JEREMY BENTHAM
Jeremy Bentham, urodził się 15. lutego 1748r. był „cudownym” dzieckiem, podziwianym ze względu na wczesny rozwój (już w wieku 4 lat uczył się gramatyki łacińskiej). Głównie interesowały go szeroko pojmowane zagadnienia prawnicze, które doprowadziły go do zagadnień etycznych. Bentham, mimo iż jego charakter zapowiadał w nim uczonego i pisarza nigdy nie zajmował stanowiska akademickiego, lecz stanowisko działacza, pragnącego wprowadzić w życie idee liberalne, chcącego również zreformować prawo, zwłaszcza karne i więziennictwo (był autorem projektu „Panopticon” - nowych budynków więziennych, zbudowanych tak, by dozorca mógł z jednego miejsca widzieć wszystkie cele). Bentham swe teoretyczne poglądy opracował jeszcze przed końcem XVIIIw., a najważniejszym jego dziełem filozoficznym było: „An Introduction to the Principles of Morals and Legislation” wydane w 1789 r. Majątek jaki posiadał Bentham pozwolił mu na sfinansowanie jego idei oraz na skupieniu wokół siebie osób podobnie myślących. Bentham był człowiekiem pogodnym, umiejącym się cieszyć światem i życiem, a zarazem człowiekiem nieśmiałym, początkowo pracującym wyłącznie odosobnieniu. Dopiero znajomość z Jamesem Millem zmieniła jego charakter i przyczyniła się do utworzenia grupy „radykałów filozoficznych” - najbardziej zwartej grupy filozoficznej istniejącej w Anglii. Do grupy tej należeli: Malthus - autor teorii demograficznej, Ricardo - jeden z twórców ekonomii politycznej, Grote - znakomity historyk, oraz już wspomniany James Mill.
Główne idee filozoficzne Benthama i jego towarzyszy to: „Zasada kojarzenia. Hartley. Powiązanie idei z językiem oraz idei między sobą. Zasada największej szczęśliwości. Priestley. Zastosowana w szczegółach do wszystkich dziedzin etyki przez Benthama (część przedtem wykonał Helvetius)”.
Poglądy Benthama. Bentaham wraz z Millem i swymi towarzyszami rozwinęli system asocjacjonizmu w teorii poznania i utylitaryzm w teorii działania. W systemie radykałów nie było miejsca na dociekania metafizyczne: w myśl tradycji sięgającej Locke'a filozofię ograniczali do analizy umysłu. Właściwą dziedzinach badań była psychologia wraz z ekonomią, która miała rozwiązać zagadnienia teorii poznania i etyki. Z analizy umysłu wyprowadzali kryterium prawdy i dobra, za trafne uważali takie wyobrażenia i tylko takie, które wywodzą się z wrażeń zmysłowych. Właśnie w takim duchu zostały opracowane dwa działy filozofii: teoretyczny ( opracowany przez Milla) i praktyczny (autorstwa Benthama).
Bentham ujął oceny ludzkie w prastarą teorię hedonistyczną, uważał, że dobrem jest wyłącznie przyjemność a złem cierpienia. Poza nimi nic nie jest ani dobre ani złe - wszystko jest obojętne. Poza nimi nic nie wiemy o dobru i złu, podobnie jak poza wrażeniami nie wiemy nic o bycie. Pogląd ten szukał oparcia w fakcie, że wszyscy pragną przyjemności i unikają cierpienia. Hedonizm etyczny (że przyjemność jest dobrem) opierał na psychologicznym (że wszyscy pragną przyjemności). Etyka radykałów była ich psychologią wyrażoną w trybie rozkazującym.
Hedonizm Benthama posiada następujące cechy:
1) miał charakter ilościowy: Bentham uważał, że o wartości rzeczy i postępków stanowi ilość dostarczanej przez nie przyjemności, a rodzaj przyjemności jest obojętny (np. jeśli gra towarzyska daje tyle samo przyjemności co poezja, to jest tyle samo warta co ona). Filozof ten szczegółowiej niż ktokolwiek inny opracował ilościową stronę życia uczuciowego. Odróżniał aż siedem „wymiarów” przyjemności, z których każdy wpływa na jej ilość. Wymiarami tymi były: intensywność, trwanie, pewność, płodność, bliskość, czystość i zasięg. Sądził, iż przyjemności jest tym więcej, im bardziej jest ona intensywniejsza, dłuższa, im nastąpi pewniej i prędzej, im prawdopodobniejsze jest, że będą jej towarzyszyć inne przyjemności, i że nie będą jej towarzyszyć przykrości, a także im więcej ludzi jej dozna.
