Pomoc społeczna
i opieka nad osobami starszymi
Przy pisaniu niniejszej pracy wykorzystano następujące materiały:
Współczesne wyzwania pracy socjalnej, J.Kędzior,A.Ładyżyński (red.),Toruń 2006;
Badania w pracy socjalnej-przegląd dokonań i perspektywy, E.Marynowicz-Hetka, M.Granosik, D.Wolska-Prylińska (red.),Łódź 2007;
Przeciw wykluczeniu społecznemu, M.Duda,B.Gulla (red.),Kraków 2008;
Wsparcie emocjonalne w pracy socjalnej, D.Bacelewska, Katowice 2005;
Człowiek wobec starości, A.A.Zych, Interart, Warszawa 1995.
Starzenie się ludzi jest zjawiskiem naturalnym, powszechnym i nadal mało poznanym. Istnieje wiele teorii wyjaśniających istotę starzenia, żadna z nich nie jest jednak kompletna i w pełni nie wyjaśnia tego zjawiska. Wśród teorii, które wyjaśniają to zjawisko możemy wyróżnić trzy kategorie: teorie genetyczne, niegenetyczne i fizjologiczne. Genetyczne upatrują swe źródło w uszkodzeniach materiału genetycznego, niegenetyczne w nagromadzeniu się substancji szkodliwych dla organizmu, które z czasem prowadzą do rozpadu organizmu, fizjologiczne zaś sugerują, że starzenie to wynik degeneracji systemów fizjologicznych. Zagadnienia te dotyczą wielu dyscyplin naukowych, rozpatrując je w różnoraki sposób: biologii, medycyny, psychologii oraz socjologii.
Starzenie się społeczeństw jest jednym z charakterystycznych zjawisk współczesnego świata. Według prognoz demograficznych na całym świecie utrzymywać się będzie tendencja do dalszego powolnego zwiększania się odsetka osób starszych w społeczeństwach. Przewidywania wskazują, że po 2020 roku doświadczymy zjawiska gwałtownego starzenia się społeczeństwa. Istotnie wzrośnie liczba osób w najstarszych grupach wiekowych. Populacja osób 85 letnich i starszych, która obecnie wynosi ok.320 tyś. (0,8%), wzrośnie w 2030 roku prawie do 800 tyś (2,2%). Liczba osób powyżej 65 roku życia, która obecnie liczy ponad 4 miliony (11,2%) zgodnie z szacunkami w roku 2030 podwoi się i będzie liczyć około 8 milionów (22,6). Sytuacja tych ludzi nie będzie łatwa, zwłaszcza ze względu na konieczność przystosowania się do szybko postępujących zmian cywilizacyjnych.
W połowie XX wieku wyodrębniła się nowa nauka - gerontologia. Jest to nauka o procesach starzenia się organizmu ludzkiego i o chorobach wieku starczego. Zajmuje się badaniem procesów starzenia się, ich źródeł i przyczyn oraz skutków starości dla jednostki oraz społeczeństwa. Obejmuje swoim zasięgiem cały okres starzenia się, co oznacza że przedmiotem zainteresowania tej nauki są nie tylko osoby starsze, ale również 40 i 50-latkowie. Gerontologia to wielodyscyplinarna dziedzina wiedzy - obejmuje kwestie: biologiczne, medyczne, psychologiczne oraz socjologiczne, społeczne i ekonomiczne, jeśli dotyczą ludzi w trzecim wieku. Nierozłącznymi częściami gerontologii są gerontologia społeczna i geragogika. Pierwsza zyskuje znaczenie w krajach zaliczanych do „starych demograficznie”. Bada społeczne przyczyny i skutki starzenia społeczeństw. Zajmuje się osobowością ludzi starszych, ich rolą, miejscem w rodzinie i społeczeństwie, relacjami z otoczeniem, stosunkiem do biologicznego starzenia się oraz postawami społeczeństwa wobec osób starszych. Geragogika to dziedzina która pomaga akceptować starzenie się i starość. Do najważniejszych jej zadań należy: poznanie procesu starzenia się i starości jako fazy życia, diagnoza sytuacji życiowej osób w starszym wieku, wyzwalanie odpowiednich postaw społeczeństwa wobec nich, optymalizacja warunków aktywnego życia, waloryzacja starości, przygotowanie człowieka do starości. Szczególną rolę przypisuje się geragogice w wychowaniu do starości, kształtowaniu postaw i wzmacnianiu aktywności w celu pełniejszej akceptacji starości.
