Jerzy Mellibruda
Droga do uzależnienia i mechanizmy uzależnienia 

WPROWADZENIE - KONIECZNE JEST ODRÓŻNIANIE UZALEZNIEŃ OD ZABURZEŃ NERWICOWYCH

Kryteria uzależnienia wg. ICD 10
a. silne pragnienie lub poczucie przymusu zażycia substancji,
b. trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z zażywaniem
substancji (rozpoczynanie, kończenie i rozmiary zażywania),
c. fizjologiczne objawy stanu odstawienia, występujące gdy zażywanie
substancji zostało przerwane lub zmniejszone, oraz zażywanie tej
samej lub podobnej substancji w celu złagodzenia lub uniknięcia
objawów abstynencyjnych,
d. stwierdzenie tolerancji (potrzeby zażywania zwiększonej dawki
substancji w celu uzyskania efektów poprzednio osiąganych przy
pomocy mniejszych dawek),
e. narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności lub zainteresowań
z powodu zażywania danej substancji,
f.  zażywanie mimo wyraźnych dowodów szkodliwych następstw,

Funkcjonowanie osoby uzaleznionejależnionej
a. problemy zdrowotne
b. destrukcyjna orientacja życiowa (autodestrukcyjne schematy
osobiste, destrukcyjne wzory relacji z otoczeniem, destrukcja
wartości)
c. deficyty umiejętności życiowych (interpersonalnych,
intrapersonalnych, zadaniowych)
d. zaburzenia relacji społecznych (życie rodzinne i problemy
bytowe, sytuacja zawodowa, problemy prawne)
ORAZ
Patologiczne mechanizmy uzależnienia
i nawroty picia

Pytania i poszukiwanie wyjaśnień
A) dlaczego destrukcyjne skutki picia nie uruchamiają skutecznej
samoobrony przed procesem samo niszczenia?
B)   jaka jest natura stanu emocjonalnego nazywanego pragnieniem lub
głodem alkoholu i jakie są źródła potężnej siły jego działania?
C)  w jaki sposób zachowania związane z piciem alkoholu pozostają
wyłączone spod wpływu racjonalnego, moralnego i społecznego
systemu regulacji postępowania oraz uzyskują decydującą rolę w
życiu jednostki?
D)   w jaki sposób powstaje i utrzymuje się głębokie rozerwanie związków
osoby uzależnionej z innymi ludźmi i ze środowiskiem społecznym?
E) dlaczego tak częstym zjawiskiem są nawroty picia występujące nawet
po dłuższych okresach abstynencji ?

Poszukiwanie wyjaśnień - główne tendencje
a. Koncepcje medyczne (taksonomia Jellinka, analogie do innych
chorób somatycznych - cukrzyca, uszkodzenia OUN)
b. Koncepcje psychodynamiczne (instynkt śmierci i narcyzm-
Freud, fiksacja ego-Kohut)
c. Koncepcje behawioralno-poznawcze (Marlatt i Gordon,
Monti i Abrams)
d. Teorie neurobiologiczne - neuroadaptacyjny model głodu
alkoholowego i rola neuroprzekaźników (Singleton i Gorelick
1998, Anton 1999)
e. Podejście integracyjne - mechanizmy uzależnienia wskazują
kierunek pracy psychoterapeutycznej (Mellibruda,
Sobolewska 2000)

.

KONCEPCJA PSYCHOLOGICZNYCH MECHANIZMÓW UZALEŻNIENIA
1. wiele dróg do uzależnienia
2. Interakcja czynników bio-psycho-społecznych 
3. Koncentracja życia wokół picia
4. Wybór modelu analizy psychologicznej
5. Mechanizm nałogowego regulowania uczuć - dynamika pragnień
alkoholowych
6. Mechanizm iluzji i zaprzeczania - zniewolenie umysłu i tendencyjnie fałszywe myślenie
7. Mechanizm rozpraszania i rozdwajania JA - rozpad systemu samoregulacji
8. Czynniki aktywizujące mechanizmy uzależnienia

