TEATR GRECKI

Zainteresowanie teatrem było w Atenach powszechne. W IV w. p.n.e. również w innych miastach zaczęto budować teatry, a przedstawienia stały się ważnym elementem życia kulturalnego Greków. Teatr starożytny wyrósł z kultu bóstw płodności: Demeter (nauczyła ludzi uprawiać zboże), Ateny (dała ludziom oliwki i nauczyła ich uprawy) i Dionizosa (bóg winnej latorośli). Najważniejszy wpływ na teatr miał kult tego ostatniego boga. Święta ku jego czci miały charakter orgiastyczny, wprowadzały człowieka w ekstazę (wyjście duszy z ciała i połączenie z Dionizosem). W obrzędach tych brały udział bachantki, inaczej menady, czyli kobiety ogarnięte ekstatycznym szałem. Po jakimś czasie kult ten ucywilizował się - zamiast tańców urządzano we wsiach widowiska - odbywały się barwne korowody i śpiewano dytyramby (pieśni chóralne). Uczestnicy byli umazani owocami winnej latorośli na znak kultu Dionizosa i przebrani za satyrów (mieli na sobie koźle skóry), gdyż tak wyobrażano sobie towarzystwo Dionizosa. Dlatego właśnie chóry Dionizosa nazywano chórami koźlimi, stąd nazwa gatunku - tragedia (tragos - kozioł i ode - pieśń).

Za twórcę starożytnej tragedii uważa się poetę ludowego Tespisa z Attyki, który żył w VI w. p.n.e. Dokonał on rewolucyjnej zmiany w teatrze, ponieważ wprowadził na stałe aktora prowadzącego dialog z chórem. Swoje dramaty wystawiał na wozie, jeżdżąc po wsiach, stąd określenie "wóz Tespisa" (teatr objazdowy). W tym czasie w Atenach panował tyran Pizystrat, który, aby pozyskać sympatię ludu, zorganizował generalne, państwowe Dionizje Wielkie (miejskie). Zaprosił na nie Tespisa. Ten w 534 r. p.n.e. przybył do Aten i w I festiwalu dramatycznym urządzonym przez Pizystrata zdobył główną nagrodę za jedną ze swoich sztuk.

Dionizje trwały sześć dni, w tym trzy dni zajmował konkurs dramatyczny. Każdego dnia jeden twórca wystawiał cztery dramaty (trzy tragedie i jeden dramat satyrowy). Trylogia musiała dotyczyć jednego z tematów mitologicznych. Sztuki wystawiali ludzie bogaci i często sami w nich grali. Warto wspomnieć, że już w starożytności istniała cenzura - rok wcześniej król musiał poznać tytuł sztuki, a archont czytał ją i cenzurował. Badano też życie autora - musiał uzyskać tzw. świadectwo moralności, aby wystawić sztukę podczas święta. Do teatru mieli wstęp tylko wolni mężczyźni. Istniał nawet zasiłek na teatr dla biednych zwany theorikonem.

Jeśli chodzi o genezę komedii, to wywodzi się ona również z kultu Dionizosa, ale z obrzędów mających zapewnić urodzaj. Była to wesoła pieśń, śpiewana przez komos - orszak młodzieńców maszerujący podczas uroczystej procesji (komos - pochód i ode - pieśń). Komedia powstała około 480 r. p.n.e., a więc pół wieku później niż tragedia. Obejmowała utwory o żywej akcji i pomyślnym zakończeniu. Za jej pośrednictwem autorzy atakowali lub krytykowali nawet głowy państwa, bo w czasie jej wystawiania panowała wolność słowa, tzw. parresija.

Schemat teatru greckiego: 1. widownia; 2. orchestra (placyk, na którym występował chór); 3. proskenion (scena); 4. skene (kulisy, garderoby);
5. parodos (wejście dla chóru)

Grecki teatr miał charakter dużego, odkrytego amfiteatru wykutego w skale. Na centralnym miejscu, u stóp widowni, znajdowała się kolista przestrzeń przeznaczona dla tańczącego i śpiewającego chóru (orchestra), wejścia prowadzące do orchestry zwano parodosami. Akcja spektaklu rozgrywała się na proskenionie - odpowiedniku dzisiejszej sceny, znajdującym się nad ochestrą. Za proskenionem był niewielki budynek - skene, pełniący funkcję teatralnych kulis i garderoby. Skene szybko zaczęła służyć też jako tło do rozgrywanych przedstawień - na ścianie budynku zbudowano troje drzwi i balkony. Potem, gdy zlikwidowano chór, pozostała tylko scena i widownia.

Pierwotnie aktorzy mieli twarze umazane moszczem winnym (surowym sokiem wytłaczanym z owoców winorośli) i występowali w miękkim, haftowanym obuwiu (tzw. bucikach Dionizosa). Strój był bardzo kolorowy. Później, w starożytnym Rzymie, aktorzy występowali w maskach i na koturnach. W sztukach grali tylko mężczyźni (również kobiece role).