Oprócz aspektu biologicznego, który leży u podstaw procesu starzenia się człowieka, równolegle obserwowalny jest również aspekt społeczno-kulturowy i psychologiczny (w tym jak jednostka postrzega proces starzenia się i jak odnosi się do niej dane społeczeństwo). Społeczne starzenie się związane jest zwłaszcza ze zmianą pozycji społecznej, często poczuciem „nieużyteczności” wynikającej z utraty identyfikacji z grupą zawodową i funkcjonalnej roli w społeczeństwie. Sytuacja osoby starszej wiąże się z zachwianiem bądź nawet utratą istotnych ról społecznych:
- zawodowej - to odejście od wykonywanej pracy i przejście na emeryturę;
- rodzinnej - posiadanie usamodzielnionych już dzieci, które prowadzą samodzielnie swoje gospodarstwa domowe, ewentualnie śmierć współmałżonka;
- społeczno-organizacyjne - ograniczone kontakty w środowisku lokalnym.
Należy pamiętać, że proces starzenia się organizmu przebiega z różną szybkością i w różny sposób u poszczególnych osób. Czynniki genetyczne „programują” szybkość starzenia się, ale czynniki zewnętrzne, do których zaliczamy przebyte choroby, warunki bytowania, też istotnie wpływają na tempo i sposób starzenia. Na proces biologicznego starzenia się wpływają następujące grupy zjawisk:
starzenie się fizjologiczne,
wpływ przewlekłych schorzeń,
wpływ długotrwałych, niekorzystnych warunków bytowych oraz pracy,
niewłaściwe odżywianie się i stosowanie używek.
Proces starzenia związany jest też z osobowością, a zwłaszcza ze stosunkiem starzejącego się człowieka do własnej sytuacji i zadań, jakie przed nim stoją. Stąd tak ważne jest indywidualne postrzeganie własnej sytuacji i przeświadczenie, że bieg życia oraz jego bilans zależą od nas samych.
W powiązaniu ze starzeniem jako procesem należy rozpatrywać pojęcie starości. Naukowe zdefiniowanie tego terminu napotyka na liczne trudności i budzi wiele kontrowersji. Jedna z nich mówi, że „starość to nieunikniony efekt starzenia się, w którym procesy biologiczne, psychiczne i społeczne oddziałują względem siebie synergicznie prowadząc do naruszenia równowagi biologicznej i psychicznej, bez możliwości przeciwdziałania temu” (A.A.Zych). Autor kolejnej definicji określa „starość jako fazę życia człowieka, w której niekorzystnym zmianom związanym z osłabieniem biologicznym organizmu i obniżeniem sprawności psychofizycznej towarzyszą zmiany w pozycji społecznej, statusie materialnym, aktywności zawodowej i sytuacji rodzinnej” (P.Błędowski) Przy tym autor ten postrzega starość jako kontynuację sytuacji życiowej z poprzednich faz życia, bowiem sytuacja osób w starszym wieku uzależniona jest przede wszystkim od warunków życia i pracy we wcześniejszych okresach życia.
Starość jest najbardziej zróżnicowaną fazą życia, trudno też stwierdzić kiedy się zaczyna. Każda starość jest odmienna i uwarunkowana przebiegiem dzieciństwa, młodości i dorosłości. Proces starzenia rozpoczyna się stosunkowo wcześnie i postępuje powoli, dlatego trudno wyznaczyć granice między wiekiem dojrzałym a starością. „Starość ma tylko określoną granicę końcową, natomiast jej początek jest bardzo nieokreślony” (J.Piotrowski). Starość to nie jednolity okres życia, jest różny dla poszczególnych jednostek i zależy od takich czynników, jak: warunki życia, efektywność zawodowa, pozycja społeczna, samopoczucie, zakres zainteresowań, a nawet sposób wykorzystywania wolnego czasu. Jednocześnie każdego różnicuje stan zdrowia i sprawność psychofizyczna. Z tego powodu został wprowadzony umowny próg starości - to zwykle ukończone 60 lub 65 lat życia. Klasyfikacja Światowej Organizacji Zdrowia przyjęła podział całego okresu starości na trzy okresy częściowe:
wiek podeszły, czyli wczesna starość - pomiędzy 60 a 75 rokiem życia;
wiek starczy, późna starość - od 75 do 90 lat;
wiek sędziwy, czyli długowieczność - po ukończeniu 90 lat.
