Wydawca „MYŚL POLSKA”; 8, Alma Terrace, London, W. 8
Z zasiłkiem Instytutu im. Romana Dmowskiego w St. Zjednoczonych
Do druku przygotowali: Antoni Dargas, Józef Płoski i Hanka Świeżawska
Printed by Gryf Printers (H. C.) Ltd. — 171 Battersea Church Road, London, S. W. 11.
STANISŁAW KOZICKI
HISTORIA LIGI NARODOWEJ
(OKRES 1887 — 1907)
„MYŚL POLSKA”, LONDYN 1964
CZĘŚĆ II
POLITYKA LIGI NARODOWEJ (1893—1904)
ROZDZIAŁ PIERWSZY
POŁOŻENIE MIĘDZYNARODOWE.
SPRAWA POLSKA
Gdy w Szwajcarii powstała Liga Polska, był to schyłek rządów bismarckowskich w Niemczech i przewagi polityki żelaznego kanclerza w Europie. Bismarck po dwóch wojnach (z Austrią i Francją) nie tylko utworzył Cesarstwo Niemieckie (1871), lecz tak zorganizował jego politykę, a przez nią układ sto sunków europejskich, by cesarstwu temu zapewnić bezpieczeń stwo i trwałość. Oparł się na współdziałaniu z Austro-Węgrami i Włochami w tzw. Trójprzymierzu, zawartym w r. 1883. Za asekurował się przez tajne porozumienie z Rosją (1884), postarał się o zwrócenie uwagi Francji na Afrykę i wywołanie przez to nieporozumień między Francją a Włochami (protektorat Francji nad Tunisem datuje z r. 1880), Anglię starał się trzymać z dala od kontynentu europejskiego.
Bismarck rozumiał doskonale znaczenie sprawy polskiej dla Prus i Niemiec. Porozumienie z Rosją miało między innymi na celu niedopuszczenie do zmiany polityki rosyjskiej w stosunku do Polski. Polityka germanizatorska w zaborze pruskim szła równolegle z polityką rusyfikacyjną w zaborze rosyjskim, wzmożoną po wstąpieniu na tron cara Aleksandra III (1881). Rządy Hurki i Apuchtina w Warszawie odpowiadały polityce bismarckowskiej w Wielkopolsce i na Pomorzu.
Ustąpienie Bismarcka spowodowało upadek jego systemu politycznego w Europie. Cesarz Wilhelm miał ambicję poprowadzenia własnej polityki, porozumienia z Rosją nie odnowił, miał wielkie plany ekspansji światowej. Zmiany w polityce niemieckiej spowodowały przeobrażenia w układzie stosunków europejskich. Zaczęło się od zbliżenia między Rosją i Francją. W lipcu 1891 eskadra pancerników francuskich pod komendą admirała Geryais złożyła wizytę w Kronsztacie. W sierpniu tegoż roku stanęła umowa między Rosją i Francją, a w r. 1894 podpisano między tymi dwoma krajami umowę wojskową.
Taki był początek wydarzeń, które doprowadziły na początku XX w. do podziału Europy na dwa bloki polityczne, a w konsekwencji — do wojny. Autorami akcji politycznej, która miała doprowadzić do utworzenia Trójporozumienia złożonego z Fran cji, Anglii i Rosji, byli książę Walii, a od roku 1901 król angielski, Edward VII, i francuski minister spraw zagranicznych, Delcassé (1898—1905). W roku 1904 zostały uregulowane stosunki francusko-angielskie; w roku 1907 angielsko-rosyjskie — na tej podstawie oparło się Trójporozumienie.
Równocześnie doprowadził Delcassé do zbliżenia z Włochami (podział sfer wpływów w Afryce — 1901, wizyta króla Wiktora Emanuela w Paryżu — 1903, wizyta prezydenta Loubeta w Rzymie — 1904).
Wskazane powyżej przemiany w układzie stosunków między wielkimi mocarstwami i rozpoczynające się równocześnie z tym oddalanie się Rosji od Niemiec, zaznaczyło się — choć bardzo skromnie — w polityce państw zaborczych w stosunku do Pol ski. Odległe nawet możliwości zatargu zbrojnego kazały rządom Niemiec, Austro-Węgier i Rosji zwracać uwagę na sprawę polską jako całość i na poszczególne odłamy narodu polskiego oraz na ich zachowanie się wobec rządów zaborczych.
