Europa środkowa w stosunkach międzynarodowych
Pojęcie europy środkowej
Wokół określenia regionu Europy Środkowej panuje pewne terminologiczne zamieszanie. Wynika ono z paru przyczyn. Pierwszą z nich jest przejściowy charakter tego regionu. Powodował on i powoduje, iż ścierały się tutaj interesy Wschodu i Zachodu, chrześcijaństwa i Bizancjum. Konsekwencją tego stanu jest funkcjonowanie w literaturze i publicystyce przedmiotu wielu pojęć na określenie tego regionu.
Pojęcie Europy środkowej pojawiło się w nurcie debat intelektualistów i pisarzy u schyłku zimnej wojny. Dla biorących udział w dyspucie oznaczała ona wówczas pewną rzeczywistość kulturową i historyczną, której cechami odróżniającymi jest wspólna przeszłość historyczna, trwałość ideo, które ulegały wpływom nurtów zachodnich , różnorodność etniczna, przeszłość komunistyczna oraz poczucie wyższości, a nawet pogardy wobec Wschodu. W takim rozumieniu, wg, kryterium kulturowego Europa środkowa to strefa małych narodów leżących pomiędzy Rosją a Niemcami, między Bałtykiem a Adriatykiem.
Europa środkowa nie jest regionem jednorodnym- linie podziału, jakie można tu dostrzec, przebiegają wzdłuż różnych. Pierwsza z nich ma charakter geostrategiczny- przez Europę środkową przechodzą dwie osie geostrategiczne. Jedna z nich pokrywa się z pasem wielkich nizin północnoeuropejskich od Europy Zachodniej po Rosję, w których centralnej części znajduje się Polska. Był to obszar ścierania się różnorodnych ambicji, interesów i strategii. Druga natomiast przecina południowe obszary Europy Środkowej.
Geneza systemu
Europa środkowa jest bytem o charakterze historycznym, ekonomicznym i politycznym. Czynniki które zadecydowały o instytucjonalizacji współpracy między państwami tego regionu, miały zatem naturę zarówno polityczną i ekonomiczną, jak i historyczną.
Czynniki historyczno-kulturowe:
-bliskość dziejów po II wojnie światowej, udział w bloku komunistycznym i podległość hegemonii Związku Radzieckiego,
-konieczność przyjęcia podobnych rozwiązań ustrojowych, politycznych i ekonomicznych w tym okresie
-wpływ tego samego ośrodka cywilizacyjnego- zachodniego chrześcijaństwa
-niechęć do władzy autorytarnej
Czynniki polityczne:
- upadek systemu bipolarnego, rozpad Związku Radzieckiego, zjednoczenie Niemiec
- odejście od doktryny Breżniewa
- rozwiązanie Układu Warszawskiego
- nowy regionalizm
- konieczność odnalezienia nowej tożsamości międzynarodowej
Czynniki ekonomiczne:
- podobne doświadczenia ustrojowe w okresie po II wojnie światowej
- rozwiązanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i powstanie pustki w płaszczyźnie współpracy gospodarczej
- tradycje współpracy gospodarczej, głównie wymiany handlowej
-aspiracje do członkowstwa w Unii Europejskiej i innych strukturach współpracy gospodarczej Zachodu
Obszary aktywności
Wymiar północny- Rada państw morza Bałtyckiego
Wymiar północny współpracy w ramach Europy Środkowej odnosi się głównie do części obszaru basenu Morza Bałtyckiego, który jest nazywany Regionem Morza Bałtyckiego. W jego skład wchodzą Dania, Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia, Szwecja, Norwegia oraz bałtyckie kraje związkowe Niemiec, obwód kaliningradzki i ST. Petersburg. Współpraca tych państw polegała na tworzeniu ram prawnomiędzynarodowych dla podstawowych kwestii dotyczących korzystania z zasobów Morza Bałtyckiego. Morze Bałtyckie pełni funkcję integracyjną, którego przejawem było utworzenie Rady Państw Morza Bałtyckiego. Rada ta stanowiła ukoronowanie wysiłków Polski i Szwecji, które były propagatorami rozwoju współpracy w tym regionie Europy. Polityczne przewodnictwo nad funkcjonowaniem i kierunkami rozwoju Rady sprawują spotkania szefów państw i rządów oraz w imieniu Komisji Europejskiej, przy czym za przygotowanie spotkań odpowiedzialny jest kraj, który sprawuje aktualnie prezydencję w Radzie