Ta umowna klasyfikacja jest uwzględniana w stosunkach prawnych i urzędowych i nie jest obiektywnym wskaźnikiem starości. Nie ma bowiem ścisłego powiązania między wiekiem kalendarzowym a biologicznym oraz kalendarzowym a sprawnością umysłową. Podział ludzi na czynnych i biernych zawodowo przyjmuje umowną granicę starości jako wiek przejścia na emeryturę.
W naukach społecznych teoria psychologiczna podejmuje się wyjaśniania zmian osobowości i funkcjonowania człowieka w trzecim wieku. Wskazuje się tu na powolną degradację lub zmianę psychiki, ale zmiany te mają bardzo indywidualny przebieg. Braki w myśleniu w takim przypadku są np. kompensowane doświadczeniem życiowym czy nawykami. Postawy życiowe seniorów, ich poczucie szczęścia w dużej mierze zależą przecież od sytuacji materialno-bytowej, ponieważ determinowane są potrzebą bezpieczeństwa. Starzenie się to zespół zmian zachodzących w strukturze i funkcjonowaniu organizmu oraz przystosowaniu się jednostki. Dlatego też wyróżnia się pięć typów postaw ludzi w trzecim wieku wobec życia:
- kreatywną,
- zależności,
- obronną,
- wrogości,
- wrogości wobec siebie (postawa destrukcyjna).
Plasują się one pomiędzy aktywnością i dobrym przystosowaniem się do warunków życia a biernością i czekaniem na śmierć, która wyzwala z cierpienia.
Autorzy socjologicznych teorii poszukując wyznaczników starości wskazują na aktywny tryb życia, który korzystnie wpływa na psychofizyczną kondycję człowieka starszego oraz jego satysfakcję z tego właśnie okresu życia. Istnieje również inne wytłumaczenia alienacji seniorów z życia w społeczeństwie; to odejście od pracy zawodowej i innych obowiązków oraz ograniczenie do minimum kontaktów społecznych. Nie musi oznaczać to jednak nieudanej starości. Aktywność ludzi starszych można podzielić na trzy rodzaje:
- aktywność nieformalna (kontakty z krewnymi, sąsiadami, przyjaciółmi),
- formalna (uczestnictwo w stowarzyszeniach społecznych, polityce),
- aktywność samotnicza (indywidualnie wykorzystywany czas wolny)
Pedagogiczna koncepcja wychowania do starości opiera się na teorii, że jednostka powinna postępować tak, aby zaspokajać swoje potrzeby, a zarazem robić to zgodnie z oczekiwaniami społecznymi. Przygotowanie do ostatniego etapu życia to czynnik adaptacji społecznej i aprobaty starości poprzez zróżnicowaną aktywność przed i w trakcie emerytury. Sprzyjają temu: praca, wypoczynek, zdrowy styl życia, a także umiejętność współżycia społecznego. Przejściu na emeryturę towarzyszy gwałtowny spadek prestiżu. Zwykle też pojawia się pogorszenie sytuacji materialnej i pojawienie się nadmiaru wolnego czasu. Toteż podjęcie zwiększonej aktywności w rodzinie np. opieka nad wnukami czy prowadzenie domu pozwala wielu emerytom uporać się z tymi problemami. Warto podkreślić, że mogą oni odgrywać ważną rolę w procesach wychowania młodego pokolenia poprzez kształtowanie podobnego do własnego systemu norm i wartości, przekazywanie tradycji i kultury, budowanie tożsamości narodowej, dzielenie się swoją wiedzą i doświadczeniem.
