T. III
Czynniki i bariery rozwoju rekreacji
1. Czynniki rozwoju rekreacji:
postęp cywilizacyjny (w tym technologiczny)
urbanizacja
struktura demograficzna
czas wolny
2. Bariery uczestnictwa w rekreacji
Bibliografia:
1. Krawczyk Z., O turystyce i rekreacji (Studia i szkice),
ALMAMER WSE Warszawa 2007
2. Kwilecka M. (red.), Bezpośrednie funkcje rekreacji,
ALMAMER WSE Warszawa 2006
3.Toczek-Werner S. (red.), Podstawy rekreacji i turystyki,
AWF Wrocław 2005
4. Piotrowska H. (red.), Sport dla wszystkich (Rekreacja dla
każdego), Warszawa 1994
Rekreacja - odnowienie - to dziedzina życia społecznego i indywidualnego, która zyskuje coraz większe znaczenie. Ruch i rekreacja fizyczna to obecnie obszar podlegający nie tylko wolności, czy dowolności wyboru, ale zadanie obowiązkowe. W zmieniających się warunkach staje się powinnością wynikającą z potrzeby kształtowania określonego, zrównoważonego i zdrowego stylu trybu - życia, ale przede wszystkim z zasadniczych nakazów ekologii i higieny psychosomatycznej.
Współcześnie żyjący członkowie cywilizacji informatycznej, postindustrialnej i globalizującej wszelkie niemal formy i przejawy życia społecznego, otoczeni hałasem i smogiem, zabiegani i zestresowani poszukują możliwości odpowiedniego odpoczynku i zrównoważenia sił dynamicznych. Jednocześnie kapitulacja wobec wyzwań i wymagań postępu oznacza najczęściej siedzący styl pracy oraz model spędzania czasu w domu i podczas przemieszczania się, a w wolnych chwilach przesiadywanie przed telewizorem czy komputerem.
1. Czynniki rozwoju rekreacji:
a) Postęp cywilizacyjny (w tym technologiczny)
Postępowi cywilizacyjnemu towarzyszy dynamiczny rozwój technologii i techniki. Pociąga on za sobą wprowadzenie do użytku nowych wynalazków ułatwiających nie tylko życie codzienne, ale i korzystanie z atrakcyjnych terenów rekreacyjnych. Pozytywnym skutkiem postępu cywilizacyjnego jest wzrost poziomu wykształcenia ludzi. Postęp w nauce i technologii powoduje szybkie zmiany w sposobie życia ludzi (wzrost dobrobytu), w ich wyobrażeniach o sobie i efektywnym radzeniu sobie z problemami.
b) Urbanizacja
Jedną z uniwersalnych przyczyn rozkwitu rekreacji są procesy urbanizacyjne a w tym m. in. przenoszenie się ludzi ze środowisk wiejskich do skupisk miejskich, w wyniku czego, następuje przekształcanie się wzorów zachowań jakie zazwyczaj występują w społeczności miejskiej. Jak wynika z badań, ludność miejska jest bardziej aktywna rekreacyjnie od ludności wiejskiej.
Mobilność, czyli zdolność do przemieszczania się jest czynnikiem rozwoju rekreacji, a wiąże się z nią rozwój środków komunikacji i transportu, charakterystyczny dla urbanizacji. Rozwój ten, zarówno w zakresie różnorodności, jak i jakości (sprawność, komfort, szybkość) spowodował możliwość dostania się do pożądanych miejsc realizacji celów rekreacyjnych, dotąd trudnodostępnych lub wręcz niedostępnych w krótkim czasie. Zmiany warunków społeczno-ekonomicznych, rozwój higieny i medycyny przyczyniają się do spadku umieralności oraz zmniejszenia liczby zachorowań na choroby zakaźne, szczególnie wśród dzieci.
c) struktura demograficzna
Zasięg społecznego uczestnictwa w rekreacji nie jest sprawą przypadku czy swobodnego wyboru. Rządzą nim pewne prawidłowości wynikające z rozkładu cech w populacji, a także jej społeczno-demograficznej struktury. Ze względu na strukturę społeczno demograficzną można w każdej populacji wyodrębnić trzy kategorie ludzi: w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. W przypadku mieszkańców Polski procentowe proporcje między nimi układają się obecnie, jak: 30:57:13. Oznacza to, że spośród 38 milionów Polaków 68% stanowią ludzie „normalni” pod względem dyspozycji somatyczno-motorycznych i jest ich 26 milionów. Wśród nich 30%, czyli około 8 milionów, stanowią dzieci i młodzież w wieku przedprodukcyjnym a ich główną formą uczestnictwa jest wychowanie fizyczne.
