MORFONOLOGIA

Dyscyplina naukowa badająca wykorzystanie środków fonologicznych w systemie morfologicznym danego języka.

A. paradygmatykę morfonologiczną (czyli teorię alternacji) - opis wymian spółgłoskowych i samogłoskowych, ich zakres, charakter czynników wywołujących alternacje itd.;

B. syntagmatykę morfonologiczną - dopuszczalne w danym języku typy struktury morfemów.

ALTERNACJE MORFONOLOGICZNE - uwarunkowane kontekstowo wymiany fonemów w obrębie alomorfów jednego morfemu (np. pojedynczy fonem na inny fonem - kot - kocie, pojedynczy fonem na grupę fonemów - baba - babie, fonem na zero fonologiczne - rozerwać - rozrywać).

Mogą być regularne (np. pojawianie się samogłosek wstawnych - kolonia : kolonijny) lub nie.

Alternacja jest regularna, jeśli występuje we wszystkich morfemach, które spełniają warunki wymagane do jej wystąpienia.

Alternacje dzielą się na spółgłoskowe i samogłoskowe.

Alternacje spółgłoskowe polegają na wymianie jednych spółgłosek na inne spółgłoski (np. spółgłosek twardych na spółgłoski morfonologiczne miękkie - ręka - ręce; spółgłosek twardych na spółgłoski fonetycznie miękkie - nasza - nasi; spółgłosek miękkich na twarde dzień - dzionek).

Alternacjom podlegają spółgłoski znajdujące się w wygłosie tematu (podstawy słowotwórczej). Wyjątkowo - spółgłoski znajdujące się wewnątrz tematu, jeśli występuje po nich tzw. samogłoska ruchoma e (dnia - dzień) lub o (osioł - osła).

Alternacje samogłoskowe polegają na wymianie jednych samogłosek na inne samogłoski lub samogłoski na zero fonologiczne. Alternacjom podlegają samogłoski bezpośrednio poprzedzające spółgłoskę wygłosową lub grupę spółgłosek morfemu (tematu): las - lesie, ręka - rąk; czoło - czół). Zdarza się, że alternacji podlega samogłoska znajdująca się w przedostatniej sylabie tematu (osiem - ósmy; siedem - siódmy).

Zmiany morfonologiczne zachodzące w wygłosie tematu, które polegają na pominięciu w formie derywowanej spółgłosek lub połączenia spółgłosek i samogłoski i spółgłosek, określane są pojęciem dezintegracji tematu. cytować - cytat

SZEREG ALTERNACYJNY to zespół segmentów fonologicznych, będących członami jednej alternacji morfonologicznej. Minimalnym i najczęstszym szeregiem alternacyjnym jest szereg dwuczłonowy: /n/: /ń/ - okno - oknie. Możliwe są szeregi wieloczłonowe, np. noga - nogi - nodze. Szeregi alternacyjne traktowane są jako nałożenie się dwu (lub więcej) operacji morfonologicznych.

Ze względu na charakter czynników determinujących alternacje morfonologiczne dzielą się na alternacje uwarunkowane tylko fonologicznie i alternacje uwarunkowane morfonologicznie.

- sp. twarda : sp. miękka, np. chata - chacie (t:ć), rada - radzie (d:dź)

- sp. twarda : sp. funkcjonalnie miękka, np. ręka - ręce (k:c), czesać - czesze (s:sz)

- sp. funkcjonalnie miękka : sp. miękka, np. nasz - nasi (s:ś)

- sp. funkcjonalnie miękka : sp. funkcjonalnie miękka, np. ojca - ojcze (c:cz)

- sp. miękka - sp. twarda, np. śmieci - śmietnik (ć-:t)

- sp. funkcjonalnie miękka - sp. twarda, np. morze - morski (rz:r)

Oboczności dotyczą tylko tematu - końcówki wyrazów nie są alternacjami!

Dokładniejsze opisy i więcej przykładów znajdą Państwo w żółtej „Morfologii” pod red. Grzegorczykowej w cz.1