Leki cytostatyczne podaje się najczęściej w formie wstrzyknięć dożylnych oraz doustnie, rzadziej stosuje się wstrzyknięcia domięśniowe i podskórne. Dożylne podawanie leków odbywa się poprzez kroplówkę lub cewnik centralny wprowadzany do żyły zlokalizowanej w obrębie klatki piersiowej. Cewnik pozwala na podawanie kolejnych cykli leków bez konieczności robienia wkłuć dożylnych. Coraz częściej leki cytostatyczne podaje się za pomocą pompy infuzyjnej, której chory może używać zarówno w szpitalu, jak i warunkach domowych.
Przyjmowanie leków przeciwnowotworowych nie musi się wiązać z długimi pobytami w szpitalu - niejednokrotnie chemioterapia może być podawana w warunkach dziennego pobytu w szpitalu, czyli kilkugodzinnej wizyty.
Chemioterapię stosuje się w kolejnych kursach, z których każdy może trwać od kilku godzin do kilku dni. Chory otrzymuje dawkę leków, po czym następuje kilkutygodniowy okres przerwy. Ten czas „odpoczynku" ma pozwolić na cofnięcie się lub zredukowanie skutków ubocznych podawania leków cytostatycznych oraz dokładną ocenę skuteczności leczenia. Przed rozpoczęciem każdego nowego kursu chory jest poddawany badaniom (krwi, badaniom radiologicznym, ultrasonograficznym, izotopowym).
Czas trwania całej kuracji, ilość i częstotliwość kolejnych kursów podawania leków zależą od kilku czynników: typu nowotworu, rodzaju leków i skuteczności ich działania oraz stopnia nasilenia objawów ubocznych. W trakcie trwania terapii lekarz może zmienić pierwotny plan leczenia, jeśli np. uzna, że zaproponowane wcześniej leki są za mato skuteczne.
Skuteczność leczenia środkami cytostatycznymi
Nowotwory wykazują różną wrażliwość na leczenie chemioterapią. Można je podzielić na 3 grupy:
grupa 1 - nowotwory, w których chemioterapia stosowana samodzielnie lub w skojarzeniu z innymi metodami przynosi wyraźną poprawę wyników leczenia, m.in.: rak sutka, jelita grubego, nowotwory zarodkowe, choroba trofoblastyczna, mięsak Kaposiego, drobnokomórkowy rak płuca, chłoniaki ziarnicze i nieziarni-cze, ostosarcoma, rak jajnika, ostra białaczka limfatyczna i nielimfatyczna, mięsak Ewinga, neuroblastoma (poniżej 2. roku życia), retinoblastoma, guz Wilmsa;
grupa 2 - nowotwory, w których; chemioterapia nie prowadzi do wyleczenia, tylko poprawienia jakości życia i i wydłużenia go, m.in.: rak odbytu, pęcherza moczowego, endometrium, prostaty, przełyku, nowotwory nosogardła, głowy i szyi, mięsaki tkanek miękkich, neuroblastoma (powyżej 2. r. ż.), nowotwory ośrodkowego układu nerwowego;
grupa 3 - nowotwory, w których chemioterapia nie wpływa na przebieg choroby, m.in.: rak nerki, niedrobnokomórkowy rak płuca, rak tarczycy.
Skutki uboczne chemioterapii
Jeszcze kilkanaście lat temu podawanie leków cytostatycznych byto nieodłącznie związane z wystąpieniem wielu skutków ubocznych. Nowe generacje leków wywołują mniej niepożądanych objawów, skutki uboczne chemioterapii nie są już regułą - niektórzy chorzy odczuwają je w minimalnym stopniu. Większość skutków ubocznych jest odwracalna - ustępuje po zakończeniu leczenia lub nawet w trakcie jego trwania.
