UNIWERSYTET GDAŃSKI

dr Marcin Szulc

Dziecko krzywdzone w szkole: diagnoza i profilaktyka

Portret psychologiczny sprawców i ofiar przemocy

1. Wyjaśnienie pojęć złości, agresji i przemocy

Agresja to każde zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody straty lub bólu? (Wojciszke, 2002). Agresja jest najczęściej wynikiem gniewu, złości lub prowokacji

•Złość (nie agresja) to emocja związana z mobilizacją energii

• Pojawia się zazwyczaj w sytuacjach, w których napotykamy na przeszkodę w osiągnięciu ważnego dla nas celu

• Przeżywają ją wszyscy i nie mamy wpływu na jej pojawienie się

• Złoszczenie się nie jest samo w sobie ani złe, ani dobre

Możemy mieć natomiast wpływ na to, co robimy, gdy czujemy złość

Agresja jest często, lecz nie zawsze, sposobem wyrażania złości.

W szczególnych warunkach agresja

może przeradzać się w przemoc

Przemoc to wykorzystanie swojej przewagi nad drugim człowiekiem ( fizycznej, emocjonalnej, społecznej, duchowej). Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy osoba słabsza (ofiara) poddana jest przez dłuższy czas negatywnym działaniom osoby lub grupy osób silniejszych (sprawcy przemocy) (mobbing)

Mobbing - twórca pojęcia - Konrad Lorenz

Hainz Leymann wykorzystał pojęcie do opisu agresji w grupach dzieci.

Mobbing - MOB (ang.) - motłoch, tłum, zgraja, pospólstwo - (to mob: szarpać, nękać) bezsensowne, nieprzynoszące żadnych wymiernych korzyści kreowanie kozła ofiarnego, bezwzględnym i okrutnym działaniem mającym na celu wyalienowanie go z grupy i to bez szans na rehabilitację

Polega na wytworzeniu się wokół ofiary atmosfery zagrożenia, która ma na celu wyłączenie jej z grupy koleżeńskiej lub z życia społecznego (Olweus, 1998)

Taktyka mobbingu: ciągłe krytykowanie, szykanowanie, izolowanie, obmawianie, szantaż, przemoc fizyczna (popychanie, bicie, gwałt, grymasy)

Warunki mobbingu

•Długotrwałość dręczenia

•Powtarzalność mobbowania

•Nierównowaga sił między dręczonym i dręczycielem

•Negatywne konsekwencje zdrowotne dla ofiary

Trolling - antyspołeczne zachowanie charakterystyczne dla forów dyskusyjnych i innych miejsc w Internecie

Polega na zamierzonym wpływaniu na innych użytkowników poprzez ośmieszanie i obrażanie

Ofiary mobbingu szkolnego

•Trudny człowiek

•Chwalipięta

•Klasowy błazen

•Niezdara (Dambach, 2003)

Błazen klasowy - dziecko które stara się rozładować napięcia grupowe degradującą go wesołkowatością

- zwraca na siebie uwagę i unika poważniejszych form agresji grupowej

- w ten sposób angażuje swoją rolę w obawie przed odrzuceniem

- zachowuje się (wygłupia) poniżej swoich rzeczywistych umiejętności, gdyż ocenił, że w ten sposób uniknie szykan

- od czasu do czasu wprowadza w stan konsternacji klasę i ma wówczas złudzenie, że wywiódł wszystkich w pole (ochrona ego).

2. Co kształtuje zachowania agresywne dzieci?

1.Relacje rodzic - dziecko

-ograniczona emocjonalność wobec dziecka

-złe związki uczuciowe

-niedostępność matki

-brak opieki

2. Akceptacja zachowań agresywnych

- przyzwolenie i nadmierna tolerancja

- brak granic

3. Praktyki dyscyplinujące

-kary cielesne z wybuchami złości

4. Osobowość i różnice indywidualne

- predyspozycje charakterologiczne

- temperament (Szygendowska, 2007)

2.1. Specyfika agresji wśród dzieci i młodzieży

1.Wzrost brutalizacji zachowań młodzieży (zabójstwa, rozboje, pobicia)

