OBSERWACJA PSYCHOLOGICZNA
Obserwacja jest podstawową metodą poznania psychiki ludzkiej. Polega ona na świadomym, celowym i planowanym spostrzeganiu zachowania się człowieka oraz na rejestrowaniu przebiegu zjawisk i zdarzeń. Obserwator nie wywołuje przy tym sam danego zjawiska i nie integruje w jego przebieg.
Obserwacja może być stosowana jako metoda samodzielna, może również współwystępować z innymi metodami psychologicznymi. W warunkach eksperymentalnych, przy eksperymencie laboratoryjnym, naturalnym, czy też przy przeprowadzeniu badań testowych obserwuje się więc także zachowanie osoby badanej. Jest to wówczas obserwacja w sytuacjach kontrolowanych, w odróżnieniu od obserwacji w sytuacjach zupełnie swobodnych i naturalnych, kiedy to można zauważyć różnorodne rodzaje czynności człowieka oraz rozmaite, nie wymuszone sposoby jego zachowania.
Aby osoba obserwowana nie zakłócała naturalności sytuacji, w większych klinikach, poradniach oraz zakładach naukowych urządza się specjalne sale obserwacyjne, oddzielone od pokoju dla obserwatorów za pomocą ekranu lub ścianki z otworami.
Obserwacja jako metoda psychologiczna ma ogromne znaczenie nie tylko w pracy naukowej, lecz także w zdobywaniu wiedzy o człowieku podczas jego działalności praktycznej. Obserwacja jest metodą szczególnie przydatną w pracy nauczyciela i wychowawcy. Umiejętność obserwacji to nie tylko spostrzegawczość i uzyskiwanie wprawy w dokładnym rejestrowaniu i opisie czynności ludzkich, lecz także zdolność dokonywania wyboru z całokształtu zachowania się tych wycinków aktywności, które pragniemy obserwować.
Cechy obserwacji
- Celowość- Obserwacja musi być celowa. Nauczycielka zauważa np., że jedno z dzieci w grupie przedszkolnej płacze częściej niż jego rówieśnicy. Stawia więc sobie pytanie, dlaczego dziecko płacze i w jakich sytuacjach to czyni. Celem obserwacji będzie ustalenie przyczyn jego zachowania i uchwycenie warunków, w których ono zwykle występuje. Obserwator musi zdawać sobie sprawę z celu obserwacji, gdyż w przeciwnym razie nie potrafi skupić wybiórczo uwagi na tym rodzaju aktywności, który ma być przedmiotem obserwacji.
- Przygotowanie się do obserwacji- to znaczy uporządkowanie swoich wiadomości o przedmiocie obserwacji. Nawiązując do podobnego wyżej przykładu, nauczycielka powinna zdobyć wiedzę o właściwościach uczuć dzieci w wieku przedszkolnym.
- Dokładność i szczegółowość- Obserwacji powinna być także dokładna i szczegółowa. Należy notować nawet najdrobniejsze przejawy zachowania, będącego przedmiotem obserwacji.
- Systematyczność i planowość- Prawidłowo przeprowadzona obserwacji musi być ponadto systematyczna i planowa. Obserwator ustala więc czas, w którym będzie prowadził obserwację (np. 15 minut każdego dnia), ustala również, na co będzie zwracał szczególną uwagę i w jakich sytuacjach będzie to czynił.
- Obiektywność- Obserwacja powinna być obiektywna. Jest to jedna z najważniejszych jej cech, która wymaga od obserwatora, żeby ograniczył się do rejestrowania zaobserwowanych faktów i nie dołączał żadnych uwag „od siebie”, żadnej subiektywnej oceny i interpretacji zachowania badanego. Jeśli np. uczeń ziewa na lekcji, obserwator nie ma prawa napisać „uczeń ziewa z nudów”, ponieważ jest to jego osobiste, subiektywne wrażenie, które wymaga sprawdzenia. Uczeń może być wprawdzie znudzony lekcją, ale również prawdopodobnie jest to, że temat lekcji go interesuje, ale poprzedniego dnia oglądał film w telewizji i położył się późno spać, dlatego jest znudzony i ziewa. Obserwator powinien więc jedynie zanotować: „Uczeń w ciągu 5 min kilkakrotnie ziewa”. Z faktów, które się obserwuje, nie należy zbyt pospiesznie wyprowadzać wniosków. Jest to dla początkującego obserwatora bardzo trudne, ale konieczne, bo zapewnia obiektywność obserwacji.