Starzenie się społeczeństwa niesie za sobą poważne skutki ekonomiczne - malejąca grupa ludzi aktywnych zawodowo musi utrzymywać rosnącą grupę emerytów. Współczesne uzależnienie ekonomiczne od rodziny zmniejsza się, a rośnie uzależnienie od świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych. Coraz większe koszty ubezpieczeń socjalnych przekraczają możliwości nie tylko takich krajów jak Polska, ale też o wiele bogatszych. Jednocześnie główną troską polityki społecznej powinno stać się zapewnienie populacji osób starszych środków do godnego życia. Jakość życia emerytów obniża zły stan ich zdrowia. Są pacjentami wymagającymi większej troski oraz przystosowania struktury służby zdrowia do ich specyficznych potrzeb. Sytuację pogarsza fakt, że ludzie starsi w Polsce to grupa dość uboga. Pogarszające się z wiekiem możliwości samodzielnego funkcjonowania rodzą potrzebę wsparcia ze strony osób trzecich, głównie rodziny. Tymczasem wciąż obserwujemy tendencję do zanikania rodzin wielopokoleniowych i samotne zamieszkiwanie osób starszych. Rodziny są mniej liczne, często słabe ekonomicznie i obarczone licznymi obowiązkami, dlatego też nie zawsze są zdolne samodzielnie sprawować opiekę nad swoimi starszymi członkami. Jednocześnie zakres oczekiwanej pomocy wymaga niekiedy odpowiedniego przygotowania, wiedzy oraz umiejętności.
Zarysowana w wielkim uproszczeniu sytuacja przekonuje o konieczności poszukiwania rozwiązań systemowych w zakresie pomocy społecznej. Zwłaszcza ukierunkowanej na wspomaganie osób starszych w swoich środowiskach, wzmacnianie funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej rodziny.
Dodatkowo szybki rozwój nauki i techniki w znacznej mierze zdewaluował możliwości osób starszych i fachowe doświadczenie. Seniorzy nie są już dziś przekazicielami tradycji, wiedzy i mądrości życiowej, zaczęli tracić swój autorytet. Wraz z szybko następującymi zmianami cywilizacyjnymi wzrasta przedział obyczajowy między generacjami. Kult młodości, sprawności, zdrowia i sukcesu stanowi trudną do pokonania barierę uczestnictwa ludzi starszych w życiu społecznym ze względu na zmniejszające się wraz z wiekiem zdolności przystosowawcze. Stwarza to niebezpieczeństwo izolacji ludzi starszych. Seniorzy stanowią grupę społeczną, która odczuwa potrzebę akceptacji oraz aktywności społecznej i pragnie być użyteczna dla innych. Polityka społeczna powinna więc łagodzić stres związany ze zmianą bądź utratą dotychczasowej pozycji zawodowej i miejscem w hierarchii społecznej, ale również pomagać w organizacji coraz dłuższego i często samotnego życia.
Na jakość życia starszego pokolenia ma wpływ także stosunek społeczeństwa wobec tej grupy osób; szczególnie wobec powszechnego braku zrozumienia dla ich potrzeb i zachowań, oczekiwań oraz nastawienia wobec życia. Główną barierę stanowi niedostatek zainteresowania oraz wiedzy o starzeniu się i jego konsekwencjach wśród osób niezwiązanych zawodowo, np. z pracą socjalną czy służbą zdrowia. Sami nie myślimy o swojej starości, wielu nawet irytują przywileje społeczne przysługujące emerytom, nie widzimy siebie w roli opiekuna kogoś starszego.
Wyniki badań potwierdzają funkcjonowanie w społeczeństwie dwóch modeli starości: pozytywny wzorzec (jako wynik bogatego doświadczenia życiowego) - człowiek dojrzały, rozważny, aktywny, zaradny życiowo oraz model negatywny, pełen elementów słabości - człowiek bierny, rozgoryczony, nieudolny życiowo.
Stereotypowo starość kojarzy się nam jako etap niepomyślny, w którym maleje sprawność człowieka, pogarsza się sytuacja ekonomiczna i pozycja społeczna, słabnie zdrowie. Ludzie starsi w obawie przed społecznym odrzuceniem godzą się na odgrywanie roli człowieka starego, wbrew własnym oczekiwaniom i potrzebom.