2. Unifikacja grupowa zachowań agresywnych (agresywność stała się powszechna we wszystkich grupach społecznych - do połowy lat 80 była kojarzona ze środowiskiem marginesu społecznego)

3. Obniżenie się wieku nieletnich sprawców zachowań brutalnych

4. Manifestacja zachowań agresywnych nawet w przestrzeniach dotychczas uchodzących za nieprzyzwalające na agresję (szkoła, miejsca publiczne)

5. Unifikacja płciowa (wzrost agresji obserwowany u obydwu płci - u chłopców stabilizacja u dziewcząt liczba zachowań agresywnych podwoiła się)

2.2. Płeć a zachowania ryzykowne

•zmniejszyła się różnica między konsumpcją alkoholu i narkotyków między dziewczętami a chłopcami

Pojęcie „żeńskie tsunami” (Czapiński, 2007, ESPAD, 2007)

- koniec gimnazjum i początek szkól ponadgimnazjalnych

-chłopcy pozostali na swoim poprzednim poziomie „rozrabiania”, „ćpania” i picia alkoholu

- dziewczęta pokazują swoim chłopakom, że nie dadzą się wpisać w rolę „dziewczyny gangstera”, nie chcą cicho siedzieć i służyć za ozdobę, tylko że mogą także dyktować swoje warunki (Czapiński, 2007, ESPAD, 2007)

3. Charakterystyka agresji w szkole

Od 15 - 20% dzieci pada w szkole ofiarą przemocy ze strony rówieśników.

Moberami najczęściej są uczniowie o kilka lat starsi.

Agresja szkolna = agresja proaktywna tzn. wyizolowana od emocji i przemyślana

(Szygendowska, 2007)

- instrumentalna (konkretny cel np. pożądany efekt, pozyskanie przedmiotów, utrzymanie silnej pozycji w grupie)

- przemyślana

- świadoma

- niejednorazowa i skumulowana

(Szygendowska, 2007)

• Przemoc na przykładzie gdańskich gimnazjów - statystyki zjawiska

• 
  Miejsca przemocy w szkole

(Bykowska, 2007)

• Przemoc na przykładzie gdańskich gimnazjów - statystyki zjawiska

Formy przemocy, o których co najmniej raz słyszeli lub widzieli uczniowie

-przezywanie, ubliżanie, poniżanie 90,7%

-plotkowanie, obgadywanie, rozpowszechnianie kłamstw 85%

-wyśmiewanie, dokuczanie 84,1%

-szarpanie, popychanie, wykręcanie rąk 76%

-zastawianie drogi, uniemożliwianie przejścia 67,7%

-bicie, kopanie 62,2%

-niszczenie, wyrzucanie cudzej własności 56,1%

-zamykanie w toalecie lub innym pomieszczeniu 54,3%

-opluwanie, oblewanie czymś 52,2% (Bykowska, 2007)

„Kozioł ofiarny”

• Przemoc na przykładzie gdańskich gimnazjów - statystyki zjawiska

Nie tylko uczniowie...

Przemoc często stosują nauczyciele wobec uczniów (Szygendowska, 2007)

40% nauczycieli stosuje przemoc psychiczną wobec uczniów

• Przemoc uczniów wobec nauczycieli

Najczęściej przemocy doświadczają:

-nauczyciele nie lubiani przez uczniów

-nauczyciele wyróżniający niektórych uczniów (niesprawiedliwie traktujący, stosujący surowe kary za zachowania i surowe oceny)

-nauczyciele, którzy nie mogą poradzić sobie z klasową dyscypliną (niekonsekwentni a zarazem nadmiernie wymagający, dający uczniom zbyt dużo swobody)

-nauczyciele religii (osoby zaangażowane religijne) (Szygendowska, 2007)

4. Dlaczego ofiary przemocy szkolnej bardzo rzadko mówią dorosłym o swoich problemach?

1.Poczucie bagatelizowania problemów przez dorosłych ("przezywają cię - nie zwracaj na to uwagi", "nie skarż")

2. Obawa pogorszenia sytuacji, zemsty ze strony prześladowców

3. Odczuwanie wstydu i poczucie winy - "kozioł ofiarny" jest przekonany, że wina tkwi w nim samym

Długotrwałe podleganie presji agresorów może prowadzić do zaburzeń psychicznych i somatycznych