ALKOHOL I PROCESY EMOCJONALNE
1.Powstawanie pozytywnych oczekiwań wobec alkoholu
a.  przekazy i wzmocnienia społeczne
b. czynniki psychologiczne (wzbudzanie stanów emocjonalnych,
zmiany świadomości i treści myślenia, zmiany kontaktu z JA)
c.  wzmocnienia psychofarmakologiczne
d. naturalne i sztuczne formy regulacji dobrostanu
2. Zagrożenia i szkody
A. Długotrwałe i intensywne picie alkoholu powoduje poważne uszkodzenia życia
emocjonalnego i prowadzi do wytworzenia się specyficznego systemu regulacji
psychicznej w tej sferze.
B.  Różnorodne stany i reakcje emocjonalne, niezależnie od ich rzeczywistych źródeł,
są doświadczane przez osobę uzależnioną jako pragnienie alkoholu.
C. Dążenie do szybkiego złagodzenia lub uśmierzenia przykrych stanów
emocjonalnych przy pomocy alkoholu staje się dominującym motywem
życiowym.
ALKOHOL A SYSTEM REGULACJI PRZYKROŚCI I PRZYJEMNOŚCI
a. dwubiegunowa koncentracja regulacji emocjonalnej - tezy Oldsa i
Panfielda o lokalizacji, rola neuroprzekaźników, neuronalne szlaki
nagrody i awersji
b. pobudzanie i hamowanie systemów (ośrodków) przykrości i
przyjemności-teoria procesu opozycyjnego Solomona
c. alkohol etylowy jako depresant hamuje pobudzone ośrodki regulacji
emocjonalnej
d. stopniowe osłabianie aktywności systemu przyjemności
e. pobudzanie i hamowanie systemu przykrości
f.  doświadczanie ulgi w cierpieniu staje się podstawowym motywem
picia
g. alkohol zmienia znak reakcji awersyjnej
h. skutki picia powodują cierpienie - alkohol zamienia cierpienie na
przyjemną ulgę
LĘK I OBNIŻANIE ODPORNOŚCI NA CIERPIENIE
a. przykre stany emocjonalne doświadczane są jako pragnienie alkoholu
b. intensywne picia obniża odporność na cierpienie - obniżanie wydzielania opioidów, tworzących naturalny system uśmierzająco-euforyzujący
c. przykre stany emocjonalne coraz wcześniej wzbudzają reakcję panicznego lęku przed
cierpieniem i pragnienie natychmiastowego złagodzenia
d. Stany paniki zawężają świadomość i powodują „tunelowe widzenie” skoncentrowane wokół alkoholu jako środka uśmierzającego
MONOTONIA

a. związek między stopniem koncentracji dopaminy i serotoniny a unikaniem monotonii - badania Zuckermana
b. intensywne picie obniża tolerancję na monotonię i nasila tendencję do dokonywania chemicznej interwencji we własne stany emocjonalne w okresach stabilizacji
c. związek między metabolitem noraodranaliny a poziomem impulsywności podwyższającym gotowość do lękowych stanów paniki
d. intensywne picie podwyższa impulsywność która obniża wrażliwość na kary i brak nagród oraz zwiększa tendencję do podejmowania działań po wpływem doraźnych
bodźców bez planowania i przewidywania konsekwencji

NAŁOGOWA DYNAMIKA PROCESÓW EMOCJONALNYCH
a. stres i przykre stany emocjonalne uruchamiają automatyczne poszukiwanie ulgi
b. cierpienie i lękowe stany paniki są wzmacniane przez pokusę przyjemności
c. kontrolowanie własnych stanów emocjonalnych nabiera charakteru przymusowego
d. osłabia się zdolność do odraczania gratyfikacji i rośnie impulsywne poszukiwanie bezpośredniego uśmierzania przykrości
e. chemiczna regulacja procesów emocjonalnych osłabia więź z realiami życia.
F. Biegunowość procesów emocjonalnych; między przykrością i uśmierzeniem oraz między pobudzeniem i uspokojeniem

WPŁYW ALKOHOLU NA PRACĘ UMYSŁU U OSÓB ZDROWYCH
1. Alkohol jest używany w celu zmiany treści myślenia i stanu świadomości
2. Komplementarność myślenia racjonalno-logicznego i myślenia irracjonalno-życzeniowego
3. Alkohol upośledza myślenie racjonalne
4. Alkohol potęguje myślenie irracjonalne
5. Alkohol zmienia stan świadomości - rozprasza uwagę i obniża sprawność monitorowania
6. Doraźne i przemijające efekty wpływu alkoholu na pracę umysłu

