Dramat
Starożytna Grecja i Rzym	Dramat satyrowy- gatunek uprawiany w starożytnej Grecji, wystawiany w czasie Wielkich Dionizji jako ostatni człon teatrologii (cyklu lit. łożonego z 3 tragedii i dramatu satyrowego), nazwa gatunku pochodzi od kostiumów satyrów, w które przebrani byli członkowie chóru w tym przedstawieniu. Źródłem tematów była dla dramatu satyrowego mitologia. Pogodny nastrój i komizm to podstawowe cechy tego gatunku, który wystawiano zazwyczaj na łonie natury i pod gołym niebem.( Cyklop Eurypidesa, Tropiciele Sofoklesa) Komedia antyczna-gatunek dramatu obejmujący utwory o tematyce pogodnej, żywej akcji z zakończeniem pomyślnym dla bohaterów; operuje komizmem sytuacyjnym, karykaturą, groteską; powstała w starożytnej Grecji z improwizowanych mimów lud. oraz pochodów, połączonych ze śpiewami satyr.(komos), należących do obrzędów dionizyjskich. Komedia staroattycka -łączyła satyrę polit. z elementami baśniowymi i groteskowymi; komedia składała się z kilku części , którymi były: parados, agon , parabaza, pieśni chóru. (Żaby, Ptaki, Chmury Arystofanes) Tragedia antyczna- gatunek dramatyczny powstały w starożytnej Grecji, wywodzący się z obrzędów religijnych związanych z kultem Dionizosa. Wyróżnikiem tragedii jest kategoria tragizmu: bohater stawał w konflikcie z fatum, który nieuchronnie prowadził do katastrofy(bohater tragiczny); tragedia składała się z prologu, paradoksu, epeisodionów, stasimonów oraz exodusu. Za twórcę tragedii greckiej uważa się Tenisa, który wprowadza pierwszego aktora na scenę. Drugiego aktora zawdzięczamy Ajschylosowi, trzeciego-Sofoklesowi. Aktorami byli mężczyźni, występowali w maskach, na koturnach. Chór komentował wydarzenia, oceniał je pod względem moralnym, etycznym. Akcja tragedii składała się z przyczyn i skutków, rozwijała się przez perypetia(epizody) do punktu kulminacyjnego- katastrofy; realizowała zasadę trzech jedności, zasadę decorum, niezmienności charakteru postaci, nie przedstawiała bezpośrednio krwawych scen( informowano o nich w dialogu),na scenie nie mogło być więcej niż trzech aktorów. Konflikt tragiczny polegała na istnieniu przeciwnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru. Każde posunięcie bohatera prowadziło do katastrofy. Widz miał przeżyć katharsis (oczyszczenie).(Antygona Sofoklesa)
Biblia
Średniowiecze	Dramat liturgiczny - odmiana dramatu nawiązująca do uroczystości religijnych; treścią były najważniejsze momenty z życia Chrystusa, czyli narodzenie, śmierć, zmartwychwstanie, wjazd Chrystusa do Jerozolimy, ostatnia wieczerza, były to, więc tematy zaczerpnięte z Biblii i wchodzące w skład liturgii Kościoła. (Wieczerza Pańska) Misterium- początkowo było to widowisko teatralne, z czasem stało się gatunkiem samodzielnym i funkcjonowało obok dramatu liturgicznego, gatunek ten poświecony był wątkom biblijnym, a także motywom hagiograficznym, mającym na celu umocnienie wiary. Poszczególne misteria wiązały się ze świętami religijnymi lub szczególnymi okresami w życie wiernych(Wielki Post), ( Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka). Moralitet- utwór dramatyczny, będący dialogiem postaci alegorycznych (Cnoty, Pychy itp.). Główny bohater moralitetu uosabiał „każdego”, o dusze bohatera dobre i złe siły toczyły walkę(psychomachia);(Everyman) Miracle- odmiana dramatu religijnego, poświecona epizodom z życia Panny Marii, świętych i męczenników, ze szczególnym uwzględnieniem wydarzeń cudownych (Cud Teofilowy) Intermedium - krótki utwór sceniczny o komicznym charakterze, wystawiany w przerwach miedzy aktami zasadniczej sztuki (misterium lub moralitetem).W średniowieczu były to scenki wprowadzające do widowiska elementy świeckie i ludowe. Tematyka intermediów nie musiała i zazwyczaj nie miała wiele wspólnego z wystawianymi misteriami i moralitetami. Treść intermediów wypełniały z reguły scenki z życia mieszczan, nawiązywano także do aktualnych wydarzeń i realiów obyczajowych.( Tragedia o polskim Scylurusie J.Jurkowskiego). Igra- gatunek ten rozwinął się przede wszystkim we Francji; z początku igry miały charakter religijny, później stopniowo ich związek z tematyka religijną i mszą święta ulegał rozluźnieniu- coraz mniej było elementów religijnych, coraz więcej natomiast świeckich.(Igra o Adamie) Farsa- odmiana komedii, zwykle nawiązująca do codzienności, podejmująca błahe konflikty urastające do rozmiarów znaczącego problemu. Posługuje się komizmem sytuacyjnym, karykaturą, grą słowną, dowcipem.