Pozostali to ludzie w wieku produkcyjnym (57%) i poprodukcyjnym (13%) w łącznej liczbie około 19 milionów. Najbardziej wskazaną dla nich, choć zbyt rzadko jeszcze w Polsce realizowaną formą uczestnictwa w kulturze fizycznej jest rekreacja fizyczna. Na przeciwległych biegunach znajdują się ludzie „pod” i „nadnormalni”. Ich liczebność po każdej stronie wynosi około 6 mln (po 16%). Pierwsi z nich wymagają szeroko rozumianej rehabilitacji ruchowej, począwszy od gimnastyki korekcyjnej w szkolnych grupach dyspanseryjnych, poprzez zabiegi rehabilitacyjne w zamkniętych i otwartych placówkach służby zdrowia, aż do postępowania usprawniającego w ramach opieki geriatrycznej. Drudzy - w zależności od wieku - będą mogli w przyszłości, mogą obecnie lub mogli w przeszłości z powodzeniem uprawiać sport .
d) Czas wolny
Szczególnym czynnikiem rozwoju rekreacji jest czas wolny. Postępujące przemiany w systemach produkcyjnych prowadzą konsekwentnie do zwiększenia jego ilości, a wpływ telewizji i Internetu, które zabierają współczesnemu człowiekowi ponad połowę tego czasu, zmienia wzorce społecznych zachowań, w tym zachowań rekreacyjnych. Ważną zmianę pod ich wpływem obserwuje się np. w wykorzystaniu weekendów.
Bardzo istotną rolę dla aktywności rekreacyjnej odgrywa środowisko geograficzne, które jest coraz częściej wykorzystywane. Tendencje ujawniane w toku najnowszych badań typów doświadczeń związanych z czasem wolnym potwierdzają szczególne znaczenie tych obszarów środowiska, które oferują człowiekowi najlepsze warunki odpoczynku i powrotu do zdrowia. Należą do nich głównie te, które zapewniają bezpośredni kontakt z przyrodą.
Aby uczestniczyć w różnych formach rekreacji trzeba mieć czas wolny. Najbardziej znaną i najczęściej stosowaną jest definicja opracowana przez francuskiego socjologa Jofrea Dumazediera w 1962 r. w skrócie:
Czas wolny jest to czas, który pozostaje człowiekowi po wypełnieniu przez niego obowiązków zawodowych, domowych i szkolnych, a który jest przeznaczony na wypoczynek, rozrywkę i rozwój osobowości. Istotna jest ilość czasu wolnego, w zależności od której można podejmować określony rodzaj działalności rekreacyjnej.
Są trzy typy czasu wolnego:
krótki - mierzony w godzinach i minutach a występuje w bilansie dnia,
średni - mierzony w godzinach i dniach występuje w bilansie tygodniowym jest to t.zw. weeckend,
długi - mierzony ilością dni, tygodni, a nawet miesięcy - urlop, wakacje, ferie.
Proces skracania czasu pracy i wzrostu ilości wolnego czasu został zapoczątkowany na przełomie XIX i XX wieku i przejawiał się w czterech podstawowych formach:
skracania godzin pracy w ciągu dnia;
skracanie czasu pracy w ciągu tygodnia;
wprowadzenie powszechnego ustawodawstwa urlopowego.
Ponadto warto wspomnieć o licznej grupie ludności, jaką stanowi młodzież ucząca się i studiująca do lat 25, dysponująca znaczną ilością czasu wolnego w okresie różnych ferii i wakacji a która jest bardzo aktywna rekreacyjnie.
Syntetycznie ujmując najważniejszymi dla czynnika, jakim jest czas wolny są:
potrzeba ucieczki z codziennego kręgu życia;
szacunek dla natury;
zmniejsza się ogólny czas poświęcony pracy;
wzrastająca wraz z rozwojem cywilizacji ilość czasu wolnego powinna być wypełniona dobrymi treściami.
