Temat: „Nowe alternatywy pedagogiki humanistycznej”
W XX wieku na świecie dokonało się wiele przemian w dziedzinie gospodarki, polityki, kultury; a więc w życiu całych społeczeństw i poszczególnych jednostek. Wielkie, tragiczne wydarzenia jak I i II wojna światowa zmieniły całkowicie światopogląd i podejście do życia wielu ludzi; nakazały szukać nowych rozwiązań w wielu dziedzinach życia, również w wychowaniu. W tej kwestii szczególnie ważna stała się potrzeba wychowania człowieka „pełnego człowieczeństwa”, wolnego od ciasnych ram ideowych; człowieka pokoju, potrafiącego współżyć i współpracować z innymi ludźmi. Rolę taką zaczęła spełniać pedagogika humanistyczna, która jest „pedagogiką opowiadającą się „po stronie dziecka”, jego podmiotowego traktowania i jego niezbywalnych praw do pełnego indywidualnego i szczęśliwego rozwoju wychowawczego ”. W jej ramach ukształtował się ruch tzw. Nowego Wychowania - przeciwny twardemu, skostniałemu charakterowi tradycyjnej herbartowskiej szkoły. Była to szkoła książkowa, w której uczniowie byli jedynie biernymi odbiorcami informacji. Efektem działań ruchu była reforma istniejących instytucji wychowawczych w nowym duchu. Był to okres I połowy XX wieku.
W drugiej połowie XX wieku następuje akceleracja rozwoju techniki a więc i cywilizacji. Powstają radykalne ruchy krytyki tejże cywilizacji atakujące kulturę Zachodu, ideały społeczeństwa konsumpcyjnego, propagujące wolność jednostki, przeciwstawiające się dewastacji natury, głoszące hasła powrotu do religijności, lecz nie do dogmatów religijnych (kontrkultura domagała się całkowitej wolności w tej dziedzinie). Takim ruchem był ruch hipisów w połowie lat sześćdziesiątych czy popularny dzisiaj New Age oraz inne mniej znaczące odmiany kontrkultury. Na gruncie protestu wyrasta również nowa fala pedagogiki humanistycznej głosząca potrzeby podmiotowej „samorealizacji” człowieka. Nowe alternatywy tejże pedagogiki możemy ze względu na różnorodność koncepcji i poczynań praktycznych podzielić na alternatywy aktualizujące i ożywiające dawne ruchy Nowego Wychowania jak też całkiem nowe, innowacyjne.
I. Do grupy pierwszej zaliczamy odnawiane koncepcje Nowego Wychowania Marii Montessori (1870-1952). Głównym obszarem jej zainteresowań było wychowanie dzieci w wieku przedszkolnym. Za najważniejsze zadanie wychowania uważała przygotowanie dziecka do swobodnego i samodzielnego życia. Wierzyła, że „konieczne jest unikanie krępowania ruchów samorzutnych dziecka i narzucania mu obcej woli, jeśli się chce umożliwić swobodny rozwój jego sił wrodzonych ”. Swoboda dziecka będzie miała wartość wychowawczą tylko wtedy, gdy przejawi się w celowych czynnościach i praktycznych zadaniach. M. Montessori przekształciła „dom dziecięcy” w prawdziwy dom rodzinny, gdzie dzieci sprzątały, myły, ubierały się, nakrywały do stołu czy pielęgnowały ogród robiąc to z własnej woli, pod ograniczonym nadzorem wychowawcy. Duże znaczenie nadawała bogatemu materiałowi dydaktycznemu, który powinien rozwijać narządy zmysłów dziecka i ćwiczyć jego mięśnie przez dostarczanie różnych bodźców czuciowych i doskonalenie percepcji selektywnej bodźców. Materiał jest tak dobrany, aby dziecko samo mogło skontrolować i poprawić swe błędy. Ćwiczenia polegały na kojarzeniu, np. zmysłu dotyku ze zmysłem wzroku przy nauce nazw, barw, liczb, itd. Obecnie działają ośrodki na świecie i w Polsce propagujące pedagogię M. Montessori.