Renesans	Tragedia renesansowa (humanistyczna)-wyrosła z tragedii antycznej; przykładem jest Odprawa posłów greckich J. Kochanowskiego- dzieło wzorowane zarówno formalnie jak i tematyczne na tragedii antycznej.
Barok	Dramat filozoficzny-odmian tragedii przeciwstawna klasycznemu, antycznemu wzorcowi, zbliżona do tragedii szekspirowskiej, upowszechniona w XVII w. w Hiszpanii za sprawą P. Calderona de la Barki, autora sztuki Życie snem. Tragedia klasycystyczna- odmian tragedii nawiązująca wprost do wzorca klasycznej tragedii antycznej, dla której normą stały się przede wszystkim: - zasada trzech jedności - prawdopodobieństwa zdarzeń - wprowadzenie stylu mowy wysokiej i ozdobnej w retoryczne figury, czerpanie z motywów mitologicznych, wprowadzenie psychologicznej motywacji zdarzeń na miejsce motywacji metafizycznej (Andromacha J.Racine) Tragedia szekspirowska - odmiana tragedii ukształtowana przez W. Szekspira, wywodząca się z mieszczańskiego teatru elżbietańskiego, która w przeciwieństwie do XVI- wiecznej tragedii renesansowej oraz XVII- wiecznej tragedii klasycystycznej odrzuciła obowiązujące od czasów starożytnych reguły kompozycyjne oraz charakterystyczne motywy występujące w tragedii antycznej. Cechuje ją eklektyzm, zarówno na płaszczyźnie formy, jak treści, tragizm połączony zostaje z komizmem(odejście od zasady decorum), co daje efekt groteskowy, wiersz przeplatany jest fragmentami prozatorskimi, obok wydarzeń historycznych i aktualnych, politycznych, pojawiają się wątki mitologiczne i baśniowo-fantastyczne, postaci wielki występują na równi z postaciami banalnymi, często z marginesu społecznego, coraz częściej też scena staje się przestrzenią, na której rozgrywa się dramat wewnętrzny bohaterów, dramat ich myśli. Zakwestionowana zostaje zasada trzech jedności; na scenie występuje dowolna liczba aktorów, eliminacja chóru, podział na akty i sceny, bohater ponosi klęskę nie w wyniku działania fatum, źródłem klęski jest najczęściej on sam, świat jako teatr. (Makbet) Tragikomedia- mieszany gatunek tragedii, pokrewny tragedii szekspirowskiej, a przeciwstawny tragedii antycznej i tragedii klasycystycznej, rozwijający się przede wszystkim na gruncie XVII- wiecznego teatru hiszpańskiego. Łączył elementy tragizmu i komizmu oraz posiadał zazwyczaj pogodne zakończenie w duchu chrześcijańskiego optymizmu. (Cyd Corneille'a). Komedia charakterów- jeden z najbardziej rozpowszechnionych gatunków komedii pozostający w opozycji do komedii sytuacji i komedii intrygi, w którym na plan pierwszy zamiast wartkiej akcji i karkołomnych zmian sytuacji wysuwa się typowa postać-osoba kierująca się w swym działaniu określonymi namiętnościami czy wrodzonymi cechami charakteru. (Skąpiec Moliera). Komedia mięsopustna - gatunek dramatyczny powstający w obrębie staropolskiej literatury sowizdrzalskiej, nawiązujący bezpośrednio do popularnych w XIV-XV w. na gruncie niemieckim widowisk, utrzymany w tonacji beztroskiej drwiny i błazenady z ludzkich przywar, posługujący się zabiegami maskarady i groteskowej wizji „świata