ZNIEKSZTAŁCENIA PRACY UMYSŁU W PROCESIE UZALEŻNIANIA

1. Konflikt między sygnałami o szkodach powodowanych przez picie i sygnałami o rosnącej ważności alkoholu - rozstrzygnięcie dysonansu poznawczego z udziałem myślenia magiczno-życzeniowego

2. Narastanie zniekształceń poznawczych stanowi centralny fakt w uzależnieniu.

a) proste zaprzeczanie
b) minimalizowanie ,
c) obwinianie innych ,
d) racjonalizowanie , budowanie alibi, usprawiedliwień

3. Funkcjonowanie umysłu osoby uzależnionej zostaje zdominowane przez

mechanizm utrudniający rozpoznawanie szkód i ich alkoholowej przyczyny oraz dostarcza wskazówek przeszkadzających w powstrzymaniu uzależnienia i tworzy złudne i pozytywne wizje życia z alkoholem.

• 
  PODSTAWOWE FUNKCJE MECHANIZMU ILUZJI I ZAPRZECZANIA
  1. Funkcje
  - Obrona przed treściami utrudniającymi picie
  - Podtrzymywanie pozytywnej wizji życia i picia
  2 . Podstawowe formy aktywności
  - Manipulowanie subiektywnym czasem
  - Manipulowanie przyczynowością
  - Manipulowanie przyczynowością
  3. Typowe przejawy
  - Tendencyjne poprawianie obrazu przeszłości
  - Izolacja od niewygodnej przeszłości
  - Uciekanie w przyszłość
  - Unikanie odpowiedzialności
  - Zabiegi magiczne
  

DZIAŁANIE MECHANIZMU ILUZJI I ZAPRZECZANIA.
1. Mechanizm tworzy u osoby uzależnionej całościowy i zwarty system przekonań, oraz subiektywną wizję życia i świata, która jest
wyizolowana od rzeczywistości i podporządkowana pragnieniu picia.
2. W myśleniu obowiązuje specyficzna „nałogowa logika” obejmująca zbiór reguł sterujących procesami umysłowymi osoby uzależnionej;
a. To nie ja, To nie dlatego, To nie tak było
b. Tym razem na pewno się uda
c. Od jutra będzie zupełnie inaczej
d. Oni są do mnie uprzedzeni
e. Niewygodne fakty znikają gdy się o nich nie myśli
f. Wystarczy mocno chcieć aby to mieć - silne pragnienia tworzą fakty
g. Co by nie było to jakoś to będzie
3. Mechanizm iluzji i zaprzeczania odgrywa istotną rolę w tworzeniu i podtrzymywaniu złudnych przekonań o własnej mocy i kontroli oraz wartości.
4. Zakorzenienie mechanizmu iluzji i zaprzeczania w systemie myślenia magiczno-życzeniowego jest źródłem specyficznej wiary w istnienie irracjonalnych mocy, które mogą być zaprzęgnięte w służbie pragnień osoby uzależnionej.
5. Skłania to posługiwania się pewnymi rytualnymi czynnościami które mogą zapewniać kontrolę nad skutkami picia i własną sytuacją życiową.
6. Mechanizm iluzji i zaprzeczania posługuje się często magiczną wiarą w istnienie specyficznych zasobów tajemnej wiedzy, która nie jest dostępna większości ludzi a w szczególności wykształconym specjalistom,
7. Mechanizm ten działa okresowo, tematycznie i bez udziału świadomości. Aktywizuje się wtedy, gdy nasila się dążenie do uśmierzania przykrych stanów emocjonalnych i pokusa doświadczenia pozytywnych skutków picia oraz gdy tematem procesów umysłowych stają się sprawy związane z piciem alkoholu.
 