5. Charakterystyka sprawców przemocy

Uczniowie przyjmujący rolę sprawcy - nacechowani agresją - utrwalają podobne zachowania i ujawniają je kilka lat później a nawet w życiu dorosłym

• Sprawcy przemocy w szkole

5.1. Charakterystyka gangów szkolnych tępiących „koty”

1. Liczebność grup: 3 - 10 osób (Hołyst, 2006)

2. Najczęściej są to chłopcy

3. Przywódcy są dobrze zbudowani, wysportowani, agresywni, wywołują strach otoczenia swoim wyglądem i zachowaniem

4. Zróżnicowane formy przemocowe

- wulgarne słownictwo

- zabieranie pieniędzy i przedmiotów należących do ucznia

- nie wpuszczanie do toalety

- zmuszanie do wypicia moczu

- zmuszanie do rozebrania się

- wyszydzanie somatyki ucznia

5. Specyficzny slang (zmieniający się co pokolenie) połączony z wulgarnymi słowami:

- „wycug”, czyli „odmulanie” mózgu - wkładanie głowy uczniów do muszli klozetowej i spłukiwanie wody

- „pomazanie” - zmuszanie ucznia do smarowania się własnymi lub cudzymi ekskrementami

- „posyłanki na czas” - zmuszanie ucznia do robienia zakupów starszym uczniom (np. papierosy) za własne pieniądze w określonym czasie (jeśli uczeń tego nie spełni grożą mu kolejne sankcje)

5.2. Charakterystyka indywidualnych sprawców przemocy

1. Najczęściej są to agresywni, silni i sprawni fizycznie chłopcy charakteryzujący się dobrą koordynacją ruchową

2. Uczniowie 5-6 klasy szkoły podstawowej i 2-3 gimnazjum

3. Agresja kierowana nie tylko wobec rówieśników ale także wobec dorosłych (rodziców, nauczycieli, wychowawców)

4. Działania sprawców mają charakter impulsywny i porywczy

5. Towarzyszy im poczucie dominacji i brak współczucia ofiarom

6. Mają trudności z empatią i wrażliwością na emocje innych

7. Ujawniają wyższą niż przeciętny uczeń pewność siebie i mniemanie o sobie

8. Wspiera ich 2-3 kolegów „kibiców”

9. Cechuje ich bardzo niski lub przeciętny poziom strachu i niepewności, co przeczy koncepcji psychologicznej mówiącej o występowaniu ukrytego lęku u sprawców przemocy!

10. Stosują wobec swoich ofiar: wyszydzanie, szykanowanie, grożenie, wyśmiewanie, znęcanie się, bicie i popychanie, niszczenie cudzych rzeczy

11. Mają problemy z adaptacją do norm i zasad w danym otoczeniu

12. Sprawia im przyjemność afiszowanie się władzą (mają opinię „twardych”)

13. Mogą oszukiwać innych, wpadają w złe towarzystwo dokonując drobnych przestępstw na osiedlu

14. Na początku mają poparcie kilku kolegów z klasy potem przestają być lubiani

15. Oceny choć na początku mogą być wysokie z czasem staja się coraz gorsze sporo poniżej średniej

16. Cechują się wobec innych dużą złością

6. Charakterystyka ofiar przemocy

Portret ofiary przemocy nie różnicuje płeć

• Ofiary

7. Charakterystyka świadków przemocy

Świadkowie przemocy,

którzy nie potrafili się jej skutecznie przeciwstawić:

• często latami przechowują poczucie winy,

• niezadowolenie i pretensje do siebie

• uczą się bierności,

• bezradności

• nie reagują w trudnych sytuacjach

8. Formy przemocy szkolnej

1.Bezpośrednia przemoc fizyczna - bicie, kopanie, plucie popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy, zabieranie przedmiotów, niszczenie własności, przezywanie, wyśmiewanie

2. Bezpośrednia przemoc słowna i niewerbalna

dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, wyszydzanie, obrażanie, ośmieszanie, grożenie, rozpowszechnianie plotek i oszczerstw (również poprzez sms-y i internet), pokazywanie nieprzyzwoitych gestów

3. Pośrednie formy przemocy - namawianie innych do ataków fizycznych lub słownych, naznaczanie, wykluczanie i izolowanie z grupy

9. Dlaczego w grupie nie ma pomocy?

- anonimowość (można się ukryć za hasła: „a co mnie to obchodzi - grunt, że mnie nie dotyczy”, „co jest dobre dla innych jest dobre dla mnie”)

- niewiedza wielu (czy sytuacja wymaga mojego zaangażowania, a może oni się tylko wygłupiają?)