na opak”( Z chłopa król J.Baryki) . Komedia płaszcza i szpady- gatunek dramatyczny, będący jedną z odmian komedii, który powstał w Hiszpanii na przełomie XVI i XVII w., odznaczający się żywą akcją z obowiązkowymi powikłaniami oraz doskonale prowadzoną intrygą, eksponujący rozgrywający się na pierwszym planie wątek miłosny , posługujący się zazwyczaj typowymi postaciami: przedsiębiorczego i zuchwałego „caballero”, wspomaganego przez głupawego sługę „gracioso”, oraz wybranki serca, której towarzyszy zaufana powiernica „duenna”. (Pies ogrodnika L. de Vega). Komedia rybałtowska- jeden z głównych gatunków teatru popularnego a zarazem literatury sowizdrzalskiej, operujący chwytami komizmu słownego, sytuacyjnego i postaci, a także ironią, satyrą parodią (Wyprawa plebańska). Auto sacramental- gatunek alegoryczno-mitologiczno-religijnego dramatu uprawianego w Hiszpanii w XVI-XVII w. podczas procesji ulicznej w święto Bożego Ciała. Spektakl uliczny składał się zazwyczaj z trzech stałych części: prologu, intermedium oraz najważniejszej i najbardziej rozbudowanej sceny liturgicznej opartej na wątkach eucharystycznych (Boski Orfeusz).
Oświecenie	Drama mieszczańska -gatunek dramatyczny scalający dwa odrębne nurty występujące w tzw. komedii romantycznej oraz komedii realistycznej. (Syn naturalny Diderota). Melodramat- gatunek sceniczny będący odmianą dramy mieszczańskiej, zbliżony do komedii intrygi, o dużej dozie ładunku sentymentalizmu i pozytywnym zakończeniu (Pigmalion J.J. Rousseau). Komedia klasycystyczna-kładła nacisk na realizm opisywanych zdarzeń, podejmowała aktualna tematykę oraz postulowała nadrzędność funkcji dydaktyczno- moralizatorskiej, której podporządkowała komizm. Komedia sytuacji- komedia charakteryzująca się dynamiczna fabułą, pełną zaskakujących konfliktów i powikłań, które w jednej chwili zmieniały bieg akcji ku uciesze zgromadzonej publiczności (Mąż i żona A. Fredry). Komedia intrygi-odmiana komedii sytuacji - obok szybko rozgrywającej się akcji dostarczała mnóstwo intryg, najczęściej miłosnych, prowadząc do nieoczekiwanego zakończenia całej gmatwaniny losów i wydarzeń(Cyrulik sewilski P.Beumarchais'go). Komedia satyryczna- odmiana komedii, w której akcent pada na ośmieszającą charakterystykę zjawisk społecznych danego miejsca i czasu; posługuje się środkami dramatyczno - satyrycznymi(satyra) w walce z istniejącym układem stosunków społecznych, instytucjami modą, zepsuciem obyczajów, konwencjami zachowań i mowy. Komedia satyryczna polityczna-odmiana komedii satyrycznej będąca formą krytyki określonych stronnictw politycznych, metod rządzenia, skostnień aparatu władzy(Powrót posła J.U. Niemcewicza). Komedia satyryczna obyczajowa- odmiana komedii satyrycznej, której celem była walka ze skostniałymi i zepsutymi układami środowiskowymi, piętnując przywary ludzkie ujawniając sposoby postępowania (Mieszczanin szlachcicem Moliera). Libretto-forma literacko- dramatyczna będąca rodzajem kanwy czy „scenariusz” większego utworu muzyczno- wokalnego przeznaczonego do odegrania na scenie.