Rodzaje obserwacji
Obserwacji psychologicznych można dokonywać w rozmaity sposób, np. obserwować bardzo dokładnie, lecz przez krótki czas całokształt zachowania się człowieka, obserwować tylko fragment tego zachowania- mowę, przejawy uczuć, kontakty społeczna itd. - albo też obserwować systematycznie przez wiele lat daną jednostkę w rozmaitych sytuacjach życiowych. Istnieje więc wiele rodzajów obserwacji, nazywanych także technikami obserwacyjnymi. Omówię teraz kilka z nich.
- Dzienniczki obserwacji- Jest to technika najstarsza, stosowana jednak także we współczesnej psychologii. Takie dzienniczki prowadzili dawniej przede wszystkim rodzice, którzy obserwowali całokształt zachowania się i rozwoju psychicznego swoich dzieci. Obserwacje były prowadzone systematycznie przez dłuższy okres, przeważnie przez kilka lat. Dzienniczki mogą dotyczyć jednak tylko wybranej dziedziny aktywności, np. rozwoju mowy dziecka.
- Obserwacja fotograficzna- Jest to dokładna, ciągła obserwacja, prowadzona w ciągu ustalonego z góry czasu. Może ona wynosić kilka lub kilkanaście minut, może obejmować cały dzień. W obserwacji tego typu chodzi o zanotowanie możliwe największej ilości zjawisk w takiej kolejności, w jakiej one przebiegają. Celem takiej obserwacji może być np. ustalenie form aktywności dziecka podczas godzin spędzanych przez nie w przedszkolu.
- Próbki czasowe- Ta metoda polega na obserwowaniu jakiegoś zachowania w określonych z góry odcinkach czasowych. Ten typ obserwacji bywa stosowany najczęściej do badania kontaktów społecznych. Obserwator pragnie np. ustalić, jakiego rodzaju kontakty nawiązują dzieci w grupie przedszkolnej. Obserwuje więc przez tydzień pięć razy dziennie w określonych porach dnia po 10 minut zachowanie się wybranego dziecka w stosunku do jego rówieśników. W następnym tygodniu obserwuje w ten sposób inne dziecko itd. Przeprowadzenie takiej obserwacji z większą liczbą dzieci daje mu podstawę do charakterystyki zachowania się społecznego dzieci w danym wieku.
- Próbki zdarzeń- Jest to technika polegająca na tym, że obserwator ustala z góry, jaki rodzaj zdarzeń będzie przedmiotem obserwacji i oczekuje na ich pojawienie się. Nastawiony jest np. na zaobserwowanie u dzieci przejawów nieposłuszeństwa, i gdy takie zachowanie wystąpi to dokładnie je rejestruje.
- Ocena zaobserwowanych cech- Na podstawie długotrwałych kontaktów z obserwowanym dzieckiem psycholog lub wychowawca ustala charakterystyczne cechy jego zachowania. Dokonuje tego posługując się specjalnymi skalami ocen, w których opisane są różne stopnie nasilenia danej cechy. Chcemy np. poznać stosunek dziecka do poleceń wydawanych przez nauczycielkę. Prosimy wówczas nauczycielkę, która dobrze zna dziecko i opiekuje się nim przez dłuższy czas o ocenę jego zachowania się według skali pięciostopniowej. Skala ta zawiera następujące możliwości:
1. Dziecko często nie stosuje się do poleceń.
2. Dziecko dość często nie wykonuje poleceń lub stosuje się do nich niechętnie.
3. Dziecko raczej wykonuje polecenia, niekiedy stara się od nich wykręcić.
4. Dziecko na ogół chętnie wykonuje polecenia.
5. Dziecko przeważnie wykonuje polecenia bardzo chętnie i z zapałem.
Podany przykład stanowi tylko fragment skali ocen , która zwykle obejmuje większą liczbę cech zachowania, jakie należy ocenić. Wychowawcy dokonują tych ocen kilkakrotnie, w pewnych odstępach czasu, co pozwala im na stwierdzenie, czy zachowanie dziecka w jakiejś dziedzinie poprawiło się pod wpływem zastosowanie określonych metod wychowawczych czy też nie uległo zmianie lub nawet pogorszyło się. Taka kontrola efektów pracy z dziećmi jest bardzo przydatna w procesie wychowania.
- Samoobserwacja- Jednym z rodzajów obserwacji jest samoobserwacja, czyli introspekcja. Była ona przez wiele lat uważana za podstawową metodę w psychologii. Introspekcja polega na dokonywaniu obserwacji własnych stanów psychicznych. Jest to metoda subiektywna, to znaczy fakty uchwycone dzięki niej są niemożliwe do sprawdzenia. Dane samoobserwacji mogą niekiedy uzupełnić informacje uzyskane za pomocą innych metod. Introspekcja jest metodą zupełnie bezużyteczną w badaniach nad dzieckiem, ponieważ dzieci nie potrafią jeszcze uświadamiać sobie dobrze tego, co przeżywają. Wgląd we własne przeżycia wymaga pełnej dojrzałości psychicznej.
Dobry obserwator powinien charakteryzować się następującymi cechami:
być zainteresowany poznawanymi zjawiskami
rzetelny, dokładny, obiektywny
spostrzegawczy
mieć wiedzę dotyczącą poznawanych zjawisk
WYWIAD
Wywiad psychologiczny jest to rozmowa przeprowadzona w celu zebrania danych o tych przejawach zachowania się, albo też o faktach i zdarzeniach z życia osoby badanej, które są nieodstępne bezpośredniej obserwacji.
Niektórzy psychologowie wprowadzają rozróżnianie między rozmową a wywiadem. Metodę rozmowy stosuje się w ich ujęciu wówczas, gdy za pomocą różnorodnych pytań uzyskujemy interesujące nas informacje bezpośrednio od osoby badanej. Wywiad natomiast polega na zbieraniu informacji o osobie badanej od osób trzecich, np. rodziców, sąsiadów, nauczyciela. Często używa się tych terminów zamiennie, ponieważ obie metody muszą spełniać podobne warunki w toku ich przeprowadzania.
Metoda wywiadu jest jedną z najtrudniejszych metod psychologicznych. Wymaga umiejętności nawiązania dobrego kontaktu z dzieckiem lub dorosłym, a jednocześnie takiego kierowania rozmową, aby w efekcie uzyskane zostały potrzebne informacje. Z drugiej strony nie można dać odczuć osobie, z którą przeprowadzamy wywiad, że nie wszystko o czym mówi, jest dla nas równie interesujące. Należy także zdobyć zaufanie osoby, z którą rozmawiamy, w przeciwnym razie wypowiedzi badanego będą powierzchowne i nie dowiemy się nic o problemach, które go naprawdę nurtują. Nie należy oczekiwać, że wszystkie interesujące nas informacje uzyskamy podczas pierwszego wywiadu. Psycholog niejednokrotnie musi przeprowadzić wiele rozmów z badanym oraz z osobami z jego otoczenia, aby powoli pogłębić i uporządkować swą wiedzę o nim.
Ta zasada obowiązuje w badaniach klinicznych, gdzie wywiad stosowany jest jako jedna z metod pomocnych w ustaleniu diagnozy i terapii.