Ostateczny kształt tragedia uzyskała w V w. p.n.e. w Atenach. Spektakl taki składał się z następujących części:

-	prologu (przedmowa, wprowadzenie do akcji);
-	parodosu (wejście chóru, pierwsza pieśń);
-	epejsodionów (przyjście aktora, dłuższe przemówienie lub dialog z przodownikiem chóru) i stasimonów (pieśni chóru po epejsodionach);
-	eksodosu (końcowa pieśń chóru śpiewana przy zejściu z orchestry).

Akcja miała charakter liniowy, a jej cechą charakterystyczną było stopniowe narastanie napięcia. W jej budowie można było wyróżnić: zawiązanie, punkt kulminacyjny (kiedy sytuacja stawała się maksymalnie skomplikowana) oraz rozwiązanie (kiedy napięcie gwałtownie spadało).

W spektaklach dramatycznych obowiązywała zasada trzech jedności:
- miejsca (jedno miejsce wydarzeń);
- czasu (akcja mogła trwać tylko jedną dobę);
- akcji (w spektaklu mógł być poruszony jeden tylko problem).

Bohater tragedii musiał pochodzić z wysokich sfer, a tematyka sztuki zaczerpnięta była z mitologii. Na scenie występowało maksymalnie trzech aktorów. W tej sytuacji duże znaczenie miał chór, który, niczym narrator, opowiadał o tym, co działo się poza sceną, wyrażał wolę społeczeństwa, ogólne refleksje, komentował wydarzenia, czyli skutecznie zastępował sceny zbiorowe.

Najwięksi dramatopisarze antyczni to Ajschylos z Eleusis (VI-V w.), Sofokles (V w.) i Eurypides (V w.).

Ajschylos uznawany jest za twórcę tragedii klasycznej - ograniczył rolę chóru, wprowadzając drugiego aktora, wprowadził zróżnicowanie masek i strojów, rozbudował scenografię. Na scenie wystawił ok. 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych, zachowały się m.in. Oresteja, Błagalnice, Prometeusz w okowach. Jego twórczość była traktowana jako działalność wieszcza, moralnego reformatora. Legenda mówi, że Ajschylos zginął uderzony przez żółwia zrzuconego przez orła, który pomylił głowę pisarza z kamieniem, o który chciał rozbić skorupę gada.

Drugi z wielkich tragików - Sofokles - napisał 123 sztuki, zachowało się tylko 7 z nich: Ajas, Antygona, Król Edyp, Trachinki, Elektra, Filoktet i Edyp w Kolonie. Fabuła każdej oparta jest na innym micie - wszystkie były doskonale znane ateńczykom, przez co mogli oni skupić się na artystycznej formie teatralnego obrzędu, nie śledząc zbyt dokładnie akcji sztuki. Sofokles, w przeciwieństwie do Ajschylosa piszącego o problemach religijno-moralnych, na plan pierwszy wysunął człowieka o silnym, ukształtowanym już charakterze, w pełni świadomego odpowiedzialności za swoje czyny. W dramatach Sofoklesa mamy do czynienia z głęboką analizą psychologiczną bohaterów.

Antygona należy do najwcześniejszych spośród ocalałych tragedii Sofoklesa. Napisał ją w wieku 55 lat, a wystawił w 443 r. p.n.e. w teatrze Dionizosa na Wielkich Dionizjach. Temat zaczerpnięty został z mitów tebańskich o losach rodu Labdakidów. Rzecz dzieje się przed pałacem królewskim w Tebach. Główną istotą dzieła jest odwaga Antygony i zachowanie się innych osób wobec jej postępowania (złamała zakaz króla dotyczący grzebania zwłok jej brata Polinejkesa). Sofokles ukazał tragizm postaci, polegający na konflikcie między równoważnymi wartościami (prawa boskie a prawa ludzkie; uczucie a rozum; obowiązek rodzinny a obowiązek narodowy; honor a miłość).

Eurypides, najmłodszy z trójki greckich tragików, uważany jest za przedstawiciela dramatu realistycznego. Napisał m.in. Elektrę, Cyklopa, Ifigenię w Taurii. Sceptycznie podchodził do mitów i bogów, ograniczył rolę chóru, a legendarne wątki interpretował po swojemu. Często jego pomysły wymagały specjalnego rozwiązania akcji - z jego osobą wiąże się na przykład powstanie maszyny, która pozwalała spuścić aktora z góry, przez dach budynku scenicznego (deus ex machina). W ten sposób możliwe było ukazanie objawienia boga, który miał wyrazić swoją wolę wobec bohaterów sztuki.

Najstarszym komediopisarzem był Arystofanes, pisał komedie polityczne: Żaby, Osy, Chmury. Występował w nich przeciwko przywódcom ateńskim oraz przeciwko wojnie jako sile rujnującej przede wszystkim najbiedniejszych obywateli.

3

---