Właściwości komunikowania się dzieci
z zaburzeniami autystycznymi
Według M. Kościelskiej pojęcie komunikacji zajmuje jedno z czołowych miejsc w terminologii psychologicznej i jest współcześnie zgodnie uważane za jedną z najważniejszych kategorii ludzkiego funkcjonowania. Wielu badaczy czyni komunikację centrum tworzenia psychiki, a także podstawowe źródło patologii funkcjonowania. Przez gotowość komunikacyjną rozumie się w literaturze gotowość do wchodzenia w kontakty z innymi ludźmi. Celem tych kontaktów jest wymiana rzeczowa, dzielenie się doświadczeniem. Badania z zakresu psychologii rozwojowej sugerują, że gotowość do komunikowania się z otoczeniem społecznym jest niemowlęciu ludzkiemu dana od urodzenia, a jej doskonalenie polega na:
uczeniu się adresowania komunikatów
uczeniu się znaczenia komunikatów odbieranych od otoczenia
bogaceniu treści komunikatów
różnicowaniu form komunikowania się
W przypadku autyzmu nie sposób zagadnienia komunikowania się rozpatrywać w oderwaniu od charakterystycznych objawów tego zaburzenia. A.Wolski wyróżnia następujące objawy:
I grupa to zaburzenia interakcji społecznych.
Dziecko nie potrafi nawiązać kontaktów społecznych z osobami dorosłymi ani z dziećmi. Traktuje osoby wokół siebie obojętnie, czasem nie rozpoznając ich, często - jak przedmioty. Nie nawiązuje kontaktu wzrokowego.
W sytuacjach choroby, zmęczenia czy lęku dziecko nie szuka pomocy osoby dorosłej. Najczęściej ucieka się do stereotypowych form pocieszania się
U dziecka nie występują podstawowe mechanizmy uczenia się (naśladownictwo)
Dziecko nie wchodzi w interakcje społeczne w trakcie zabaw w grupie. Często odchodzi na bok podejmując własną aktywność, lub obserwuje to, co się dzieje.
II grupę objawów autyzmu stanowią zaburzenia jakościowej komunikacji w sferze werbalnej i pozawerbalnej oraz zaburzenia wyobraźni.
Tu może wystąpić
zupełny brak porozumiewania się z otoczeniem (brak ekspresji słownej, mimicznej, gestów)
sfera bezsłownego komunikowania się jest znacznie zaburzona, często występuje brak kontaktu wzrokowego i niechęć do kontaktu fizycznego (dziecko sztywnieje lub popada w złość przy próbach przytulania), na jego twarzy nie ma emocjonalnego zabarwienia
brak zainteresowania opowiadaniami opartymi na wyobraźni, niezrozumienie pojęć abstrakcyjnych
występowanie wyraźnych zaburzeń treści i formy wypowiedzi słownych, charakterystyczna jest mowa echolaliczna lub stereotypowe powtarzanie wybranych fragmentów wierszy, książek telefonicznych, niektóre dzieci przestają mówić po okresie ukształtowania się pierwszych wzorców mowy
jeśli język werbalny dziecka jest rozwinięty, często występuje nieumiejętność nawiązywania i podtrzymywania rozmowy.
Kolejną grupą objawów jest ubogi zakres zainteresowań i czynności
stereotypie w ruchach ciała - machanie rękami, trzepotanie palcami w okolicach gałek ocznych, kręcenie się w kółko, dziwaczne ruchy ciała, uderzanie głową
uporczywe i ciągłe zajmowanie się niektórymi przedmiotami i nadmierne przywiązanie do nich
dążenie do niezmienności - każda zmiana może powodować napięcie, dziecko staje się niespokojne (zaburzenie schematu dnia, zmiany w codziennej drodze do szkoły…)
domaganie się powtarzania codziennych czynności dokładnie w taki sam sposób (kupowanie określonych artykułów…)
znacznie ograniczony zakres zainteresowań-ograniczenie aktywności do ciągłego ustawiania przedmiotów na tym samym miejscu, konieczność słuchania określonych nagrań, ciągłe zajmowanie jednej pozycji i obserwacja otoczenia.
Koncentrując się na II grupie objawów, dotyczących komunikacji należy dostrzec poważne trudności w porozumiewaniu się w grupie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną a zwłaszcza dzieci dotkniętych autyzmem. K.Markiewicz wskazuje iż prawidłowy rozwój umiejętności komunikowania się wymaga od nich ćwiczenia w kontaktach społecznych. Potrzeba porozumiewania się z innymi a raczej jej zaburzenia, mogą być w przypadku osób autystycznych źródłem nieprawidłowego rozwoju umiejętności komunikacyjnych. Podobnie do problemu odniosła się E. Minczakiewicz podkreślając, iż konsekwencją nieprawidłowości w kontaktach społecznych są trudności w zakresie komunikacji z otoczeniem. U dzieci autystycznych obserwuje się brak potrzeby porozumiewania się z innymi, co prawdopodobnie wywiera wpływ na nieprawidłowy rozwój zdolności komunikacyjnych.