Odnawianie dawnych koncepcji dotyczy również teorii Celestyna Freineta (1896-1966). Według niego szkoła powinna uwzględniać potrzeby rozwojowe dziecka i wymagania nowoczesnego społeczeństwa. Ważne jest tu wspieranie rozwoju osobowościowego, wyzwalanie aktywności i zainteresowań według zasady „doświadczenia poszukującego”. Polega ono na wchodzeniu przez dziecko w bezpośrednią styczność ze światem, w powolnym poznawaniu go i osobistym ustosunkowaniu się do niego. Te trzy fazy doświadczenia powinny odpowiadać trzem okresom psychicznego rozwoju dziecka. Służyć temu ma m.in. umiejscowienie budynku szkolnego przy miejscu bogatym przyrodniczo (las, ogród), zaspokajającym potrzebę obserwacji. W szkole powinny być pracownie pracy ręcznej (związane z pracą na polu, w stolarni, kuźni, warsztacie) i społecznej. W przedszkolu dziecko zaczyna zapoznawać się w najróżniejszy sposób z tekstem, gazetką, ilustracją czy śpiewem. Duże znaczenie przypisywał Freinet dowolnej wypowiedzi w rysunkach, które były później przedmiotem analizy i dyskusji. Sławna jest jego szkolna technika wychowawcza zwana „drukarnią w szkole” - uczniowie sami układają dowolny tekst, składają go i odbijają, co przyzwyczaja ich do swobodnego wyrażania swych przeżyć i doświadczeń. System Freineta jest nadal popularny m.in. dlatego, iż podkreśla jako wartość wychowawczą swobodną ekspresję działania, odczuwania, przeżywania i rozumienia świata przez wychowanków przy jednoczesnym poszanowaniu przez wychowawcę godności wychowanków oraz ich „doświadczania życia i świata”.
Obecnie obserwujemy proces odkrywania na nowo „wolnych szkół waldorfskich” opartych na poglądach Rudolfa Steinera (1861-1925). Miały one być „wolne” od jakiejkolwiek indoktrynacji naukowej. Steiner zwracał uwagę na poszukiwanie wiedzy o własnym duchowym „ja”, o potencjalnych siłach, o możliwościach ukrytych w tym względzie w człowieku( hasła tego rodzaju głosi obecnie ruch New Age). Na tym gruncie oparł on swą pedagogię „humanistycznej alternatywy” związaną z założeniami rytmu 7-letnich okresów w rozwoju i wychowaniu człowieka.
Kolejną odradzającą się alternatywą pedagogiki humanistycznej jest „pedagogika dialogu” stworzona na podstawie myśli filozoficznej Martina Bubera (1878-1976) i wspierana przez Emmanuela Lěvinasa (1905-1995). Ich filozofia to filozofia przeżyć religijnych (u Bubera - judaizmu). M. Buber używał pojęć: „JA” w stosunku do jednostki, ludzkiego „ego”; „TY” - drugi człowiek, zbiorowość ludzka; „ONO” - w odniesieniu do świata fizycznego. Relacja „JA - ONO” umożliwia egzystencję „JA”; jednak realizacja duchowych możliwości i potrzeb jednostki jest możliwa tylko w bezpośredniej relacji „JA - TY”. Jest to postawa partnerska, zakładająca wzajemne zrozumienie i porozumienie. W Polsce za „filozofa dialogu” uznajemy ks. prof. Józefa Tischnera (ur. 1931). Na podstawie dialogiki rozwija się obecnie pedagogika dialogu. Związani są z nią tacy pedagodzy polscy, jak: Joanna Rutkowiak, Stanisław Ruciński czy ks. Janusz Tarnowski. W pedagogice dialogu „wychowanie jest spotykaniem się dwóch podmiotów: JA i TY - jako równorzędnych partnerów, którzy wzajemnie oddziałując na siebie („dialogując” - prowadząc rozmowę, rozmawiając) wzajemnie się wychowują czy wzajemnie się od siebie uczą ”.
Za szczególną odmianę pedagogiki dialogu można uznać coraz bardziej popularną w Ameryce i Europie koncepcję Thomasa Gordona zwaną „wychowaniem bez porażek”. Polega ona na szukaniu alternatywnego rozwiązania konfliktu na płaszczyźnie uczeń - nauczyciel, dziecko - rodzic, dorośli - młodzież. Tradycyjnie, spór rozwiązywany jest na zasadzie leseferyzmu (zbagatelizowania problemu) lub autorytatywności („racja” po stronie dominującej. Gordon proponuje rozwiązanie problemu na drodze zrozumienia, dialogu, pojednania, zaufania, wolności od lęku.
II. Do drugiej grupy alternatyw pedagogiki humanistycznej należą całkiem nowe nurty kształtujące się na gruncie nowoczesnej psychologii.
Wymienić tu należy myśl humanistyczną Ericha Fromma (1900-1980) krytyczną w stosunku do freudowskiej „biologicznej” psychoanalizy jak i realnego socjalizmu (marksizmu). Uważamy go za psychoanalityka popierającego utopię społeczeństwa opartego na zasadzie „być” a nie tylko „mieć”. W tym celu należy wychowywać „nowego człowieka”, gdzie paradygmatem wychowania powinna być m.in. wszechogarniająca „sztuka miłości”.