Szczególne zmiany ilościowe i jakościowe dotyczą zjawiska sportu rekreacyjnego (sportu dla wszystkich). Wynikają one z następujących obserwowanych faktów:
społeczeństwo w swoich wyborach i zachowaniach w czasie wolnym coraz bardziej świadomie orientuje się na zdrowie;
aktywność celowa, planowana aktywność sportowa jest modna i obecna w stylu życia wielu ludzi;
dostępna jest bardzo bogata i zróżnicowana oferta programowa sportów rekreacyjnych, wychodząca naprzeciw zróżnicowanym potrzebom człowieka w ciągu całego życia;
intensywnie rozwija się sektor prywatny, który poza świadczeniem usług w zakresie sportu rekreacyjnego zajmuje się także szacowaniem potrzeb i badaniem popytu, m.in. w kierunku eliminowania barier dostępności do tej pożytecznej i atrakcyjnej sfery;
4. Bariery uczestnictwa w rekreacji (sporcie dla wszystkich)
Aktywny ruchowo wypoczynek nie jest powszechnym elementem współczesnego życia Polaków. Co dziesiąty Polak wsiada od czasu do czasu na rower lub gimnastykuje się. Co dwudziesty pływa, gra w piłkę lub biega. Niewielka grupa Polaków jeździ na nartach, gra w tenisa i uprawia kulturystykę. Zaledwie 2% populacji ćwiczy aerobik, chodzi po górach czy wiosłuje na kajakach.
W rozważaniach nad rekreacją fizyczną nie można pominąć przeszkód, które stoją na drodze jednostek utrudniając im lub uniemożliwiając uczestnictwo w aktywnym wypoczynku ruchowym. Rozpoznanie ich pozwala z jednej strony uzmysłowić sobie z jak wielką materią przychodzi nam zmierzyć się na drodze do zmiany ludzkich zachowań, z drugiej zaś strony uświadamia nam, co należy robić, aby je niwelować.
Zachowania rekreacyjne zależą zarówno od czynników obiektywnych jak i subiektywnych. Ma na nie wpływ poziom zaawansowania rozwoju cywilizacyjnego, który przez tworzenie techniczno-organizacyjnych warunków preferuje lub nie, określone zachowania w czasie wolnym. Natomiast wzory kulturowe funkcjonujące w środowisku człowieka wpływają na treść organizacji oraz rodzaj wypoczynku.
Wszelkie udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacji, automatyzacja, różnego rodzaju maszyny - zmniejszają do minimum aktywność fizyczną, a środki masowego przekazu z roku na rok zabierają człowiekowi coraz więcej czasu i skłaniają do pasywnego trybu życia. Postępujący proces urbanizacji i uprzemysłowienia powoduje zmniejszenie się terenów zielonych, zanieczyszczenie gleby, wód i powietrza oraz kurczenie przestrzeni naturalnie wykorzystywanych do rekreacji.
Brak czasu stanowi najpotężniejszą barierę i wymieniany jest jako najczęstsza przyczyna nie uprawiania sportu (rekreacji). Dużo obowiązków, praca na dwa etaty, praca dorywcza, szkolenia podnoszące kwalifikacje najczęściej podawane są jako główna przyczyna bezruchu.
Inne bariery utrudniające uczestnictwo w rekreacji fizycznej to:
bariera poznawcza:
- poziom wiedzy;
- stan upowszechnienia wiedzy;
- społeczna recepcja wiedzy.
bariera psychologiczna:
- nietrwała motywacja;
- niedorozwój potrzeb;
- skromne aspiracje;
- brak dyspozycji wolicjonalnych;
- lęk przed urazem lub ośmieszeniem.
Źródła bariery psychologicznej tkwią głównie we właściwościach psychicznych jednostki: niewykształcenie potrzeb, słaba bądź nietrwała motywacja, skromne aspiracje, brak odpowiednich dyspozycji wolicjonalnych, lęk przed ewentualnymi urazami, obawa przed narażeniem się na śmieszność przy uprawianiu ćwiczeń w miejscach publicznych
bariera kulturowa:
- historyczne wzorce zachowań w społeczeństwie;
- brak tradycji aktywnego spędzania czasu wolnego;
- negatywne postawy do kultury fizycznej.
Bariery kulturowe wywodzą się z przeszłości a obecne są i dzisiaj. Dobrowolna aktywność fizyczna nie stanowiła bowiem, społecznie cenionego zachowania, nie uchodziła za czynność samą w sobie wartościową. Tradycyjne wyobrażenia o wypoczynku łączyły go przede wszystkim z bezczynnością. Działalność ruchowa kojarzyła się bardziej z pracą, z koniecznością dyktowaną nakazami egzystencji, z celowym wydatkowaniem energii niż ze stanem przyjemnym, dającym poczucie wytchnienia i zadowolenia. Tak niedoceniana aktywność ruchowa ciągle jeszcze traktowana jest lekceważąco, uważana raczej za ekstrawagancję niż racjonalny sposób wykorzystania czasu wolnego.
bariera ekonomiczna:
- niski poziom warunków życia;
- wzrost kosztów usług sportowych i turystycznych;
- wzrost cen za sprzęt rekreacyjno-sportowy i turystyczny.
bariera ideologiczna:
- uznanie sportu wyczynowego za najważniejszą część
kultury fizycznej;
- trudności organizacyjno-materialne, niski prestiż
zawodowy specjalisty od rekreacji;
- próba pogodzenia różniących się modeli wypoczynku
konsumpcyjno-aktywnego.