Romantyzm	Biała tragedia- nazwa nowego gatunku dramatycznego utworzona przez C.K. Norwida w odniesieniu do sztuki zatytułowanej Pierścień wielkiej damy. Nowy gatunek łączył elementy komedii (intrygę, kontrastowo zarysowane działania i charaktery postaci, niespodziewane zwroty akcji oraz zaskakujący finał) jak i tragedii(tragizm zaś związany był z postacią głównego bohatera jego wzgardzonej miłości do dumnej kobiety).Tragizm obecny był także w języku przekazu- konturowych wypowiedziach utrzymanych w tonacji pesymistycznej i patetycznej, wyrażonych wierszem białym i pełnych ukrytych aluzji i przemilczeń, które w założeniach autora miały pełnić dodatkowa funkcję symboliczną w dramacie. Przydomek „biała” oznaczał, iż nie miało być w niej scen krwawych przedstawiających śmierć głównych bohaterów. Dramat historyczny- jedna z odmian dramatu rozpowszechniona w XIX-wiecznej europejskiej literaturze doby romantyzmu, co wiązało się z charakterystyczna dla tej epoki fascynacja przeszłością i wydarzeniami historycznymi. Świat przedstawiony w dramacie historycznym wypełniają wydarzenia z przeszłości orz wątki i motywy z życia znanych postaci. Źródłem gatunku były zarówno dzieła piśmiennictwa historiograficznego i dokumentalnego, jak i kroniki czy pamiętniki, ale także przekazy legendarne. Dramat muzyczny- dawna, obowiązująca w XVII w. nazwa wszelkich dzieł operowych, na przełomie XVIII i XIX w. oznaczać zaczęła odrębny gatunek sceniczno- muzyczny , który w twórczości R. Wagnera przerodził się w oryginalne dzieło, które w zamierzeniu autora miało być reprezentantem nowej sztuki synkretycznej, polegającej na współdziałaniu współwystępowaniu elementów wszystkich rodzajów sztuk, głownie poezji, dramatu, sztuki teatralnej, plastyki i muzyki. Muzyka według Wagnera powinna być podporządkowana akcji dramatycznej, zaś spoiwem dzieła pozostawać miały tzw. przewodnie motywy muzyczne, symbolizujące elementarne siły przyrody, postacie, uczucia, nastroje( Pierścień Nibelunga Wagnera). Dramat romantyczny- synkretyczna odmiana gatunkowa dramatu realizująca jeden z naczelnych postulatów poetyki romantycznej, dążącej do zniesienia podziału gatunkowego w literaturze i pozostająca tym samym w opozycji do reguł dramaturgii klasycznej. Nowy gatunek zrywał z podstawową zasada teatru klasycznego , czyli z regułą trzech jedności , oraz monumentalną i patetyczną formą wyrazu scenicznego , nawiązywał do dramaturgii szekspirowskiej oraz XVII- wiecznego dramatu hiszpańskiego P. Calderona de la Barki i L. de Vegi .Wyznacznikami dramatu romantycznego było: - wprowadzenie fabuły o luźnej kompozycji i sporej ilości samodzielnych epizodów -wprowadzenie inwersji czasowej - splatanie monumentalnych scen zbiorowych ze scenami kameralnymi - mieszanie wątków i wydarzeń realistycznych z fantastycznymi, tragicznych z humorystycznymi, patetycznych groteskowymi -stosowanie niejednolitego stylu wypowiedzi scenicznych oraz różnorodnych technik dramaturgicznych (Dziady A. Mickiewicza) Operetka- forma widowiska słowno- muzycznego, przeznaczonego do odegrania na scenie, podana w lekkiej, rozrywkowej postaci, w której partie muzyczne przeważają nad akcją sceniczną (Nocleg w Apeninach F. Mireckiego ) .
