Teoria zależności - grupa teorii, według których niepowodzenie państw Trzeciego Świata w dochodzeniu do adekwatnego i możliwego do potrzymania poziomu rozwoju jest rezultatem ich uzależnienia od rozwiniętego świata kapitalistycznego.
Teoria zależności pojawiła się w połowie XX wieku i była kontynuacją teorii imperializmu, której najbardziej znanymi przedstawicielami byli Włodzimierz Lenin i Mikołaj Bucharin. Dotyczy ona okresu postkolonialnego, kiedy to została zniesiona bezpośrednia podległość polityczna krajów zacofanych, ale powstało silne neokolonialne uzależnienie ekonomiczne. Teoria ta odnosi się do relacji tzw. Pierwszego i Trzeciego Świat, ale swoje doświadczenia czerpie z Ameryki Łacińskiej. Prekursor tej koncepcji Paul Prebich wprowadził rozróżnienie pojęć „centrum” i „peryferii”, w którym centrum oznacza najbardziej rozwinięte kraje uprzemysłowione, a peryferie - ubogie kraje rolnicze. Według tego zróżnicowania teoria zależności poszła w dwóch kierunkach jeden jest pesymistyczny (katastroficzny), drugi zawiera więcej optymizmu.
Teoria zależności dowodzi, że jednostka jest pod wpływem środowiska zewnętrznego. Czynniki środowiskowe silnie uwarunkowują aspiracje. Środowisko społeczne, w którym znajduje się człowiek, wyraźnie determinuje pojawienie się i kształtowanie ludzkich pragnień i dążeń i celów.
Rodzina jest jedną z podstawowych grup formułujących pewne normy postępowania i tworzących jakieś hierarchie wartości. Obraz tych hierarchii i treść normy zależy m.in. od wykształcenia rodziców, statusu społecznego członków rodziny, pochodzenia i tradycji rodzinnych, klimatu wychowawczego, warunków materialnych rodziny. Wiadomo, że im wyższe jest wykształcenie rodziców, tym częściej dzieci aspirują do kształcenia na poziomie wyższym. Dzieci rodziców z niższym wykształceniem częściej niż pozostałe dzieci poprzestają na edukacji na poziomie niższym .
Poza rodzicami na kształtowanie się aspiracji wpływają intencjonalnie lub nieintencjonalnie, także inne osoby dorosłe. Związane to bywa z przejmowaniem norm grupowych, z przyswajaniem standardów funkcjonujących w danej grupie. Tak zwane standardy grupowe, a więc normy grupowe oddziałujące na aspiracje członków grupy, zależą od wielu czynników środowiskowych - związanych z rodziną, środowiskiem terytorialnym czy środowiskiem lokalnym . Szkoła w swoim oddziaływaniu na aspiracje ma bardzo złożony charakter. W szkole ogniskują się przeróżne czynniki osobowościowe, środowiskowe i czynniki, które można i należy określić jako pedagogiczne. Czynnikiem wpływającym na określone aspiracje są formułowane w obecności młodego człowieka i przyswajane przez niego wzorce postępowania, kryteria oceny innych ludzi, wzorce kariery oraz związane z nimi poglądy i opinie.
Czynniki środowiskowe oddziałują zazwyczaj w obopólnym powiązaniu. Aspiracje kształtują się pod wpływem tak wielu i tak różnych czynników, że sztuczne wydzielanie jednego czy kilku z nich przeważnie deformuje obraz związków i zależności. Umiejscowienie pracy dyplomowej w tej teorii pozwala zrozumieć jaki jest wpływ otoczenia na kształtowanie się aspiracji badanej jednostki.
Teoria racjonalnego wyboru to druga teoria, w której została umieszczona niniejsza praca dyplomowa.
James S. Coleman był jednym z pierwszych zwolenników teorii racjonalnego wyboru, ale dopiero w latach dziewięćdziesiątych przedstawił własną ogólną koncepcję. Coleman zakładał, że ludzie posiadają pewne zasoby, ale są także zainteresowani zasobami innych. Tak więc interakcja, a finalnie cała organizacja społeczna, opiera się na transakcjach zawieranych pomiędzy tymi, którzy mają dane zasoby, a tymi, którzy ich poszukują. Owe transakcje mogą być dokonywane bezpośrednio przez jednostki, zawierane przez pośredników lub możemy mieć do czynienia z łańcuchem przepływu zasobów.
Analizowana tutaj teoria stanowi najlepszą odpowiedź na wyzwanie postawione przez socjologię teoriom opierającym się na założeniu racjonalności jednostek. Ludzie zawsze działają na podstawie kalkulacji, użyteczności i nagród. Teoria racjonalnego wyboru pozwala zrozumieć wybory dokonywane przez badanych gimnazjalistów. Współczesne młode pokolenie emocjonalnie angażuje się w życie społeczne. Chce być aktywne, promuje siebie, wykorzystując każdą nadarzającą się okazję. Młodzież upatruje w fakcie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej wielką szansę dla siebie. Ich aspiracje życiowe związane są głównie z poziomem wykształcenia i podjęciem pracy zawodowej na terenie państw członkowskich. Młodzież ma poczucie przynależności do elity swego pokolenia i czuje się „skazana na sukces”. Mierzą bardzo wysoko i dlatego chcą być najlepiej przygotowani zarówno do przemian dokonujących się w Polsce, jak i w Europie.
G. Marshall, Słownik socjologii i nauk społecznych, Warszawa 2004, s. 396
P. Sztompka Socjologia, Warszawa 2003, s. 587
Z. Kwieciński, Selekcje społeczne w szkolnictwie ponadpodstawowym, Warszawa 1975, s.150
Z. Skorny, Aspiracje młodzieży i prawidłowości nimi kierujące, Wrocław, 1980, s. 32
T. Lewowicki, op. cit., s. 40
J. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2005, s.355
2