Stosunek prawosławia do reformacji:
Prawosławie 100 lat wcześniej straciło swoją niepodległość (upadek Konstantynopola - 1453)
Protestantyzm jako udziwnienie, wypaczenie nauk chrześć
Żal do łacinników, że nie przyszli z odsieczą podczas najazdu Turków
Protestanci początkowo zwracają się w kierunku prawosławia
Reformacja zgorszyła prawosławie ale prawosławni studiowali na uniwersytetach protestanckich np. w Tybindze
W XII w Konstantynopol był miejscem krzyżowania się sporów protestanckich z prawosławnymi
Cyryl Lukaris - 1572-1638 Grek z Krety, patriarcha aleksandryjski, później konstantynopolitański (pięciokrotnie deponowany), sprzyjał ewanelikom, skończył studia teologiczne w Padwie (inne zródła podają Genewę).
Pod wpływem Kaliwna głosił odmienną od Cerkwi naukę o predestynacji, eschatologii, obecności Chrystusa w eucharystii. Twierdził, że autorytet Pisma jest większy niż Kościoła i Soborów.
Występował przeciw uni brzeskiej. Utrzymywał listowne kontakty z reformowanymi w Anglii, Szwajcarii, Holandii. W r. 1629 wydał zbliżone do nauki kalwińskiej wyznanie wiary i dążył do unii Kościoła greckiego z reformowanym. Inni metropolici greccy go nie popierali, a jezuici przedstawili go sułtanowi tureckiemu jako zdrajcę politycznego utrzymującego kontakty z wrogami państwa. Na rozkaz sułtana w 1638r. został uduszony i utopiony. Pochowany później w cerkwi i czczony.
Melecjusz Pigas (udzielił święceń Cyrylowi), był przeciwny uni brzeskiej. W liscie z 30 sierpnia 1596r. wezwał wszystkich świeckich i duchownych do odrzucenia uni. Brał udział w synodzie brzeskim(1596) - unia brzeska - zjednoczenie Rzymu i Cerkwii. Było to potwierdzenie uni florenckiej z 1439r.
Unia brzeska - unia kościelna zawarta w roku 1596 między częścią biskupów prawosławnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów a Kościołem katolickim na synodzie w Brześciu.
Bezpośrednią przyczyną decyzji uznania zwierzchności Rzymu przez biskupów prawosławnych była potrzeba głębokich reform w Kościele prawosławnym, który w XVI wieku znalazł się w głębokim kryzysie. Jednocześnie już od początku XIV wieku trwały starania ze strony Kościoła katolickiego o powrót tego wyznania pod zwierzchnictwo Rzymu. Idea unii była propagowana przez przybyłych do Polski w XVI w. jezuitów. Pisał o tym m.in. jezuita Piotr Skarga w swoim dziele O jedności Kościoła Bożego (1577).
W wyniku poparcia papieża Klemensa VIII, po długich negocjacjach, doszło do ogłoszenia i zatwierdzenia unii Kościołów na synodzie krajowym w Brześciu w 1596. Część wiernych prawosławnych na czele z ruskim kniaziem Konstantym Ostrogskim nie zaakceptowała warunków unii. W tym samym, 1596 r., został zwołany Sobór prawosławny, w skład którego weszli przeciwnicy unii na czele z biskupem przemyskim Michałem Kopysteńskim oraz biskupem lwowskim Gedeonem Bałabanem. Sobór ten potępił akt unii z Kościołem rzymskokatolickim i pozbawił hierarchów, którzy do niej przystąpili, święceń biskupich. Zaogniający się konflikt wkrótce pchnął przeciwników unii do przymierza z Księstwem Moskiewskim.
W wyniku unii powstał Kościół unicki. Unici zobowiązali się uznać dogmaty Kościoła katolickiego i zwierzchnictwo papieża, w zamian za to zachowali swój obrządek, kalendarz juliański i organizację kościelną.
1573 r. - konfederacja warszawska -> wolność sumienia
kwitły polemiki religijne - otwarte pole do dysput teologicznych
unia brzeska nie przyjęła się w Greków zbyt dobrze, bo była podyktowana jedynie względami politycznymi (obrona przed Turkami)
Konstantynopol upadł - unia też
Ogólne zainteresowaniem protestantyzmem z prawosławiu było małe (mieli wtedy własne problemy). Takie same warunki na terenie Bałkanów.