- dyfuzja odpowiedzialności (czy to ja mam pomóc, przecież są inni) jeżeli mogących pomóc osób jest wiele to zmniejsza się osobista odpowiedzialność każdej z nich za udzielenie pomocy

• 10. Czynniki ryzyka wystąpienia przemocy w szkole

1.Niewłaściwy system norm m.in.:

• sprzeczność koncepcji wychowania i postępowania

• normy preferujące użycie siły

• nieprzestrzeganie norm przez osoby znaczące

2. Brak reakcji na zachowania agresywne m.in.:

• brak reakcji na drobne wykroczenia typu wagary,

• spóźnienia, graffiti

• brak reakcji ze strony nauczycieli na zachowania agresywne uczniów, bagatelizowanie ich

• bierność świadków

• brak skutecznej mediacji

• konflikty pozostające długo nierozwiązane,

3. Czynniki związane z organizacją nauczania m. in.:

• nuda, brak zagospodarowania czasu

• ograniczenie przestrzeni, zagęszczenie, hałas

• brak możliwości relaksu i odprężenia (dla uczniów i nauczycieli)

• mała ilość zajęć pozalekcyjnych zajęć pozalekcyjnych

4. Czynniki związane z relacjami uczeń - nauczyciel - rodzic m.in.:

• brak autentycznego kontaktu i dialogu miedzy uczniami,

nauczycielami i rodzicami

• wysoki poziom frustracji wśród nauczycieli

Dzieci ukrywają swój problem nie dlatego, że Ci nie ufają, lecz dlatego, że:

•nie chcą Cię martwić,

• mają poczucie winy

• wstydzą się, że nie potrafią sobie same poradzić

• odczuwają strach przed ponownym skrzywdzeniem

• są związane tajemnicą

• są lojalne wobec sprawców przemocy

11. Objawy przemocy fizycznej i psychicznej w szkole i poza nią

Zachowania dziecka świadczące o ryzyku przemocy:

1. nie chce wychodzić z domu albo wychodzi bardzo późno lub bardzo wcześnie

2. wraca ze szkoły później, okrężną drogą

3. wraca po lekcjach ze zranieniami i siniakami

4. ma podarte ubranie

5. znajdujesz zniszczone podręczniki i przybory szkolne

6. prosi Cię o ponowne kupienie "zgubionych" (zabranych lub ukradzionych) przedmiotów

7. często "gubi" pieniądze i prosi o drobne na "składkę"

8. nie chce brać do szkoły drugiego śniadania

albo bierze dużo więcej niż zwykle

9. prosi o "załatwienie" zwolnienia z WF

10. kłóci się ze swoimi przyjaciółmi

12. jest ciche, izoluje się

13 jest agresywne w stosunku do innych domowników, np. rodzeństwa

14opuszcza pojedyncze lekcje lub wagaruje

15 ma gorsze wyniki w nauce

16 ma problem ze snem lub senne koszmary, płacze w nocy

12. Jak rozmawiać z dzieckiem na temat przemocy

1.Zadbaj o sprzyjające warunki rozmowy - oddzielny pokój z dala od osób

postronnych, brak pośpiechu

2. Przyjmij pozycje ciała dostosowaną do pozycji dziecka: usiądź lub przykucnij

3. Używaj języka odpowiedniego dla dziecka

4. Bądź cierpliwy - dziecko może zaprzeczać prawdzie

5. Okaż zrozumienie - niełatwo jest mówić o trudnych sprawach

6. Unikaj naprowadzania dziecka na odpowiedzi, które chcesz usłyszeć

7. Pochwal za odwagę podjęcia rozmowy (nie za treść)

8. Nazwij przemoc - przemocą

9. Wesprzyj dziecko - utwierdź w przekonaniu, że to co je

spotkało spotyka też inne dzieci

10. Wyjaśnij dziecku w przystępny sposób co zamierzasz dalej robić

13. Jak reagować

Jeśli zauważysz u dziecka wyżej wymienione zachowania, porozmawiaj z nim. Zadaj kilka prostych pytań:

•Co robiło dzisiaj w szkole?