Niepłodność
Jednym z najtrudniejszych do zaakceptowania przez pacjentów skutkiem ubocznym jest możliwość utraty płodności. Niepłodność jako wynik stosowania chemioterapii może być trwała lub czasowa. U 30% kobiet leczonych cytostatykami po zakończeniu terapii powraca czynność jajników oraz regularne miesiączkowanie. Niektóre leki cytostatyczne powodują jednak trwałe uszkodzenia jajników. Kobiety przyjmujące chemioterapię, u których nie doszło jeszcze do zablokowania wytwarzania komórek jajowych, oraz partnerki mężczyzn leczonych farmakologicznie z nowotworów, powinny stosować środki antykoncepcyjne. Leki cytostatyczne mogą prowadzić do uszkodzenia płodu.
U mężczyzn podawanie cytostatyków często powoduje zmniejszenie liczby plemników w nasieniu. Podobnie, jak w przypadku kobiet, niepłodność może być czasowa lub trwała. Przed rozpoczęciem chemioterapii warto rozważyć możliwość zabezpieczenia zdrowego nasienia w banku spermy.
U niektórych kobiet przyjmujących cytostatyki obserwuje się przyspieszone objawy menopauzy - zanik lub nieregularność miesiączki, uderzenia gorąca, uczucie suchości w pochwie, spadek popędu płciowego. W niektórych przypadkach dolegliwości te można łagodzić kuracją hormonalną.
Dolegliwości układu pokarmowego
Nie wszystkie leki cytostatyczne wywołują dolegliwości żołądkowe, jednak wielu pacjentów skarży się na mdłości wymioty. Dolegliwości pojawiają się w czasie od kilkunastu minut do kilku godzin od podania leków i utrzymują się zwykle do kilku-kilkunastu godzin. Można je łagodzić, podając leki przeciwwymiotne.
Innym objawem jest utrata apetytu, co wynika z zaburzeń poczucia smaku, a niekiedy jest skutkiem odczuwania mdłości. Ponieważ większość leków cytostatycznych wywiera niekorzystny wpływ na śluzówkę przewodu pokarmowego, jednym ze skutków ubocznych mogą być również biegunki. Każdy z objawów należy zgłosić lekarzowi.
Zmiany w szpiku kostnym
Szpik kostny, szybko reagujący na działanie chemioterapii, jest odpowiedzialny za powstawanie różnych typów krwinek. W wyniku negatywnego działania leków cytostatycznych na szpik może dojść do niedokrwistości, czyli spadku liczby krwinek czerwonych we krwi. Niski poziom hemoglobiny sprawia, że pacjent odczuwa zmęczenie, senność, niekiedy w wyniku niewystarczającego dotlenienia tkanek, również duszności. Niedokrwistość można leczyć farmakologicznie lub poprzez wykonywanie transfuzji krwi.
Innym objawem może być spadek liczby krwinek białych, co powoduje u chorego większą podatność na zakażenia. Może również dojść do spadku liczby płytek krwi, co zmniejsza krzepliwość krwi. Na skórze łatwo pojawiają się siniaki, nawet niewielkie skaleczenia mogą silnie krwawić. W przypadku niskiego poziomu płytek choremu przetacza się preparat zawierający płytki.
Podczas chemioterapii parametry krwi są często monitorowane, więc lekarz może szybko zastosować leczenie wspomagające.
Wypadanie włosów I zmiany na skórze
Wypadanie włosów to jeden z najczęściej występujących skutków ubocznych chemioterapii. Skutkiem stosowania większości cytostatyków jest uszkodzenie i wypadanie włosów nie tylko na głowie, ale na całym ciele. Na szczęście niemal w każdym przypadku włosy odrastają już po zakończeniu leczenia.
U niektórych pacjentów stosujących chemioterapię obserwuje się zmiany na skórze - skóra może nadmiernie się wysuszać, pojawiają się niewielkie odbarwienia i przebarwienia. Skóra staje się wrażliwa na działanie promieni słonecznych, należy stosować preparaty kosmetyczne, w celu jej ochrony.
Objawem niepożądanym może być też wystąpienie plam na paznokciach i zwolnienie tempa ich wzrostu.
Dolegliwości w jamie ustnej
Przyjmowanie niektórych leków cytostatycznych może prowadzić do wystąpienia podrażnień w jamie ustnej, a nawet owrzodzeń. Zmiany te ustępują po ok. 3 tygodniach od podania leków.