Język, którym się posługujemy, powinien ułatwiać nam kontakt intelektualny z pacjentem. Należy sprawdzić, czy rozumie on znaczenie słów i sens pytań. Trzeba posługiwać się aparatem pojęciowym rozmówcy, co daje szansę na rzetelne i trafne przeprowadzenie wywiadu.
Kolejność zadawanych pytań określa cel wywiadu. Należy jednak pamiętać, aby tzw. trudnych pytań nie zadawać w pierwszej kolejności. Wymaga to uwagi i elastyczności. Dobrze jest zachęcić klienta do poszerzania i pogłębiania wypowiedzi (np. Powiedz o tym coś więcej. Jakie to ma dla ciebie znaczenie ?). W celu zachowania porządku dobrze jest mieć przygotowany scenariusz wywiadu (ankieta, kwestionariusz). Mamy wtedy pewność, że zapytaliśmy o wszystko, co może być nam przydatne w lepszym rozumieniu klienta.
Rodzaj pytań - w wywiadzie stosuje się pytania otwarte i zamknięte. Pytania otwarte dają dużo swobody w wyborze treści i formy odpowiedzi, należy jednak uważać, aby badana osoba nie zbaczała z tematu. Pomagają one w utrzymywaniu kontaktu z rozmówcą, stwarzają korzystny nastrój. Pytania zamknięte wyznaczają zaś postać odpowiedzi. Są wygodne, kiedy badany ma wskazać jeden z faktów.
W porównaniu z innymi technikami badawczymi ma wiele zalet:
może dostarczyć wielu danych
jest bardzo wygodny (nie wymaga żadnych specjalnych urządzeń)
pozwala na szybkie zebranie potrzebnych informacji
wymaga jednak od prowadzącego pewnych specyficznych umiejętności i doświadczenia
Technika wywiadu psychologicznego ma różnorodne zastosowania w badaniach rozwojowych.
Może ona służyć w badaniach nad:
rozwojem pojęć, postaw i ocen
przyczyn problemów i trudności doświadczanych przez dziecko
pomaga określić wzorce reagowania na sytuacje
Wywiad anamnestyczny. W psychologii istnieje kilka odmian wywiadu. Gdy pragniemy uzyskać informacje całym życiu badanego- od najwcześniejszego dzieciństwa do chwili obecnej- stosujemy wywiad anamnestyczny.
Odpowiednio dobrane pytania pozwalają badanemu na cofnięcie się do najbardziej odległej przeszłości. Odpowiadając na nie rekonstruuje on jakby swoje życie.
Wywiad środowiskowy. Chcemy za jego pomocą uzyskać informacje dotyczące warunków życia osoby badanej. Przeprowadzamy wówczas rozmowy zarówno z nią samą, jak i z innymi osobami (np. z sąsiadami, rodzicami i nauczycielami, jeśli chodzi o ucznia).
Wywiad ten może mieć także węższe zastosowanie, gdy dotyczy tylko jednego wybranego problemu, np. sposobu odrabiania lekcji przez ucznia, stosunku do zarządzeń wydawanych w miejscu pracy lub zainteresowań.
Rozmowa z dzieckiem. Rozmowa ta różni się od zwykłej rozmowy potocznej tym, że jest zaplanowana i dotyczy ściśle określonych tematów. Pytania muszą być stawiane a w sposób dla dziecka zrozumiały i przystępny.
Utrwalenie informacji. Informacje uzyskane podczas wywiadu utrwala się rejestrując je na taśmie magnetofonowej lub też sporządzając notatki. Jeśli notowanie tego, co mówi badany wpływa ujemnie na szczerość wypowiedzi, co zdarza się niekiedy wówczas, gdy wywiad dotyczy bardzo osobistych problemów, rezygnujemy z rejestracji wypowiedzi podczas wywiadu i sporządzamy notatki bezpośrednio po jego przeprowadzeniu. Dane z wywiadu można spożytkować do celów naukowych, diagnostycznych i terapeutycznych. Nie można przekazywać tych informacji osobom postronnym.