•Co robiło podczas długiej przerwy?

•Czy robiło coś, co mu się szczególnie podobało?

•Czy robiło coś, co mu się nie podobało?

•Czy jest jakaś lekcja, której nie lubi?

•Czy jest ktoś w szkole, kogo nie lubi i dlaczego?

•Czy czeka, aby iść jutro do szkoły?

14. Przeciwdziałanie przemocy w szkole - metody oddziaływania

Każda szkoła jest specyficzną mikrospołecznością i musi wypracować własne standardy przeciwdziałania przemocy

• Poziomy przeciwdziałania przemocy w szkole

Poziom 1 - ogólny, czyli to co można zrobić na płaszczyźnie całej szkoły

Poziom 2 - obejmuje narzędzia które może stosować nauczyciel, wychowawca, rodzice w obszarze danej klasy

Poziom 3 - obejmuje narzędzia do pracy na płaszczyźnie indywidualnej z pojedynczym uczniem (sprawcą i ofiarą), poszczególnymi rodzicami i opiekunami

Przydatne strony http

http://www.szkolabezprzemocy.pl

http://ip.univ.szczecin.pl/

http://strefamlodych.pl/

1.Bandura A. (1977) Self - efficacy: Toward a unifying theory of behavior change. Psychological Review, 84, 191 - 215.

2. Bykowska B. (2007) Bezpieczeństwo w pomorskich gimnazjach - diagnoza stanu zagrożeń (raport z badań)

3.Hołyst B., (2006) Wiktymologia. Wydawnictwo prawnicze Lexis Nexis, Warszawa

4.Materiały opracowane przez psychologów policyjnych z Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku

5.Procedura pomocy dziecku krzywdzonemu (2006) opracowana w ramach programu „Bezpieczna Rodzina - Bezpieczny Gdańsk” z udziałem specjalistów. Załącznik nr 1 do Zarządzenia Prezydenta Miasta Gdańska Nr 733 / 05 z dnia 5 lipca 2005

6.Szygendowska, (2007) Agresja w szkole. Agresja w domu. Pedagogium

7.Wojciszke B. (2002) Relacje interpersonalne. Psychologia (red.) Strelau. GWP, Gdańsk

10%

20%

30%

40%

50%

60%

sale lekcyjne

szatnia szkolna

przed wejściem

szatnia

w-f

w drodze do szkoły

boisko

toaleta

korytarze

10%

17,50%

17,50%

20,40%

21,10%

22,90%

40,90%

52,70%

Nie ma takich osób 55%

Jest kilka takich osób 24%

Jest jedna taka osoba 21%

Indywidualni sprawcy działający sami lub mający koło siebie 1 - 2 pomocników

Grupy młodzieży o skłonnościach przestępczych (gangi szkolne)

prowokujące

pasywne

• słabe fizycznie, (słaba koordynacja ruchowa)

• lękliwe i małomówne z niską samooceną

• nieśmiałe, wrażliwe i ciche, bezradne

• brak kolegów i poczucie opuszczenia

• są negatywnie nastawione do przemocy

• nie bronią się w zetknięciu z agresorem

• unikają sportu z lęku przed urazami

• na ogół reagują płaczem

• trudności interpersonalne (lepszy kontakt z dorosłymi)

• mogą mieć początkowo dobre stopnie

• trudności w koncentracji uwagi

• niepokój wew. i zmienne humory

• wytwarzają atmosferę irytacji

• prowokują sytuacje konfliktowe

• mieszanka lęku i agresji

• słabsze fizycznie

• niska samoocena i niepewność siebie

• porywczy temperament

• bronią się ale zazwyczaj nieskutecznie

• zdarza się, że dokuczają innym

• dorośli za nimi nie przepadają

15

---