Klęska Turków pod Wiedniem (12 września 1683r) - pokonanie tych, którzy wcześniej zdobyli Konstantynopol
XV - XVI w - wielki regres kultury bizantyńskiej, prawosławia - unia brzeska tego wynikiem - oddanie Cerkwii wpływom łacińskim; 3-4% ludności stanowią prawosławni; ekspansja katolicyzmu potrydenckiego i protestantyzmu
MOSKWA
Iwan IV Groźny
Ruś została zniszczona przez Tatarów ale kultura Rusi Kijowskiej góruje nad ówczesną Polską
Państwo moskiewskie strzegło swojej odrębności za wszelką cenę
Wyznanie stanowiło element suwerenności narodowej. U schyłku średniowiecza Rosja wyrasta na potęgę. Cezaropapizm - podporządkowanie Cerkwi carowi (to opinia Grota, Trzcińska się nie zgadza). Moskwa czuję się spadkobiercą upadłego Bizancjum - idea Moskwy jako III Rzymu.
Idea III Rzymu - w liście do Wielkiego Księcia Moskiewskiego, w 1532r., mnich Filoteusz z Pskowa sformułował ową teorię: „kościół Starego Rzymu upadł z powodu herezji, II Rzym rozgrabili toporami Turcy, ale III Rzym mocno stoi i już IV nie powstanie.”
Moskwa ma poczucie szczególnej roli
Do rządów dochodzi Iwan IV Groźny, w 1547r, przyjmuje tytuł cara - kontynuacja bizantyńska. W 1596r. metropolita moskiewski zostaje patriarchą.
Piotr Wielki wytępił unitów, ostali się w Austrii.
Ruś moskiewska skonsolidowała się na gruzach potęgi tatarskiej.
Feliks Koneczny - Polak zajmujący się historią i historiozofią, żyjący na przełomie XIX/XX w. zalicza Rosję do cywilizacji turańskiej
Cywilizacja turańska wg Konecznego:
Ukształtowana w starożytności na terenach Wielkiego stepu. Nie rozwinęła trwałych więzi społecznych wyższych niż rodowe, łączy się natomiast w celach wojennych w ordy, które w razie powodzenia mogą przybrać potężne rozmiary, nie są jednak trwałe i rozpadają się wraz ze śmiercią wodza lub jego porażką. Największe ordy utworzyli Hunowie, Turcy i Mongołowie, do tej cywilizacji należą także Kozacy. Cała aktywność polityczna w ramach tej cywilizacji ma zdaniem Konecznego charakter wojskowy. Władców nie obowiązuje moralność (stąd Koneczny mówił o indywidualizmie tej cywilizacji). Nie rozwinęła żadnej z nauk, jednak szybko przyswajała sobie wszelkie wynalazki w dziedzinie wojskowości. Uznaje równoprawność monogamii, poligamii i konkubinatu. Pozornie panuje w niej indyferentyzm religijny, jednak często religia była w jej ramach wykorzystywana, jako przyczyna wojen, nie miała natomiast nigdy wpływu na moralność publiczną, czy stosunki społeczne.
Moskwa uważa się za przedmurze chrześcijaństwa (granica - dolna i śrdkowa Wołga - Tatarzy - islam) - w pewien sposób uczucie uzasadnione.
Moskwa - duże zacofanie cywilizacyjne; jedyny kraj europejski, w którym nie pojawił się renesans. Średniowiecze trwa aż do reform Piotra Wielkiego (1672-1725).
Dwa główne kierunki w prawosławiu:
nic nie posiadający - św. NIL SORSKI (XV/XVI w) - porzucił życie urzęnicze aby zostać mnichem. Głosił, że posiadanie dóbr ziemskich jak chłopi jest urągające. Zarządzania posiadłościami nie da się pogodzić z życiem duchowym. Był przeciwnikiem związków Cerkwi z państwem. Zwolennik współpracy z prawosławnymi innych państw.
posiadacze - św. JÓZEF Z WOŁOCKA - (XV/XVI w) - poglądy na antypodach Nila, opiekował się sztukami pięknymi, zajmował się szkolnictwem. Wyrzeczenie się dóbr oznaczało dla niego upadek systemu, który uważał za pozytywny. Potępiał prześłladowania błędnych nauk - Ewangelia na to nie pozwalała - tolerancja. Równowaga została wyraźnie uchylona.
Maksym zw. Grekiem - Urodził się około 1475 r. w Grecji w znanej rodzinie. Wyższe wykształcenie otrzymał w Wenecji, Florencji i Ferrarze. Szczególnie interesowała go filozofia, nauka Ojców Cerkwi oraz Pismo Święte.
Po powrocie do ojczyzny, nie potrafiąc znaleźć sobie miejsca w zepsutym świeckim społeczeństwie, zdecydował się wstąpić do Monasteru Watopedu na Świętej Górze Atos. Tam złożył śluby zakonne i otrzymał imię Maksym.
