6.4. Rozwój sonantów

W identycznych warunkach uległy przegłosowi palatalne odmianki sonantów: ŕ̥, ĺ̥, przy czym poprzedzająca spółgłoska traciła palatalizację. Ciekawe, że podlegające przegłosowi ŕ̥ zlało się z twardym r̥ (> ar), podczas gdy ĺ̥ wytworzyło niezależną odmiankę (> ъł > eł), różną tak od miękkiej niepodległej przegłosowi (> il), jak i od twardej (> oł, ół). Wkrótce potem wszystkie sonanty zastąpiono grupami z samogłoską. Reguły tego procesu były dosyć złożone, a rezultaty rozmaite w zależności od rodzaju sąsiadujących spółgłosek. Przykłady:

		Twarde r̥, l̥	Miękkie ŕ̥, ĺ̥
						z przegłosem	bez przegłosu
		r̥, ŕ̥		*tr̥gъ > targ	*mŕ̥tvъjь > martwy	*svŕ̥ščь > świrszcz > świerszcz
				*br̥zo > bardzo	*dŕ̥lъ > darł	*vŕ̥xъ > wirzch > wierzch
l̥, ĺ̥	1	*ml̥va > mołwa > mowa	*pĺ̥nъjь > *pъłny > pełny	*vĺ̥kъ > wilk
				*pl̥kъ > półk > pułk	*mĺ̥lъ > *mъłł > mełł	*pĺ̥stь > pilść > pilśń
			2	*sl̥nьce > słuńce > słońce	*tĺ̥stъjь > tłusty	*tĺ̥kǫ > tłukę
				*stl̥pъ > *stłup > słup
			3	*kl̥basa > *kъłbasa > kiełbasa	*čĺ̥no > czółno	*žĺ̥vь > żółw
				*xl̥mъ > *chъłm > chełm	*žĺ̥na > żołna	*čĺ̥gati > czołgać

1. Po wargowej p, b, v, m.

2. Po zębowej t, d, s, z, n, l, r.

3. Po tylnojęzykowej lub dziąsłowej k, g, x, č, ž, š.

Skomplikowany był rozwój sonantów:

• twardy sonant r̥ rozwijał się w ar (np. kark),

• miękki sonant ŕ̥ rozwijał się w erz (wierzba, wierzch) lub er (cierń),

• miękki sonant ŕ̥, który uległ przegłosowi, rozwijał się w ar, bez zmiękczenia (np. martwy), a więc tak samo, jak dawny sonant twardy r̥,

• twardy sonant l̥ rozwijał się w oł, ół, uł (po wargowej), łu, ło, łó (po zębowej), eł (po tylnojęzykowej),

• miękki sonant ĺ̥ rozwijał się w il (po wargowej), łu (po zębowej), oł (po dziąsłowej),

• miękki sonant ĺ̥, który ulegał przegłosowi, rozwijał się w eł po wargowej spółgłosce twardej.

Po dziąsłowej nie ma żadnej różnicy w rozwoju miękkiego sonantu ĺ̥ - nie widać efektów przegłosu (mamy stale oł). Podobnie dzieje się po spółgłosce zębowej - w takiej pozycji nawet twardy i miękki sonant rozwijają się tak samo (zasadniczo do łu). Różnica rozwoju istniała więc tylko po wargowej (p, b, w, m), i tu widać trzy różne postacie odpowiadające dawnym sonantom typu l, np.:

• mołwa (zob. w słowniku, sonant twardy)

• pełny (sonant miękki z przegłosem)

• wilk (sonant miękki bez przegłosu).

Przegłos miękkich sonantów prowadził do stwardnienia poprzedzającej spółgłoski (np. Zawiercie bez przegłosu, Warta z przegłosem, por. też przegłoszone martwy i ros. мёртвый z zachowanym zmiękczeniem).

Odmianę wyrazów starano się dostosować do obecnych standardów, stąd nie ma tu rekonstrukcji form niepasujących do współczesnego systemu gramatycznego. Jedyny wyjątek mogą stanowić wyrazy typu niebo, których pierwotna odmiana zachowana jest szczątkowo w liczbie mnogiej. Całość można odtworzyć, opierając się na analogii do innych wyrazów rodzaju nijakiego o odmianie spółgłoskowej: ramię, cielę. Zob. hasło niebo.

PRZEGŁOS POLSKI    - historyczny proces fonetyczny, polegający na przekształceniu się prasłowiańskich samogłosek ´e, ´e w ´o ´a. Proces ten mógł zajść wówczas, gdy samogłoski ´e, ´e występowały po spółgłoskach miękkich (samogłoski te palatalizowały poprzedzającą je spółgłoskę), a przed twardymi przedniojęzykowymi: t, d, s, z, n, r, f, np. świecić - światło, nasienie - nasiona.
Przegłos ten charakterystyczny jest dla języków lechickich (a więc polsko-pomorsko-połabskich), przede wszystkim dla języka polskiego. Dlatego też np. w języku rosyjskim mamy vera, w czeskim kosteJ, a w polszczyźnie wiara, kościół. Prawdopodobnie przegłos zachodził w IX, X, a być może jeszcze w XI wieku. Na żywotność tego procesu w X wieku wskazują wyrazy, które pojawiły się w polszczyźnie wraz z chrześcijaństwem, por. np. Piotr (czes. Petr, łac. Petrus), anioł (czes. fanjel, łac. angelus).
Nie każdą jednak oboczność e;o i e:a możemy potraktować jako przegłos. W języku polskim spotykamy się z takimi przykładami, jak żonie, na sianie, które nie spełniają warunków, w jakich przegłos mógł zachodzić (e znajduje się przed miękkim ń), choć niewątpliwie pierwotnie występowały tu samogłoski ´e/e, o czym świadczą wyrazy: siennik, żenić się. W tym wypadku możemy mówić o zjawisku analogii (wyrównania tematów fleksyjnych we wszystkich przypadkach).

PRZESTAWKA    [od czasownika przestawiać - inaczej: metateza. Proces historyczny, który polegał na przestawieniu w językach słowiańskich kolejności głosek. Takim przestawieniom ulegały grupy:
al, ar, er, el, jeżeli znalazły się w śródgłosie między dwiema spółgłoskami. W wyniku tego procesu np. prasłowiański rzeczownik *melko zamienił się w języku polskim na mleko, prasłowiański *gardt w gród, *berza w brzoza itd.
Metateza zachodziła w epoce rozpadu prasłowiańszczyzny, dlatego też w różnych językach słowiańskich proces ten przebiegał nieco inaczej, por. np. czes. hrad, roś. gorod (gród).
Przestawce ulegały również grupy nagłosowe: ar, al, por. np. poi. robić (prasłowiańskie *arbiti) i niem. arbeitea.

---