Przemiany społeczno-obyczajowe zdeprecjonowały dotychczasową wysoką pozycję starszego człowieka. Dziś głównie podkreśla się wzrost kosztów ubezpieczeń i świadczeń socjalnych przy jednoczesnym pominięciu wkładu tych osób w życie społeczeństwa, w tym w rozwój gospodarczy. Wyzwaniem polityki socjalnej powinny więc być takie specyficzne cechy sytuacji seniorów jak: niekorzystna i nagła zmiana statusu społecznego po przejściu na emeryturę, izolacja społeczna, osamotnienie, poczucie braku bezpieczeństwa, trudna sytuacja materialna, zły stan zdrowia, brak propozycji form aktywności, brak przygotowania do starości oraz niewłaściwe do niej nastawienie młodego pokolenia. Czynniki te powodują, że słowo „emeritus” czyli zasłużony nie jest odbierane jako przywilej starości z którego czerpie się korzyści z dorobku całego życia.
Znajomość i zrozumienie potrzeb ludzi starszych to podstawa kompetentnego wspierania dążeń emerytów do godnego życia. Konieczne jest traktowanie starszego pokolenia jako szczególnej grupy odbiorców polityki społecznej oraz gerontologii i geragogiki. Zaspokajanie potrzeb emeryta to również sprawa jego autonomii, wolności obywatelskiej, praw człowieka, kwestia okazywania mu szacunku.
Potrzeby starszego człowieka zmieniają się wraz ze zmianą perspektywy życiowej. W miarę upływu lat na znaczeniu zyskują potrzeby materialnego zaspokojenia bytu, psychofizycznego bezpieczeństwa i emocjonalnego wsparcia. W okresie późnej starości z kolei nasilają się potrzeby opieki medycznej i rehabilitacji, pielęgnacji, opieki i wsparcia rodziny.
W okresie jesieni życia człowiek potrzebuje wolności myśli, słowa i wyboru. Możliwość służenia swoją pomocą bądź opieką daje poczucie przydatności. Osobom starszym potrzebne jest przeświadczenie, że mają swoje miejsce w rodzinie, społeczności lokalnej, że są po prostu dla kogoś ważni. Odczuwają silną potrzebę ciepła i serdeczności.
Praca socjalna z człowiekiem starszym to działalność praktyczna podejmowana w ramach działań z zakresu pomocy społecznej na rzecz seniora, który znajduje się w sytuacji dla niego trudnej. To świadczenie pomocy w pełnym rozwoju. Może ona przyjąć postać działań o charakterze opiekuńczym, kompensacyjnym lub pomocowym. W każdym przypadku powinna to być praca o charakterze socjalno-wychowawczym, zmierzająca do zapewnienia pełnego rozwoju i pomyślnego starzenia się. Pracownik socjalny musi postrzegać starość jako fazę rozwojową, a osobę starszą jako tę, która wciąż może się rozwijać. Dlatego powinien dostrzegać, podtrzymywać i wyzwalać możliwości rozwojowe osób starszych. Proces starzenia się indywidualizuje się osobniczo, dlatego istnieje konieczność zróżnicowania oddziaływań wobec ludzi starszych jako klientów pomocy społecznej. Praca socjalna wykonywana jest głównie przez pracownika socjalnego w ośrodkach pomocy społecznej lub placówkach dla seniorów. Głównym celem pracy socjalnej z osobą starszą powinno być stworzenie optymalnych warunków do pełnego jej rozwoju oraz pomyślnego starzenia się. Za szczególne cele pracy socjalnej uznać należy:
- utrzymanie samodzielności życiowej bądź usamodzielnienie seniorów;
- zachowanie aktywności osób w starszym wieku;
- przygotowanie ludzi starszych do starości jako fazy życia;
- zapobieganie osamotnieniu, izolacji społecznej, marginalizacji i wykluczeniu społecznemu;
- integrację społeczną ludzi starszych;
- zapewnienie seniorom korzystnego środowiska życia, czyli dostosowanego do ich potrzeb.