Bentham zestawił wykaz prostych przyjemności, który obejmował 14 pozycji, oraz ułożył listę wszelkich okoliczności, które wpływają na wrażliwość człowieka, przez co zwiększają jego przyjemności i cierpienia. Lista ta składała się z 32 pozycji.
2) Przekonanie Benthama, iż o wartości rzeczy i postępków stanowi nie tylko przyjemność, jaką sprawiają, ale jaką pociągają za sobą w bliższych i dalszych konsekwencjach. Spowodowało to, że jego hedonizm był doktryną rozsądku. Daleki był od hasła „carpe diem”, jego hasłem była trzeźwa kalkulacja, dokładny „rachunek przyjemności”. Według Benthama nie intuicja, lecz rachunek pozwala trafnie ocenić rzeczy i postępki.
3) Przekonanie, iż znamy jedynie własną przyjemność i tylko dzięki niej wiemy, że przyjemność jest dobrem, lecz skoro inni odczuwają takie same przyjemności to i one muszą być uznane za takie same dobra. Powodowało to, że hedonizm Benthama nie był sprzęgnięty z egoizmem: twierdził, że dobrem jest każda przyjemność (1).
Bentham łączył ten nieegoistyczny hedonizm etyczny z egoistycznym hedonizmem psychologicznym. Uważał, że każdy dąży do swojej przyjemności, czyli, że dla każdego jest dobrem wyłącznie jego własna przyjemność (2). Twierdzenia 1 i 2 łączył za pomocą 3: że przyjemności ogółu są środkiem do przyjemności własnych.
Bentham hedonizmowi swojemu dał wyraz w słynnej formule, że największym dobrem jest „największa ilość przyjemności największej ilości istot”. Najwyższe dobro określał jako „pożytek dla największej ilości istot”. Swą naczelną zasadę etyczną Bentham nazwał „zasadą największego szczęścia” albo „największego pożytku”. Przez „szczęście” i „pożytek” Bentham rozumiał przyjemność.
Bentham był również autorem teorii utylitaryzmu: „przez zasadę użyteczności rozumie się zasadę, która uznaje lub potępia postępki wedle tego, czy zdają się zwiększać, czy też zmniejszać szczęście osób zainteresowanych”.
Poglądy Benthama i innych radykałów filozoficznych można przedstawić w 4 punktach:
1. Wszyscy ludzie są z natury podobni, gdyż wszyscy formują swe umysły z tego samego materiału - wrażeń i ich kojarzeń.
2. Wszyscy dążą z natury swej do tego samego - by osiągnąć to, w czym leży ich interes, czyli by doznać jak największej przyjemności.
3. Do natury człowieka należy to, że posiada rozum, który pozwala mu sądzić, gdzie jest prawdziwy jego interes.
4. Natura ludzi nie jest niezmienna; można ją różnie ukształtować - jest to rzecz wychowania, która może pomóc człowiekowi w zrozumieniu jego własnego interesu.
Radykałowie wraz z Benthamem zwalczali dualizm między rozumem a wrażeniem, uważali, że rozum nie przeciwstawia się zmysłom, lecz jest ich wytworem, podobnie jak ład moralny nie przeciwstawia się interesowi lecz jest wyrazem równowagi interesów. Zadaniem prawników i polityków według nich jest doprowadzenie do harmonii, to oni związali radykalizm polityczny z trzeźwym utylitaryzmem.
GEORGE HEGEL
George Wilhelm Friedrich Hegel (ur. 24 sierpnia 1770r. w Stuttgarcie, zm. 14 listopada 1831r. w Berlinie), niemiecki filozof, twórca klasycznego systemu idealistycznego.
Życie
Hegel urodził się w Stuttgarcie w rodzinie urzędnika. Początkowo studiował teologię w Tübingen, a jego kolegami ze studiów byli Friedrich Hölderlin i Friedrich Schelling. Filozofią zajął się dopiero w 1801 roku, wykładając początkowo na uniwersytecie w Jenie, potem w Heidelbergu i Berlinie. Zdobył za życia wielu uczniów (heglizm) i pozycję największego niemieckiego filozofa. Umarł w czasie epidemii cholery, która wybuchła w Berlinie w 1831 r.
Źródłem intelektualnym filozofii Hegla była filozofia neoplatońska, kantyzm, fichteanizm ale także elementy gnostyckie szwabskiego pietyzmu. Najważniejsze dzieła Hegla to:
Phänomenologie des Geistes (1807)
Filozofia
System nauki
Hegel zamierzał zbudować całkowity system nauki, pojmując go jako całościową, a więc jedyną możliwą formę przedstawiania prawdy w nauce. "Prawda jest całością. Całością zaś jest tylko taka istota, która dzięki swemu rozwojowi dochodzi do swojego ostatecznego zakończenia". System filozofii Hegla składać się miał z trzech części:
logika - nauka o idei w sobie i dla siebie "w jego całkowitej abstrakcji", składająca się z logiki subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy) oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią pojęć);
filozofia przyrody - nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i organikę);
filozofia ducha - nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie.