Między 1516 i 1518 r., na prośbę wielkiego księcia Wasyla III, starcy atoscy wysłali młodego mnicha do Rosji w celu uporządkowania książęcych księgozbiorów. Pisał też utwory polemiczne. Głównie z tego powodu, jak też ze względu na swoje poglądy dotyczące nieposiadania ziemi przez monastery, miał wielu wrogów. Za ich namową osądzono go jako heretyka i wtrącono do więzienia w Monasterze Wołokołamskim.
Dopiero w 1541 r. zdjęto z mnicha zakaz przystępowania do sakramentu Eucharystii. Jeszcze przed śmiercią ukończył przekład Psałterza.
Św. Maksym zmarł 21 stycznia 1556 r. po pięćdziesięciu latach zakonnego życia. Kiedy w XVII w. przy jego grobie miały miejsce dwa cuda, zaczęto nazywać go świętym. Został kanonizowany przez Rosyjską Cerkiew Prawosławną w 1988 r., gdzie cieszy się największym kultem. Do Maksyma Greka wierni modlą się o pomoc dla wdów i sierot.
Ogromne zróżnicowanie między prawosławiem moskiewskim(brak odrodzenia) a bałkańskim. Samoapoteoza Cerkwi moskiewskiej.
1551 - Synod MOSKIEWSKI - „Sobór trzech rozdziałów”
potwierdzenie przez Cerkiew wyjątkowej roli Cara
wielki rozrost Państwa Moskiewskiego = rozrost Cerkwi
1552r. - upadek Chanatu tatarskiego w Kazaniu, następnie w Astrachaniu, później w Sybinii.
Spowodowało to wielki pochód prawosławia na wschód
Rosja państwem skrajnie despotycznym; system cezarop-papistyczny Rosja odziedziczyła po państwie mongolskim za panowania Iwana Groźnego
okres Wielkiej Smuty (1605-1613), kryzys państwa
Religijność średniowieczna - poczucie niepewności - najazdy polskie, szwedzkie jako kara za grzechy
Władysław IV zrzekł się tytułu Cara (musiałby przyjąć prawosławie), Moskwa zajęta przez wojsko polskie.
Patriarcha Nikon - patriarcha moskiewski (XVII w), wprowadził reformy (zmiany czysto kosmetyczne, np. o to ile razy śpiewać Alleluja, ilość chlebów używanych podczas Eucharystii, sposób wymawiania imienia Jezus, itp.), które doprowadziły do raskołu (schizmy - wyłaniają się staroobrzędowcy, odrzucający wszystkie nowości).
1613 - 1645 r. - carem Michał Romanow
odrodzenie religijne, z czasem Nikon staje się postacią czołową
prowadzi szeroką działalność mającą na celu upodobnienie obrządku stosowanego w Moskwie w stosunku do innych obowiązujących
1654 r. ugoda w Perejesławiu - Ukraina należy do Moskwy
Car Aleksy I Michajłowicz, drugi z dynastii Romanowych, syn Michała. To właśnie on zawierał ugodę w Perejesławiu. Znacząca rola polityczno-religijna (bardzo żywa idea III Rzymu)
Następuje rozłam między caratem a patriarchą Nikonem, Nikon osadzony w klasztorze, zmarł stary, chory, wycieńczony, ale jak to w Rosji pochowany z wszelkimi godnościami.
Arianie - zbawienie można uzyskać poza kościołem
Moskwa umacnia się w swojej roli głównego ośrodka prawosławia
1666/1667 - synod; państwo zakończyło walkę z patriarchatem. Synod wyklął wszystkich, którzy sprzeciwili się reformom Nikona, czyli starowierów
w II połowie XVII w. carat posługuje się duchownymi z Ukrainy -> prawosławie czerpie wzorce z KRK, carat sprowadza uczonych z Kijowia (np. Epifan Staberniecki)
OKRES MOHYLAŃSKI
1690r. - synod moskiewski potępia łacinników - zanieczyszczenia za strony katolicyzmu
czasy Piotra Wielkiego (1672-1725) - Car uznał że Cerkiew jest zbyt uniezależniona od państwa
1700r. zmarł Adrian - patriarcha moskiewski
Piotr Wielki nie dopuścił do wybrania kolejnego patriarchy
Następuje okres przejściowy - Locum tenens Cerkwi; tymczasową głową kościoła zostaje Stefan z Riazania
Teofan Prokopowicz (1681-1736) - ukraiński arcybiskup, teolog, pisarz - Zwolennik oświeconego absolutyzmu i reform, które przeprowadzał Piotr I Wielki.