Realizacja tych celów to skuteczne zabieganie o wykonywanie działań nazywanych „pracą socjalną z człowiekiem starszym”, do których m.in. zaliczamy:
- ułatwianie zachowania samodzielności życiowej bądź usamodzielnienie osoby starszej;
- umożliwienie seniorowi przejawiania różnych form aktywności, zachęcanie go do aktywności, w tym samopomocy, ale nie uaktywnianie wbrew jego woli;
- promowanie odpowiedzialności za samego siebie i kształt własnego życia;
- nakłanianie do podejmowania działań z zakresu przygotowania do starości w wymiarze biologicznym, socjalnym, psychicznym, intelektualnym i kulturalnym, w tym wychowanie do starości poprzez m.in. rozwijanie zainteresowań, nabywanie nawyku racjonalnego spędzania wolnego czasu;
- zapoznawanie ze specyfiką procesu starzenia się i starości jako normalnego etapu życia ludzkiego oraz kształtowanie pozytywnych postaw wobec własnej starości;
- pomoc w zrozumieniu i przystosowaniu się do zmian zachodzących w sferze biologicznego, psychicznego i społecznego funkcjonowania oraz w środowisku życia, akceptacji faktu przemijania ludzkiego życia - inspirowanie do szukania odpowiedzi na pytania o sens życia;
- pomoc w organizacji życia rodzinnego, towarzyskiego;
- przeciwdziałanie samotności, osamotnieniu i izolacji społecznej osoby starszej (pomoc w odnawianiu i podtrzymywaniu kontaktów społecznych z rodziną, sąsiadami, szerszą społecznością - zachęcanie do odwiedzin, świadczenia usług);
- kształtowanie sieci wsparcia społecznego człowieka starszego w jego środowisku życia;
- zapewnienie pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów;
- ułatwianie dostępu do instytucji zdrowia, oświaty, kultury;
- pośredniczenie w kontaktach z instytucjami, np. załatwianie spraw urzędowych;
- organizowanie czasu wolnego seniorowi,
- zapewnienie środków umożliwiających mobilność przestrzenną;
- pomoc w przystosowaniu mieszkania do specyficznych potrzeb;
- pomoc w uzyskiwaniu gwarantowanych świadczeń (zasiłków, usług, w tym usługi opiekuńcze obejmujące pielęgnację, robienie zakupów, sprzątanie mieszkania), pomoc instytucjonalną (m.in. domy pomocy społecznej);
- udzielanie informacji na temat praw osób starszych oraz działań realizowanych na rzecz seniorów.
Podkreślić trzeba, iż nie należy wyręczać seniorów w zaspokajaniu wszystkich potrzeb, gdyż prowadzi to do braku odpowiedzialności za siebie, redukcji aktywności, obniżenia sił witanych i skrócenia życia. Wszystkie działania pracy socjalnej winny przebiegać z poszanowaniem godności oraz zachowaniem prawa do samostanowienia. Powinniśmy pozwolić osobie starszej podejmować decyzje, wyrażać własne preferencje, przejąć inicjatywę i zachęcić do współpracy. Należy zaproponować różnorodne formy pomocy i pozwolić wybrać najbardziej dogodną. Nie można stosować przymusu i presji, ale zachęcać, informować, doradzać. Pomocne jest zachowanie optymizmu, wytworzenie dobrego nastroju, rozwiązywanie sytuacji trudnych humorem. Praca socjalna powinna być realizowana w atmosferze zrozumienia, akceptacji, serdeczności, życzliwości, tolerancji, szacunku i partnerstwa.
Praca społeczna musi opierać się na dokładnej diagnozie indywidualnych potrzeb i problemów danej osoby oraz rozpoznaniu jej sytuacji środowiskowej, w tym rodzinnej. Szczególną opieką należy otoczyć osoby samotne oraz pozostające w niekorzystnych stosunkach społecznych (skłócone, pozbawione pomocy, doznające przemocy). Pracownik socjalny musi modyfikować środowisko życia osoby starszej, aby pobudzało do rozwoju. Pomocne może tu być przeprowadzenie wywiadu środowiskowego i biograficznego, umożliwiającego zrozumienie problemów osoby starszej, odnalezienie ich źródeł oraz okrycie sił społecznych tkwiących w seniorze i jego środowisku życia. Należy również nakłaniać środowisko do współdziałania na rzecz seniora.
