegają generalizacji. Nawyki wtórnie automatyczne - powstają przy udziale świadomości. Nawyki, które dynamizują i ukierunkowują zachowanie- przyzwyczajenia (nawykowe czynności, którym towarzyszy tendencja do ich powtarzania). Forma przyzwyczajeń są nałogi- silnie negatywne przyzwyczajenia, którym towarzyszy uzależnienie fizjologiczne i psychiczne. Nawyki treściowe dotyczą związku z odpowiednimi obiektami, formalne dotyczą sposobu wykonywania czynności.

3. Poziom świadomości- najmłodszy, najbardziej elastyczny i efektywny, związany z myśleniem abstrakcyjnym i językiem poziom funkcjonowania osobowości. Daje możliwość skierowania własnej aktywności ku przyszłości. Umożliwia przekształcenie własnej osoby i rzeczywistości. Stwarza lepsze warunki dostosowania zachowania do sytuacji nie tylko aktualnej, ale i antycypowanej. Umożliwia kontrolowane korzystanie z dorobku kulturowego. Niższe poziomy funkcjonowania na ogół podporządkowane są świadomości. Ograniczenie zdolności do sprawowania świadomej kontroli występuje w stanach silnego napięcia emocjonalnego, pod wpływem środków psychoaktywnych, silnego zmęczenia, deprywacji potrzeb, chorób UN). Zaburzenia działania wyższych funkcji świadomości mogą być czasowe lub trwałe. Świadomość umożliwia wyzwolenie spod kontroli działających bodźców, kształtowanie zainteresowań, tworzenie planów, precyzyjne różnicowanie bodźców, panowanie nad sobą i kontrolę emocji. Rola każdego z poziomów regulacji zachowań jest również indywidualnie zmienna. Najbardziej wyraźnym przejawem funkcjonowania człowieka na poziomie świadomości jest działanie.

4

---