A. Wolski przedstawił różnego rodzaju zaburzenia, które mogą wystąpić u dziecka autystycznego, a które mają bezpośredni lub pośredni wpływ na jego komunikację:
mowa może być przez dziecko rozumiana, ale występuje niemożność artykułowania
dziecko do 2-3 roku życia mówi, a następnie mowa zanika i następuje regres zachowawczy (afazja nabyta)
zaburzenia zdolności rozumienia mowy
zaburzenia słuchu-pewne tony, dźwięki mogą być niesłyszalne lub na tyle ranić, że nie niosą w sobie pozytywnej informacji
rozstrojenie wzrokowe
Ponieważ mowa, jak pisze I. Styczek jest najdoskonalszym, właściwym tylko ludziom sposobem porozumiewania się, stąd należy podkreślić jej znaczenie w procesie komunikacji. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, dziecko przyswaja ją sobie od najbliższego otoczenia, a przede wszystkim od matki drogą naśladownictwa.
Po przeprowadzeniu badań na grupie dzieci autystycznych E. Minczakiewicz potwierdza złożoność procesu rozwoju umiejętności komunikacyjnych u tych dzieci. Jest to proces wolno postępujący, indywidualny i nieporównywalny. Uzależniony jest on nie tylko od stanu zdrowia dziecka, jego indywidualnych zdolności i predyspozycji, ale także wyników oddziaływań terapeutycznych i wychowawczo-rewalidacyjnych szeroko pojętego środowiska. Badania wykazały, iż dzieci autystyczne najczęściej nawiązywały kontakt z otoczeniem dla zaspokojenia potrzeb biologicznych (głodu, pragnienia, snu), a także społecznych (otrzymania zabawki, doznania przyjemności). Jednak większość dzieci nie posługiwała się językiem mówionym. Wnioski wysunięte z badań przeprowadzonych przez E. Minczakiewicz w znacznym stopniu charakteryzują właściwości komunikowania się dzieci z zaburzeniami autystycznymi.
wiele dzieci autystycznych nie jest w stanie opanować mowy w ciągu pierwszych dziesięciu lat życia, a czasem nawet w wieku dorosłym
niektóre dzieci nie tylko nie posługują się mową, ale często nie próbują nawet nawiązać jakiegokolwiek kontaktu z najbliższymi
większość dzieci nie wchodzi w interakcję z rówieśnikami
dla wielu jedynym dostępnym im sposobem porozumiewania się z otoczeniem były napady złości, irytacji
niektóre dzieci były zdolne do prezentowania całych kompleksów gestów na żądanie
zaburzenia w zakresie komunikacji z otoczeniem mogą przybierać różny charakter - niektóre dzieci nie potrafiły porozumiewać się z innymi osobami, gdyż nie używały mowy dźwiękowej i nie korzystały również z żadnych środków komunikacji niewerbalnej, inne posługiwały się pełnymi zdaniami choć z ich zachowania można było wnioskować, że nie mają świadomości własnych komunikatów
Rozwój umiejętności porozumiewania się z otoczeniem społecznym wymaga zaistnienia komunikowania się. W sytuacji, gdy dziecko nie odczuwa potrzeby wchodzenia w interakcje społeczne praca nad rozwijaniem jego umiejętności mówienia i rozumienia wydaje się być dużym problemem. Dziecko to nie umie odczytywać komunikatów, prawidłowo ich interpretować i właściwie na nie reagować. Mimo tych trudności w nawiązaniu kontaktu z dzieckiem autystycznym nie należy rezygnować z prób stymulujących jego rozwój a zwłaszcza rozwój mowy, porozumiewania się słowem, czyli szeroko pojętej komunikacji.
Opracowała:
Hanna Kasperska
Kościelska M. Oblicza upośledzenia, Warszawa 1998 str.120
Wolski A. Terapia i wspomaganie psychoruchowego rozwoju dziecka z cechami autyzmu. W: Pileccy W.J. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Kraków 2001 str. 251
Markiewicz K. Komunikacja niejęzykowa dzieci autystycznych. W: Dykcik W. Autyzm kontrowersje i wyzwania, Poznań 1994 str. 86
Minczakiewicz E. Z badań nad rozwojem mowy dzieci autystycznych.
W: Dykcik W. Autyzm kontrowersje i wyzwania, Poznań 1994 str. 92
Wolski A. Terapia i wspomaganie psychoruchowego rozwoju dziecka z cechami autyzmu. W: Pileccy W.J. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Kraków 2001 str. 273
Styczek I. Logopedia Warszawa 1981 str. 208
Minczakiewicz E. Rozwój umiejętności komunikacyjnych dzieci autystycznych, Szkoła Specjalna 1998 str. 73-74
Minczakiewicz E. Z badań nad rozwojem mowy dzieci autystycznych.
W: Dykcik W. Autyzm kontrowersje i wyzwania, Poznań 1994 str. 103-105
4