WPŁYW ALKOHOLU NA FUNKCJONOWANIE SYSTEMU JA U OSÓB ZDROWYCH
1. Alkohol jest używany w celu zmiany treści obrazu własnej
osoby
2. Alkohol jest używany w celu doznawania stanów zmienionej
świadomości w których następuje chwilowe rozmycie
poczucia tożsamości i rozluźnienia granic Ja
3. Komplementarność myślenia racjonalno-logicznego i
myślenia irracjonalno-życzeniowego
4. Alkohol upośledza myślenie racjonalne
5. Alkohol potęguje myślenie irracjonalne
6. Alkohol zmienia stan świadomości - rozprasza uwagę i
obniża sprawność monitorowania
7. Doraźne i przemijające efekty wpływu alkoholu na
funkcjonowanie Ja 

ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU JA W PROCESIE UZALEŻNIANIA

1. Intensywne picie alkoholu staje się źródłem znaczących doświadczeń osobistych, które wpływają na funkcjonowanie systemu JA:

a. Na stopień spójności i integracji JA

b. Na sposób wartościowania JA

c. Na sprawowanie kontroli osobistej i samoregulację

2. Powtarzanie się stanów nietrzeźwości i zmąconej świadomości siebie oraz tzw. „odloty” rozprasza granice JA i obniża ich spoistość

3.Dwa typy ekstremalnych doświadczeń osobistych dezintegrujące JA

a. Stan euforycznego, rozdętego i omnipotentnego JA

b. Stan upodlonego, grzesznego i złego JA

c. Polaryzacja i dysocjacje związane ze zjawiskiem „stale dependent learning”

4. Manipulowanie własnymi stanami emocjonalnymi jako źródło złudnego

poczucia mocy i kontroli

ZABURZENIA ORGANIZACJI SYSTEMU JA
1. Gotowość do łatwego rozpraszania granic JA pod wpływem pragnień alkoholowych
2. Utworzenie się ekstremalnych wersji JA i tendencja do biegunowych transformacji tożsamości
3. Związek między powtarzaniem się poczucia utraty wpływu nad biegiem własnego życia a nasilaniem pragnienia kontroli nad stanem własnych uczuć
4. Okresowe poddawanie się pragnieniom picia przynosi ulgę utraty świadomości i chwilę odpoczynku w walce z nałogiem ale prowadzi do załamywania się wizji własnej mocy i poczucia sprawstwa
5. Biegunowe transformacje Ja i rozpraszanie granic JA prowadzi do „obwodowego” zlokalizowania aktywności JA i i centrum Ja pojawia się próżnia psychiczna i wydrążenie

VII. ZABURZENIA TREŚCI SYSTEMU JA 

1. Aktywność negatywnej wersji JA źródłem doświadczeń poczucia winy, krzywdy, bezsilności i niższości

2. Rozpraszanie JA i załamywanie się moralnej regulacji postępowania przy utrzymywaniu się fragmentarycznych standardów moralnych związanych z biegunowością JA

3. Doświadczenia utraty mocy i wartości motywują do sytuacyjnych prób wywyższania się i tworzą tzw. „dumę alkoholika” - zewnętrzne wpływy skłaniające do abstynencji wzbudzają poczucie poniżenia i wstydu a obrona przed nimi daje złudne poczucie mocy i wartości - „nie dałem się złamać”.

4. Próby magicznej transformacji negatywnego bieguna JA w pozytywny

poprzez wyobrażanie sobie niezwykłości i wyjątkowości złych

aspektów własnego JA- „nikt nie zrobił tyle złego co ja”, „ nikt nie upadł

tak nisko jak ja” , „nikt tak bardzo nie skrzywdził rodziny”

DYSKUSJA
a. Samoniszczenie - cierpienie traci funkcje reakcji awersyjnej i staje się wprowadzeniem do przyjemności
b. głód alkoholowy jako stan paniki wobec cierpienia wzmacniany pokusą przyjemności jest doświadczany jako przymusowe pragnienie alkoholu
c. utrata kontroli jako wypadkowa siły pragnienia i osłabienia zdolności do racjonalnej orientacji i planowania

d. rozpad więzi spowodowany osłabieniem znaczenia naturalnego podłoża stanów emocjonalnych i zagrożeniem utraty alkoholu
e. potęgowanie irracjonalnego myślenia magiczno-życzeniowego
f. iluzja samokontroli

X. WNIOSKI

• Uzależnienie nie jest nerwicą-czy jest chorobą?

• Decydująca rola zapisów interakcji chemicznej alkoholu etylowego i biochemicznych regulatorów procesów emocjonalnych

• Funkcja zapisów minionych doświadczeń interpersonalnych w systemie regulacji funkcjonowania

• Rola czynników środowiskowych

• Potrzeba budowania modeli psycho-bio-społecznych przez psychologów

6

---