Po ustąpieniu Bismarcka został kanclerzem niemieckim Caprivi. Tzw. era Capriviego (1890—1894) zaznaczyła się pewnymi ustępstwami wobec opinii społecznej niemieckiej, a także łagodniejszym „tonem” w polityce polskiej. Ustępstwa rzeczowe były minimalne, największym z nich było zaprowadzenie nadobowiązkowej nauki języka polskiego w szkołach Księstwa; zmiany osobiste polegały na mianowaniu życzliwie dla Polaków usposobionego hr. Willamowitza-Moellendorfa na prezydenta zarządu w Poznaniu i na wyniesieniu po śmierci arcybiskupa Dindera na stolicę arcybiskupią poznańsko-gnieźnieńską ks. prałata Floriana Stablewskiego. Wśród Polaków zaboru pruskiego utworzyła się pod przewodnictwem Józefa Kościelskiego grupa „ugodowa” która budując na zaznaczonej powyżej zmianie „tonu” sądziła, że przy zachowaniu się lojalnym społeczeństwa polskiego uda się uzyskać poważniejsze zdobycze narodowe. Doznała całkowitego zawodu. Uspokojenie na terenie międzynarodowym odwróciło cesarza Wilhelma od „nowego kursu”. Caprivi ustąpił, jego miejsce (1894) zajął ks. Hoheniohe i polityka polska Prus powróciła do tradycji bismarckowskich, od chwili objęcia urzędu kanclerskiego przez ks. Buelowa (1900) jeszcze nawet wzmocnionych. W roku odejścia Capriviego za inspiracją Bismarcka powstało Towarzystwo Popierania Niemczyzny, od pierwszych liter nazwisk założycieli (Hansemann, Kennemann, Tiedemann) zwane hakatystycznym. Od tego czasu polityka germanizacyjna była prowadzona aż do wielkiej wojny (1914—1918) z wzrastającym natężeniem.
W polityce Austrii nic się w ostatnich latach wieku XIX i na początku wieku XX nie zmieniło. Polacy korzystali z dawniej zdobytych urządzeń autonomicznych. Udział hr. Badeniego jako premiera, Bilińskiego jako ministra skarbu, hr. Gołuchowskiego jako ministra spraw zagranicznych w rządzie nie wpłynął zasadniczo na politykę Austro-Węgier na terenie międzynarodowym, opartą na fundamencie Trójprzymierza.
Podobnie natomiast jak w zaborze pruskim „bałamucił się” ugodowo pewien odłam opinii w zaborze rosyjskim. Podstawę do zjawienia się nadziei, że może złagodnieć dotychczasowy system rusyfikacyjny, dała zmiana na tronie rosyjskim. Po bezwzględnie „narodowo” usposobionym Aleksandrze III został carem w r. 1894 młody wówczas Mikołaj II. Mówiono, że nowy car jest usposobiony liberalnie, że gotów jest poddać rewizji politykę rządu w stosunku do Polski. Nadzieje te zyskały pewne uzasadnienie, gdy zwolniono z urzędu generał-gubernatora warszawskiego Hurkę, będącego symbolem polityki antypolskiej, a jego miejsce zajął układny hr. Szuwałow, b. ambasador w Berlinie. Na tle tej nowej sytuacji rozwinęło pewną akcję polityczną stronnictwo zachowawcze, które wówczas nazwane zostało „ugodowym”. Działalność jego doszła do najwyższego natężenia w r. 1897, gdy gen. gubernatorem w Warszawie został ks. Imeretynskij i gdy dostał dymisję po 17-latach rządów, kurator Apuchtin, którego nazwisko po dzień dzisiejszy służy do charakteryzowania systemu bezwzględnej rusyfikacji. Przyjazd pary carskiej do Warszawy (wrzesień 1897) stał się okazją dla „ugodowców” do uroczystego przyjęcia Mikołaja II w stolicy kraju, do wysłania deputacji, wreszcie do zebrania miliona rubli drogą składek i ofiarowania ich do dyspozycji cara (za te pieniądze powstała politechnika warszawska). Nadzieje tych, co przez okazanie lojalizmu pragnęli doprowadzić do zmiany systemu, zawiodły, jak przedtem zawiodły w Prusach. Przez jakiś czas była łagodniejsza cenzura, inny trochę był stosunek administracji do społeczeństwa, dano pozwolenie na postawienie pomnika Mickiewicza w Warszawie, słowem uległy pewnej zmianie metody rządzenia, nic się natomiast nie zmieniło w samym systemie rządów. Ostatnim momentem rozwiania się wszystkich złudzeń tych, co się spodziewali, że rozpocznie się nowa era w stosunkach polsko-rosyjskich, było ogłoszenie w Londynie przez P.P.S. memoriału ks. Imeretynskiego złożonego Mikołajowi II. Z memoriału tego wynikało z całą oczywistością, że i rząd rosyjski i car nie mają zamiaru wprowadzania żadnych zmian w zarządzie Królestwem Polskim, że wszystko zostanie po staremu.
Strona 2 z 3