Również rodziny, które sprawują wyłączną opiekę nad osobą starszą winny otrzymywać wsparcie pracownika socjalnego, aby nie doszło do fizycznego lub psychicznego wyczerpania członków rodziny. System ten powinien obejmować nie tylko pomoc finansową lub rzeczową jak np. wypożyczenie sprzętu rehabilitacyjnego, ale też poradnictwo i opiekę nad seniorem w trakcie urlopu i wyjazdu opiekunów. W ramach pracy socjalnej powinno się podejmować działania profilaktyczne skierowane do najstarszej grupy wiekowej. Profilaktyka to diagnoza potrzeb ludzi starszych, propagowanie konieczności przygotowania się do starości, informowanie o formach opieki społecznej i pomocy, przedstawienie oferty kulturalnej, edukacyjnej z której mogłyby skorzystać osoby starsze oraz poradnictwo dla seniorów. W pracy socjalnej należy wykorzystywać nie tylko metodę pracy z indywidualnym przypadkiem ale metodę pracy grupowej i metodę środowiskową. Wiele osób potrzebuje nie tylko indywidualnego wsparcia ale również działań w grupie. Seniorzy to też osoby, które chętnie pracują na rzecz środowiska lokalnego.
Podstawową zasadą przyjętą w pomocy społecznej jest pozostawienie osób starszych w swoim środowisku tak długo, jak to tylko jest możliwe. Ma to na celu zapewnienie możliwości jak najdłuższego, samodzielnego funkcjonowania we własnym domu, środowisku rodzinnym oraz utrzymania sprawności będącej podstawą niezależnego, aktywnego życia. Wiąże się to ze świadczeniem dla tej populacji głównie pomocy środowiskowej. Organizacją i realizacją takiej pomocy zajmują się głównie pracownicy socjalni. Ich zadaniem jest prowadzenie diagnozy i ocena potrzeb osób starszych oraz postawienie wniosków w zakresie pomocy społecznej a także kontrola jej realizacji. Stosowaniu świadczeń musi towarzyszyć odpowiedni i zasadny w danym przypadku dobór rodzaju i form pomocy, powiązany ze wskazaną metodą pracy socjalnej, humanizmem i empatią.
Formy pomocy środowiskowej można podzielić na cztery grupy:
- pomoc pieniężna,
- pomoc w naturze,
- pomoc w usługach,
- pomoc instytucjonalna.
Pomoc pieniężna świadczona jest w formie zasiłków, zróżnicowanych w zależności od potrzeb i specyfiki sytuacji jednostki, Zasiłki mogą być: stałe (przysługujące głownie nie posiadającym żadnego źródła utrzymania), okresowe (wypłacane osobom, które przejściowo są w trudnej sytuacji), celowe (przeznaczone na zaspokojenie pilnej i uzasadnionej potrzeby).Ponadto osobie, która ukończyła 75 rok życia przysługuje zasiłek pielęgnacyjny.
Pomoc w naturze to pomoc rzeczowa, która ma na celu zaspokojenie potrzeb bytowych. Obejmuje najczęściej: obiady, żywność, odzież, obuwie, opał, urządzenia domowe. W skład jej wchodzą także świadczenia lecznicze i rehabilitacyjne, zaopatrzenie w konieczne leki, przedmioty ortopedyczne, środki opatrunkowe i pomocnicze.
Pomoc w usługach ma zazwyczaj zastępować opiekę instytucjonalną - umożliwiać osobie starszej przebywanie w dotychczasowym środowisku życia. W ten zakres wchodzą przede wszystkim usługi opiekuńcze, takie jak: podstawowa opieka higieniczna i pielęgnacyjna, sprzątanie mieszkania, robienie zakupów, podtrzymywanie kontaktu z otoczeniem. Osoby dotknięte przewlekłym schorzeniem lub niepełnosprawnością mogą oczywiście skorzystać z usług specjalistycznych, łączących elementy usług medycznych z usługami domowymi - i nie są to tylko świadczenia opiekuńcze - to również formy konsultacji specjalistów takich jak np. prawnicy czy psychologowie. Udziela się również informacji o placówkach oraz organizacjach wspomagających osoby starsze. Takie świadczenia są realizowane w miarę posiadania przez ośrodki pomocy społecznej odpowiednich środków, a znacznie zawężają ją inne zadania nałożone do realizacji przez gminę.
Wśród niematerialnych form pomocy społecznej ogromną rolę odgrywa praca socjalna, obejmująca m.in.: poradnictwo, pomoc w załatwianiu spraw bytowych i urzędowych, ułatwianie kontaktów z otoczeniem. Jest w znacznym stopniu działalnością prewencyjną, której celem jest doprowadzenie od integracji osób starszych z otoczeniem.
