Wśród licznych teoretycznych interpretacji integracji szczególne znaczenie mają: teoria funkcjonalna, koncepcja federacyjna oraz koncepcja konfederacyjna.
Teoria funkcjonalna integracji powstała w latach czterdziestych XX wieku, a jej głównym przedstawicielem jest ekonomista i politolog David Mitrany, który swoją koncepcję zawarł w pracy „A Working Peace System” z 1943 r. Według funkcjonalistów proces integracji to budowanie konsensusu i wspólnoty bezpieczeństwa, opartej na poszanowaniu pewnych wspólnych wartości i wierze w możliwość pokojowego rozwiązywania problemów (tworzenie tzw. poczucia „my”). Proces integracji międzynarodowej prowadzi do stopniowej erozji struktur niezależnego państwa narodowego i rozszerzania działalności międzynarodowej zgodnie z zasadą rozlewania się. Integracja jednego działu wywołuje naciski na integrację w powiązanych z nim sektorach. Tak odbywa się samonapędzanie integracji. Z uwagi na to, iż potencjał współpracy jest największy w sferze gospodarki, właśnie od niej należało, według przedstawicieli teorii funkcjonalnej, rozpocząć integrację europejską.
Podstawą koncepcji federacyjnej było przemówienie W. Churchilla o „Stanach Zjednoczonych Europy”, wygłoszone w Zurychu w 1946 r. Zwolennikami koncepcji federacyjnej byli także: A. Spinelli, K. Adenauer i P.H. Spaak. Federaliści akcentują potrzebę stopniowego dochodzenia do ściślejszych powiązań politycznych i prawnych, aż do utworzenia w Europie wysoce zintegrowanego pod względem politycznym państwa związkowego. Zgodnie z tą koncepcją poszczególne państwa powinny się zrzec swojej suwerenności i przenieść ją na wspólne, ponadnarodowe organa. W federacji ważne jest zagwarantowanie demokratycznego charaktery podejmowania decyzji, toteż model ten zakłada utworzenie wspólnego rządu odpowiedzialnego przed posiadającym duże uprawnienia parlamentem.
Koncepcja konfederacyjna wiąże się z określeniem „Europa ojczyzn”, a jej głównym zwolennikiem był prezydent Francji Ch. de Gaulle. Wspólnota w formie konfederacji opierałaby się na współpracy niezależnych państw, zachowujących duży zakres autonomii i suwerenności narodowej. Współpraca ta miałaby więc luźny i wyraźnie międzynarodowy charakter, rola instytucji ponadnarodowych zaś byłaby w niej bardzo ograniczona i ich decyzje nie miałyby dużego znaczenia. Podstawowymi instrumentami integracji w tym modelu są: wymiana poglądów, negocjacje, przetargi międzyrządowe oraz koordynacja działań.
Warto dodać, iż z nurtu federalistycznego wyłonili się zwolennicy koncepcji konstytucyjnej, w której najważniejsze są regulacje o charakterze konstytucyjnym kształtowane przez organy ponadnarodowe ustalające podział kompetencji między szczeblem krajowym i ponadnarodowym.
Z kolei do twierdzenia funkcjonalistów,że system europejski wymaga stałych kompromisów i negocjacji między państwami lub też mediacji ze strony instytucji ponadnarodowych nawiązuje teoria współpracy międzyrządowej, której czołowym przedstawicielem jest profesor Uniwersytetu Harvarda Andrew Moravcsik.Według niego współpraca europejska oznacza stałą konfrontację własnych preferencji z preferencjami innych państw, dlatego należy tworzyć ramy instytucjonalne.