Pozytywizm
Modernizm	Dramat poetycko- symboliczny- jedna z odmian dramatu ukształtowana na przełomie XIX i XX w. pod wpływem symbolizmu , pozostająca w opozycji do realistycznego i naturalistycznego dramatu obyczajowo- psychologicznego. Twórcy tego gatunku odwoływali się chętnie do tradycji średniowiecznych moralitetów, tragedii szekspirowskiej, dramatu romantycznego oraz Wagnerowskiego dramatu muzycznego. Odznaczał się luźną kompozycja, będącą odzwierciedleniem świata niejednoznacznego, pełnego tajemnic i zagadek metafizycznych, otwartego na wymiary fantastyczności, baśniowości oraz nadprzyrodzoności; operował ponadto chwytami wielkiej metafory, alegorii i symbolu, wytwarzał w końcu oniryczno- wizyjna atmosferę, której elementem konstytutywnym stała się muzyka. Tematyka dramatu obejmowała obok wydarzeń współczesnych także inne wymiary: historyczny, mitologiczny, biblijny, legendarny.( Księżniczka Maleine M.Maeterlincka) . Dramat obyczajowo- psychologiczny- odmiana dramatu, realizowana na gruncie literackich prądów naturalizmu i realizmu, będąca jednocześnie rozwinięciem i uwspółcześnieniem XVIII- wiecznej dramy mieszczańskiej , która ostatecznie wyparła z nowożytnej dramaturgii tradycyjną opozycje między komedią a tragedią. Do najważniejszych cech gatunku zalicza się: - wyraźnie zarysowaną i prowadzoną akcję - stosunkowo mała ilość postaci scenicznych, między, którymi dochodzi do zawiązania konfliktów dramatycznych - społeczno- psychologiczne źródła motywacji działań głównych bohaterów przy jednoczesnym wiernym oddaniu realiów życiowych - szczegółową i wielostronną charakterystykę postaci reprezentujących zazwyczaj określone środowisko społeczne - występowanie stosunkowo często rozbudowanych analiz wewnętrznych przeżyć i doznań bohaterów -wprowadzenie realiów obyczajowych i historycznych jako tła wydarzeń rozgrywających się na scenie - konstruowanie wypowiedzi scenicznych (dialogów i monologów) przy użyciu języka potocznego czy wręcz kolokwialnego, charakterystycznego dla danej epoki i miejsca( Żabusia G. Zapolska ). Scena dramatyczna- jedna z odmian gatunkowych dramatu ukształtowana w XIX w., pokrewna niescenicznemu dramatowi romantycznemu, posiadająca luźną kompozycję, której tematem były zazwyczaj wydarzenia bądź znane postaci historyczne.
XX wiek	Monodram- jeden z gatunków dramatu obejmujący przedstawienia, w których występuje tylko jeden bohater wypowiadający monolog sceniczny o ukrytej strukturze dialogowej, wypowiadany do gromadzonej na widowni publiczności bądź do osób „nieobecnych”. Monogramy w dramaturgii XX- wiecznej to najczęściej jednoaktówki oraz przygotowane do inscenizacji w tzw. teatrze jednego aktora teksty poetyckie czy narracyjne. (Śmieszny staruszek T. Różewicza ) . Musical- widowisko sceniczno- muzyczne pokrewne komedii i operetce, składające się najczęściej z dwóch aktów zawierających partie dialogowe, śpiewane, piosenki solowe i zespołowe, a także partie baletowo- taneczne. Kanwę spektaklu stanowi libretto o tematyce współczesnej bądź stanowiące parafrazę znanych utworów należących do klasyki teatru.(Opera za trzy grosze według Opery żebraczej J.Gaya). Teatr absurdu-kierunek w teatrze współczesnym i dramaturgii, nawiązujący do doświadczeń surrealistów i innych kierunków awangardy XX w., będący wyrazem przekonania o bezsensie ludzkiej egzystencji i niemożności porozumienia miedzy ludźmi (Samuel Beckett)

---