Inną alternatywą jest ruch psychoterapii i pedagogiki Gestalt (postać, całość) dążący do holistycznego (całościowego) ujmowania zagadnień, zjawisk, przeżyć i postaw oraz do wykorzystania tego podejścia w psychoterapii i wychowaniu („człowieka można zrozumieć tylko w całości jego przeżyć i zachowania”). Jednym z fundamentów, na których opiera się pedagogika Gestalt jest „confment education” czyli edukacja przez „stapianie się” Georgia I. Browna. Jej istotą jest rozwinięcie programu i metodologii edukacji, która koncentrowałaby się na emocjonalnej i poznawczej sferze uczenia się, dbając zarazem o ich integrację i współgranie. Naczelne cele wychowania: samorealizacja, odzyskanie utraconej i stłumionej części własnej osobowości, rozpoznawanie osobistych potrzeb i zainteresowań i ich dalsze rozwijanie. Nazwiska znanych teoretyków „pedagogiki postaci”: H. Petzold, Georg I. Brown, Olaf - Axel Burow.
Znacznie bardziej rozpowszechniony jest w Polsce ruch oparty na współczesnej psychologii humanistycznej (przedstawiciele: Abraham H. Maslow, Gardner Murphy, Carl R. Rogers). Psychologia ta skierowana jest na osobę ludzką i jej subiektywne doświadczenie. Głównym jej zadaniem jest „opis i uświadamianie jednostce, co to znaczy żyć w sposób ludzki; jakie są rzeczywiste ludzkie możliwości odczuwania, myślenia i działania, osobistego rozwoju i samorealizacji każdej jednostki ”. W świecie głośne stały się rogerowskie „grupy spotkaniowe”, które miały na celu osobisty rozwój uczestników przez zdobywanie wiedzy o samym sobie, swoich prawdziwych ambicjach, pragnieniach, możliwościach otwierania się na drugiego. Dla polskiego czytelnika koncepcje edukacyjne Rogersa zostały przybliżone przez rozprawy Joanny Grochulskiej: „Carl Rogers - koncepcja edukacji skoncentrowanej na uczniu” oraz „Autokreacja nauczyciela w pedagogice” C. Rogersa.
Najgłośniejsza i najpopularniejsza w ostatnim dziesięcioleciu w Polsce stała się antypedagogika. Ten radykalny ruch wychowawczy sprzeciwia się stwierdzeniu, iż autorytaryzm i przymus w wychowaniu i we współżyciu między pokoleniami są nie do uniknięcia. Opiera się na zasadzie „wspierać, a nie wychowywać”. Za podstawową kategorię pedagogiczną uważa podmiotowość dziecka. Ważniejsi przedstawiciele: Carl Bereiter, Alice Miller, Ekkehard von Braunmühl, Ernest von Xylander, Hubertus von Schoenebeck. Schoenebeck, tak jak C. R. Rogers, tworzył grupy spotkaniowe, w których dzieci jak młodzież po prostu byli ze sobą razem - dyskutowali, rozmawiali, bawili się. Zwracał więc uwagę na wartość przebywania w grupie, otwartego kontaktu z innymi ludźmi. Utworzył również stowarzyszenie „Przyjaźń z Dziećmi”, gdzie uczył dorosłych i ich rodziny jak wyzwolić się z jarzma tradycyjnych reguł wychowawczych. Nurt antypedagogika traktuje dziecko jak równoprawnego dorosłym (lecz nie w ściśle prawnym ujęciu). Domaga się dla niego stworzenia realnych warunków dla pełnego rozwoju, jest więc alternatywą bardzo głęboko humanistyczną. Aby poznać bliżej opisywany nurt warto przeczytać książkę Schoenebecka „Antypedagogika: być i wspierać zamiast wychowywać”.
Bibliografia:
Stefan Wołoszyn „Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku”, wyd 1998, rozdział „Nowe alternatywy pedagogiki humanistycznej i antypedagogika”
Ludwik Chmaj „Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku”, W-wa 1963, rozdział ”Próby Nowego Wychowania” str 158-161; 167-169
Michel Lacroix, „Ideologia New Age”, Katowice 1999
Stefan Wołoszyn „Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku”, wyd. 1998, str 124
Ludwik Chmaj „Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku”, W-wa 1963, str 159
Stefan Wołoszyn „Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku”, wyd 1998, str 127
Stefan Wołoszyn „Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku”, wyd 1998, str 131
3