Pomoc instytucjonalna to zapewnienie pobytu w domach pomocy społecznej, który zabezpiecza podstawowe warunki egzystencji. Specyfika tej formy pomocy nie jest najkorzystniejszym rozwiązaniem, wskazane więc jest zastępowanie jej w każdym możliwym przypadku formami środowiskowymi, w szczególności przez dzienne domy pomocy społecznej, które stanowią pośrednią formę między pomocą domową a pomocą instytucjonalną. Zadaniem ich jest zapewnienie opieki i wsparcia emocjonalnego w ciągu dnia. Dom dziennego pobytu to często miejsce realizacji zainteresowań aktywnego spędzania wolnego czasu, ale też wykonywania zabiegów pielęgniarskich, ćwiczeń rehabilitacyjnych i gimnastyki rekreacyjnej. Umożliwia zaspokojenie wielu potrzeb, nie tylko tych podstawowych, ale też wyższego rzędu.
Jednak największym problemem osób starszych jest samotność. Dolegliwości zdrowotne i ograniczenia sprawności organizmu to główne trudności z jakimi się borykają. Korzystanie z instytucjonalnych form pomocy, w tym domu pomocy społecznej, traktowane jest jako zło konieczne, gdyż nigdy nie zastąpi on domu rodzinnego. Potrzeby społeczne w tym względzie ciągle jednak wzrastają, zaś sieć takich placówek jest wciąż niewystarczająca. Osoby starsze powinny mieć możliwość korzystania z właściwych form opieki instytucjonalnej w nowoczesnym modelu tej pracy, zapewniającym ochronę, rehabilitację oraz społeczną i umysłową aktywizację w humanitarnym i bezpiecznym środowisku. Powinny mieć możliwość korzystania z praw człowieka i podstawowych swobód w trakcie przebywania w instytucjach zapewniających schronienie, opiekę społeczną i pomoc medyczną, włączając w to pełne poszanowanie ich godności, przekonań, potrzeb i prywatności. Jest to szczególnie istotne w świetle ujawnionych, w ostatnim okresie czasu, afer które zszokowały opinię publiczną, a zostały popełnione właśnie w domach opieki społecznej.
Ważną rolę odgrywa też realizacja idei godnego życia, które powinno być w miarę możliwości aktywne. Brak aktywności prowadzi do pustki i izolacji społecznej, osamotnienia, stąd aktywizacja to jedno z głównych wyzwań i zadań w pracy socjalnej. Aktywizacja może polegać na poznaniu możliwości i ograniczeń człowieka, a następnie motywowaniu, wyzwalaniu lub modyfikowaniu jego aktywności. Aktywność przedłuża życie, dodaje sił do walki z chorobą lub niepełnosprawnością, pomaga odzyskać poczucie własnej wartości.
Niezmierne ważne jest również podejście oraz wsparcie osoby chorej w okresie gerontologicznym. Nawet jeśli brak jest komunikatów ze strony osoby starszej należy zaproponować taką pomoc. Polega ona przede wszystkim na zaoferowaniu pomocy w zaspokajaniu potrzeb, w tym potrzeby godności osobistej i kontaktu z innymi, wyrażaniu empatii i przejawianiu troski, właściwej opiece socjalnej, wzbudzaniu motywacji do przezwyciężania choroby, podtrzymaniu nadziei i wiary w sens życia. Bardzo przydatne są w takiej sytuacji następujące słowa klucze:
- czy mogę być w czymś pomocna?
- proszę zawsze na mnie liczyć,
- jestem do pana/i dyspozycji,
- wiem, że pan/i sobie poradzi, ale gdybym była potrzebna, proszę śmiało do mnie zadzwonić,
- bardzo chętnie z panem/ią poprzebywam, jeśli pan/i sobie tego życzy,
- gdyby pan/i miał/a jakiś problem, chętnie pomogę go rozwiązać.
Osoby podejmujące pracę socjalną z osobami starszymi muszą posiadać odpowiednie kompetencje. Przede wszystkim niezbędna jest im wiedza z zakresu pracy socjalnej, gerontologii oraz geragogiki. Istotne są też umiejętności komunikacyjne, jak nawiązywanie kontaktu, rozmowa, dawanie emocjonalnego wsparcia, empatii.
Dziękuję za uwagę!