Bariery ideologiczne powstają wskutek upowszechniania w zbiorowościach i utrwalania w społecznej świadomości nieścisłych i sprzecznych informacji dotyczących rekreacji i jej form turystycznych, sprzeczności między głoszonymi oficjalnie ideałami a obserwowaną przez ludzi praktyką, niefrasobliwością mediów zalecających, to znów lekceważących kulturę fizyczną. Tworzy to pewien wzorzec, według którego kształtują się ludzkie wyobrażenia, nastawienia, oczekiwania wobec rekreacji ruchowej i według którego ludzie działają.
Najtrudniejsze do usunięcia barier ograniczających uczestnictwo w rekreacji fizycznej zaliczamy bariery psychospołeczne, bowiem tkwią one głęboko w świadomości społecznej i jej wytworach. Wynikają one z indywidualnych i zbiorowych przekonań, systemów wartości, norm i ocen, nawyków i przyzwyczajeń, więc ich pokonanie wymaga długotrwałych zbiegów.
Usuwanie barier, pokonywanie przeszkód, które wpływają na ciągle zbyt ograniczoną liczbę ludzi, dla których aktywny wypoczynek w stylu życia jest nieobecny, a co najwyżej okazjonalny, wymaga działań wielu instytucji, organizacji, placówek oraz środowisk odpowiedzialnych za krzewienie kultury fizycznej w społeczeństwie.
Istnieje pilna potrzeba przyjęcia określonej strategii promującej racjonalny styl na każdym etapie życia człowieka, udostępnianie i uprzystępnienie sportu dla wszystkich, systematycznego i konsekwentnego jej realizowania oraz oceniania jej skuteczności.
Rekreacja w świetle koncepcji zdrowia pozytywnego (Z. Krawczyk)
Aktywność fizyczna w Europie Środkowej i Wschodniej waha się od 8% do 18% ćwiczących, w stosunku do populacji generalnej, przy czym podobnie, jak to ma miejsce na Zachodzie, kobiety charakteryzują się zdecydowanie niższymi wskaźnikami aktywności ruchowej od mężczyzn. W Polsce ćwiczenia fizyczne służące rozwojowi sprawności uprawia systematycznie 7% dorosłej ludności, niesystematycznie także 7%, zaś sporadycznie 12%. Łącznie, aż 3/4 dorosłych Polaków nie uprawia ćwiczeń fizycznych w ogóle. W świetle najnowszych informacji OBOP oraz GUS ta sytuacja powoli zmienia się na lepsze, szczególnie w zbiorowościach społecznych należących do klasy wyższej i średniej.
Wskaźniki procentowe wskazują ewidentnie, jaki dystans dzieli nas w omawianych kwestiach od postindustrialnego Zachodu. Można szacunkowo orzec, że jest to dystans, co najmniej około czterdziestoletni. Stąd należy oczekiwać, że nie da się on pokonać zbyt szybko, chociaż wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej należy spodziewać się znacznych i szybkich postępów w tym zakresie.
Dla wagi zdrowia warto przypomnieć 10 zasad zdrowego stylu życia, które warto zarekomendować współczesnym pokoleniom do wiadomości i stosowania:
Wiedza o samym sobie;
Utrzymanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości;
Nienadużywanie leków;
Utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej;
Prawidłowe odżywianie się;
Hartowanie się;
Rozwijanie umiejętności walki ze stresem;
Wyeliminowanie nałogów;
Życzliwość dla innych;
10. Zachowanie postawy radzenia sobie.
Z punktu widzenia potrzeb rekreacji, najważniejsza jest zasada zawarta w p. 4, tj. utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej. Można ją zachować realizując następującą dyrektywę: każdy dorosły, nie pracujący fizycznie, powinien ćwiczyć co najmniej 3 razy w tygodniu, z tym, że 30 minut każdego treningu powinno przebiegać w takiej intensywności, aby tętno wyniosło około 130 uderzeń na minutę. Można to uczynić także poprzez intensywny spacer tak bardzo charakterystyczny dla turystyki pieszej. Upowszechnianie się takich wzorów zachowań będzie skutecznym sposobem realizacji zasad zdrowego stylu życia, a tym samym zbliży nas do nowoczesnych standardów promocji zdrowia, właściwych dla cywilizacji postindustrialnej.
10