Filozofia ducha
Duch subiektywny
Podstawową kategorią filozofii Hegla jest duch (świadomość), który wyobcowuje się i ponownie się jedna ze sobą. Poprzez filozofię duch poznaje samego siebię jako podmiot i jako substancję. Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka. Podstawowa reguła dialektyki heglowskiej jest następująca: "Każda teza zawiera już w sobie antytezę, obydwie zaś zostają zniesione w syntezie". Mimo tego zniesienia synteza zapośrednicza w sobie zarówno tezę jak i antytezę.
Duch subiektywny występuje w trzech różnych formach:
duch wyłaniający się z przyrody i określony w sposób bezpośredni (badany przez antropologię);
świadomość przeciwstawiająca się zastanej przyrodzie (badana przez fenomenologię);
duch odnoszący się do własnych określeń (poznawany przez psychologię).
„Fenomenologia ducha” opublikowana w 1807 roku za etapy drogi świadomości do wiedzy absolutnej uważa:
samowiedzę,
rozum,
ducha i
religię.
Ten proces poznania będzie miał kres, gdy "pojęcie przedmiotu odpowiadać będzie przedmiotowi pojecia".
Duch obiektywny
Duch obiektywny przekracza subiektywność, aby kształtować świat zewnętrzny zgodnie ze swoją wolą. Wytworem ducha obiektywnego jest prawo. Hegel opracował szczegółowo swoją filozofię prawa. Jej charakterystycznym uogólnieniem były słowa: "Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste jest rozumne". Ta zasada została przyjęta za pośrednictwem tzw. prawicy heglowskiej jako półoficjalne hasło konserwatystów w państwie pruskim, sankcjonujące istniejący stan rzeczy. Hegel nie uważał jednak państwa pruskiego za ucieleśnienie rozumności: rzeczywiste dla niego były nie byty historyczne, w rodzaju określonego państwa, ale wieczna teraźniejszość, która trwa zawsze i zawiera w sobie całą zniesioną przeszłość.
Prawo składało się według Hegla z trzech części:
prawa abstrakcyjnego - zewnętrznej, obiektywnej formy,
moralności - subiektywnego, wewnętrznego przekonania,
etyczności - zjednoczenia sfery subiektywnej i obiektywnej w postaci rodziny, społeczeństwa obywatelskiego i państwa, stanowiącego gwarancję wolności.
Historia ludzkości jest w historią tryumfu wolności, z powodu wzajemnej zależności ludzi. Stan pierwotny - niewolnictwo - generuje potrzebę wolności, dzięki której zostaje obalone. Historia toczy się przechodząc z jednego stanu -tezy - w jego przeciwieństwo, czyli antytezę. W rezultacie wyłania się synteza, która staje się sama tezą. Ten proces jest jednak rozumny.
Duch absolutny
Duch absolutny konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w sztuce, filozofii oraz objawionej religii. Sztuka jest przejawem ducha absolutnego w zmysłowej formie, piękno stoi pośrodku "między zmysłowością jako taką i czystym myśleniem". Filozofia ma za zadanie ujmować w myślach własną epokę oraz człowieka i dzięki temu samopoznaniu odkryć swoją tożsamość z religią chrześcijańską, która zdaniem Hegla "odpowiada w pełni treści prawdziwej filozofii". Poznanie Boga stanowi ostateczny cel filozofii, albowiem "Człowiek zna Boga tylko w takim stopniu, w jakim Bóg w człowieku poznaje samego siebie".
Wpływ Hegla na Marksa
Filozofia Hegla jest kluczowa dla zrozumienia dalszego rozwoju niemieckiej filozofii, w tym myśli Karola Marksa. Trzy pojęcia heglowskie: alienacja , uprzedmiotowienie (reifikacja) i rozwiązanie sprzeczności stanowią punkt wyjścia filozofii marksistowskiej. Alienacja oznacza pozostawanie w stanie konfliktu z innymi ludźmi, który rozgrywa się także w ich wnętrzu. Prowadzi ona do uprzedmiotowienia: człowiek postrzegając społeczeństwo, prawo i porządek moralny jako antagonistyczne siły zaczyna traktować ludzi i społeczeństwo jako „przedmioty”. Według Hegla człowiek może rozwiązać tę sprzeczność, kiedy zda sobie sprawę, że stał się obcym w stworzonym przez siebie świecie i wkroczy na drogę budowania samoświadomości. Marks uzna alienację i reifikację relacji międzyludzkich za produkt kapitalizmu, a rozwiązanie tej sprzeczności zobaczy w rewolucji socjalistycznej.