Kolejny patriarcha zostaje wybrany dopiero po upadku caratu w 1917r. - Tichon
Zamiast patriarchy Piotr Wielki powołał Świątobliwy Rządzący Synod
Świątobliwy Rządzący Synod - składał się z przewodniczącego, 2 zastępców, 8 członków (biskupów lub/i mnichów żonatych). Uchwały zapadały większością głosów, każdego z członków mianował Car. Pierwszymi członkami byli Ukraińcy.
ŚRS - uznawał monarchę wszech rosyjskiego za najwyższego sędziego tego kolegium - członkowie synodu składali przysięgę posłuszeństwa carowi
Świątobliwy urzędnik przedstawiał carowi uchwały do podpisu, kandydatów do synodu.
Opornych wobec idei ŚRS usuwano ze stanowisk. Biskupów zmuszano do milczenia, carat niszczył unię - bo ta była ciałem obcym.
Brak prawa kanonicznego w prawosławiu - cerkiew ma wpływ moralny na społeczeństwo, a nie prawny. W czasach ŚRS cerkiew traci swoje wpływy moralne.
Pojawiają się słabe próby ekumeniczne.
XVIII w. - opłakany stan cerkwi (w tym czasie na zachodzie oświecenia we Francji, ateizacja)
Kiepski stan szkolnictwa, kasacja wielu klasztorów, jeden z metropolitów (Mostara? - nie jestem pewna, nie mogłam nigdzie potwierdzić nazwiska) zamorzony głodem
Rosja ingeruje w sprawy prawosławia bałkańskiego, jednak XVII/XVIII/XIX w. stopniowy upadek prawosławia na Bałkanach
XVIII w. - duże znaczenie Greków, swojego rodzaju kolonizacja
Fanarioci - (od dzielnicy Konstantynopola - Fanar); Jako chrześcijanie, wielokrotnie w latach 1711-1821 fanarowie byli wyznaczani przez sułtanów na hospodarów Wołoszczyzny i Mołdawii, ambasadorów Porty Ottomańskiej przy dworach europejskich oraz dragomanów. Zajmowali też wysokie stanowiska w patriarchacie Konstantynopola, niejednokrotnie wpływając na wybór nowego patriarchy.
Z terenów Węgier
Polityka unijna w Siedmiogrodzie
Większa część prawosławia przyjmuje unię
Teologia prawosławna, obrzędy, działalność charytatywna kostnieje, zachowawczość teologii
Duży napływ idei oświeceniowych
Car Aleksander I (1777-1825) - nakazuje dokonać reformy szkolnictwa, by mogły uczyć się wszystkie wyznania; likwiduje cenzurę książek; utworzył uniwersytety w Charkowie i Kazaniu, reaktywuje Uniwersytet Wileński (z polskim językiem nauczania).
Pietyzm- ruch luterański poważnie oddziałowujący na prawosławie
(niem. Pietismus) to nurt religijny w luteranizmie z XVII i XVIII wieku kładący nacisk na rozbudzenie uczuć religijnych poprzez modlitwę, studiowanie Pisma Świętego oraz działalność charytatywną.
HEREZJE
Chłyści - założyciel: Daniła Filippow
Twierdzili, że są opanowani przez Ducha Św. i wtedy są niezdolni do złego.
Nazwa pochodzi albo od słowa biczować się (хлестать), albo od słowa христовщина. Sami chłyści nazywali się "ludźmi bożymi".
Założycielem tej grupy religijnej był chłop i żołnierz-dezerter Daniła Filippow, który w 1645 roku ogłosił się wcielonym Bogiem. Susłow (towarzysz Filippowa) zdobył wkrótce duży rozgłos, otoczył się "bogurodzicą" i 12 "apostołami" i założył w Moskwie "dom syjoński", który stał się miejscem pielgrzymek. Po śmierci (według chłystów - wniebowstąpieniu) Filippowa i Susłowa chłyści obrali nowego "Chrystusa", którym został Prokop Łupkin. W 1733 władze rozpoczęły śledztwo, które zakończyło się prześladowaniami: przywódcy zostali ścięci, a mniej winni - zesłani na Sybir. Mimo to ekspansji grupy nie udało się zatrzymać i szerzyła się w podziemiu aż do rewolucji, dzieląc się na różne odłamy. Ich liczbę szacowano na początku XX wieku na 40 000 członków.