Region Morza Bałtyckiego jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się obszarów Europy- ten sprzyjający klimat powodował, iż obszar zainteresowań oraz struktury Rady Państw Morza Bałtyckiego z czasem się znacznie poszerzyły. Najlepiej o znaczeniu Rady świadczy zainteresowanie współpracą ze strony innych państw, nawet tych leżących w znacznym oddaleniu i organizacji międzynarodowych. Przyszłość współpracy bałtyckiej wiąże się z postrzeganiem Bałtyku jako powstającego „morza wewnętrznego” Unii Europejskiej. Rada państw Morza Bałtyckiego odgrywa ponadto w całym regionie rolę koordynatora i swoistego zwornika współpracy. Przekonuje o tym nie tylko otwarty charakter tego regionalizmu, na co kładą nacisk państwa członkowskie, lecz także szeroki wachlarz problemów będących przedmiotem zainteresowania Rady oraz zainteresowanie samą Radą ze strony innych aktorów RMB. Rada państw Morza Bałtyckiego może także odegrać pewną rolę w samej Unii Europejskiej jako forum reprezentujące interesy państw RMB oraz lobujące na ich rzecz. Łączy je bowiem wciąż interes, jakim jest Morze Bałtyckie, a także wyzwanie, jakim jest polityka i pozycja Rosji.
Wymiar południowy- Inicjatywa środkowoeuropejska
Inicjatywa środkowoeuropejska jest przykładem instytucjonalizacji współpracy w regionie Europy Środkowej, która obejmuje także Europę Wschodnią i Południową, Posiada zatem wyraźną specyfikę- skupia bardzo różniące się od siebie państwa oraz niestabilne subregiony. Powstała jako najstarsze ugrupowanie przełamujące zimnowojenne podziały, lecz boryka się stale z kryzysami, które powodują, iż jej rozwój to seria sukcesów i porażek. Okoliczności które szczególnie sprzyjały powołaniu IŚE i były dla niej wyjątkowo ważkie, są natury politycznej i kulturowej. Narodzinom współpracy w tym regionie sprzyjała także przeszłość historyczna oraz różnorodność etniczno-kulturowa w tym sensie, iż rodziły one obawę przed wybuchem uśpionych dotąd konfliktów narodowościowych i etnicznych.
Inicjatywa Środkowoeuropejska początkowo miała być ugrupowaniem elastycznym, unikającym wysokiego poziomu instytucjonalizacji. W pierwszej połowie lat 90 podkreślano mianowicie, iż nie będzie miała charakteru sformalizowanego forum współpracy ani nawet własnego budżetu. Trzecim wymiarem instytucjonalnym funkcjonowania IŚE jest wymiar ekonomiczny, w którego ramach działa doroczna konferencja przewodniczących Izb Gospodarczych Inicjatywy Środkowoeuropejskiej oraz jej sekretariat.
Najważniejsze decyzje w IŚE podejmowane są na zasadzie konsensusu, a w kwestiach o charakterze proceduralnym zwykłą większością głosów państw członkowskich. Początkowo ta inicjatywa miała być płaszczyzną kooperacji nisko lub niemal w ogóle nie zinstytucjonalizowaną, mniemającą własnego budżetu ani stałych organów.
Inicjatywa Środkowoeuropejska bywa różnie oceniana. Duży wpływ na jej funkcjonowanie wywarły wydarzenia na Półwyspie Bałkańskim i ich skutki, odczuwalne do dziś. Słabością IŚE był przez długi czas brak funduszy na finansowanie projektów, z czym także kraje członkowskie powoli próbują sobie radzić. Obecnie istnieje wiele struktur, wymiarów i gremiów w ramach Inicjatywy.