Według nauki chłystów Bóg może się wcielać nieskończoną ilość razy w godnych tego ludzi. Biblia nie odgrywa u chłystów wielkiej roli, choć jej nie odrzucają. Najważniejszym źródłem nauki były dla nich wypowiedzi "chrystusów" i proroków, a ponieważ mieli ich wielu, to nauczanie sekty nie było jednolite. Można jednak wskazać cechy wspólne nauk chłystów. Wierzą oni w reinkarnację i preegzystancję dusz. Po śmierci dusza może stać się aniołem (jeżeli oczyściła się przebywając w ciele chłysta), diabłem, wcielić się w noworodka, albo w zwierzę. Osobliwością etycznej nauki chłystów była doktryna o grzeszności małżeństwa. Małżeństwo Adama stanowiło w ich teologii grzech pierworodny. Jeżeli chłyści zawierali je, to nie powinni obcować ze sobą lecz żyć w celibacie, "jak brat z siostrą". Dzieci ze związków małżeńskich były uważane za "pomiot szatana", natomiast dzieci poczęte podczas chłystowskich ceremonii, zwanych radienjami (радения) za poczęte z Ducha Świętego. (Wielu chłystów jednak unikało i takich dzieci dokonując spędzania płodu) Także cielesne związki między mężczyznami i "żonami duchowymi" nie były uważane za grzech. Chłyści w większości praktykowali wegetarianizm, powstrzymywali się od używania wina, herbaty, kawy, cukry, cebuli, czosnku, ziemniaków i tytoniu.
Podczas swoich obrzędów uczestnicy biczowali się oraz tańczyli ekstatyczny taniec, podczas którego - jak wierzyli - umartwiane były cielesne namiętności, a dusza zwracała się do Boga. Uczestnicy "mówili językami", prorokowali
Skopcy - dokonywali autokastracji - to miało doprowadzić ich do zbawienia
sekta prawosł. w Rosji, wyodrębniona ok. 1772 ze wspólnoty staroobrzędowców; jej założycielem był K. Sieliwanow, którego wyznawcy uważają za drugiego Chrystusa, a zarazem za pozornie tylko zmarłego cara Piotra III; s. głoszą manichejski dualizm dobra i zła; ponieważ nosicielem zła jest wg nich ludzkie ciało, za najbardziej skuteczną metodą walki ze złem uważają kastrację mężczyzn i amputację piersi i narządów płciowych u kobiet; dokonywanie takich zabiegów nazywają „wybielaniem”, którego tajemnicę powierzył rzekomo ludziom sam Chrystus; czystość spełnia dużą rolę w ich życiu codziennym; podobnie jak u chłystów, nabożeństwa s. mają charakter ekstatyczny; s. byli prześladowani przez władze carskie i skazywani na wieloletnie zsyłki na Syberię; najliczniejsze grupy s. istnieją w środk. Rosji, na Krymie i na Kaukazie.
Chrześcijanie uduchowieni - odrzucali sakramenty, hierarchię, głosili anarchię
Romantyzm sprzyja rozwojowi sekt, z czasem znaczenie ich zmniejsza się.
AKCJE MISYJNE
Rosjanie nie prowadzili ich na szeroką skalę
XIX w.
Makary Głuchawy(? - głuchary?) - przetłumaczył Biblię, propagował ją wśród ludów tureckich; później ją wycofał. Mówił (o tłumaczeniu Biblii) że co nie jest zabronione jest dozwolone.
Misje na Alasce Iwana Wenjaminowa (dopóki Alaska należała do Rosji - wg Grotta - 1864, wikipedia - 1867:/) - dzięki niemu powstaje w Rosji Towarzystwo Duchowe
Mikołaj Kasatkin - działa w Japonii - Pod koniec jego życia w Japonii było już 266 wspólnot mających biskupa, arcybiskupa, 35 księży, 116 przepowiadających (głoszących) i około 303 tys. świeckich. Restauracja przerwała rozwój prawosławia.
XIX w. stopniowe wyzwalani się narodów bałkańskich z panowania tureckiego
Serbia:
1831 r. - uzyskuje autonomię od patriarchy Konstantynopola
1869 r. - powstaje Serbska Cerkiew Autokefaliczna
Grecja:
Odzyskanie niepodległości
1832 - książę Otto Wittelsbach na tronie
pierwszy okres jego władzy ma charakter absolutystyczny
dochodzi do więzienia biskupów, którzy nie chcą uznać autokefalii w Grecji
Rumunia:
Powstaje kościół autokefaliczny
Na tronie zasiadają książęta niemieccy
Ale jako kraj romański cierpi na „manię sfrancuzenia” (określenie Grotta )
Bułgaria:
1870 r. - autokefalia, w konflikcie z Konstantynopolem
rządzi dynastia niemiecka
Austria:
Uciska prawosławnych, nieznaczne polepszenie sytuacji
Albania:
W większości zislamizowana