UGODA
Ugoda jest umową dwustronną, przez którą strony czynią sobie wzajemnie ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w celu uchylenia niepewności co do roszczeń wynikających z tego stosunku, zapewnienia ich wykonania albo też w celu uchylenia sporu już istniejącego lub mogącego powstać w przyszłości.
Istota ugody
Ugoda nie powołuje nowego stosunku prawnego, a jedynie go zmienia. Strony mogą wprawdzie oświadczyć zgodnie, że uchylają w całości dotychczasowy stosunek prawny i powołują nowy, lecz w takim wypadku nie można będzie mówić o ugodzie jako instytucji prawnej unormowanej w art. 917, ale o umowie zmieniającej umowę poprzednio zawartą lub też o tzw. nowacji, tj. instytucji prawnej. Niezbędną przesłanką ugody jest istnienie niepewności lub sporu (możliwości powstania sporu w przyszłości).
Do ugody, określanej przez niektórych przedstawicieli doktryny umową ugody, mają zastosowanie przepisy części ogólnej kodeksu cywilnego odnoszące się do czynności prawnych. Jedynym wyjątkiem jest wyłączenie stosowania art. 84 w zakresie uchylania się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu. Zagadnienie to bowiem zostało unormowane w sposób szczególny w art. 918.
Art. 917 i 918 odnoszą się także do ugód tzw. sądowych, tj. zawieranych przed sądami lub innymi organami rozpoznającymi sprawy cywilne. Ugody sądowe bowiem różnią się od ugód zawieranych przez strony poza organami orzekającymi tylko tym, że zawierają, poza oświadczeniami przewidzianymi w tym przepisie, ponadto procesowe oświadczenia woli stron zmierzające do umorzenia postępowania.
Wzajemne ustępstwa
Z użytego w art. 917 zwrotu, że przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa, wynika, że te wzajemne ustępstwa, i to obu stron, należą do istoty ugody. Przy ustępstwie jednej tylko strony nie można byłoby zasadnie mówić o ugodzie, lecz o zmianie wcześniej zawartej umowy lub o tzw. nowacji. Dotyczy to również ugód sądowych. Nie można bowiem podzielić poglądu, że w ugodzie sądowej może występować ustępstwo tylko jednej strony. Inną rzeczą jest zakres ustępstw. W tym względzie panuje duży liberalizm - w ugodzie pozasądowej wzajemne ustępstwa nie muszą być ekwiwalentne. Ugoda może być zawarta skutecznie także wtedy, gdy z obiektywnego punktu widzenia wzajemne ustępstwa nie są jednakowo ważne, a przeciwnie - w zakresie ekwiwalentności występują istotne różnice.
Konieczność istnienia stosunku prawnego
O ugodzie można mówić jedynie w sytuacji, gdy reguluje ona prawa i obowiązki stron (w celu usunięcia wątpliwości lub sporu) - przy czynieniu wzajemnych ustępstw - w ramach istniejącego już stosunku prawnego. Ugoda natomiast nie może stanowić całkowicie nowej podstawy prawnej ustalonych już praw i obowiązków. Nie może też naruszać tej sfery istniejącego stosunku, której wyraźnie nie zmienia. W ramach ugody odnoszącej się do stosunku dzierżawy nie można np. doprowadzić do przeniesienia własności dzierżawionej nieruchomości z wydzierżawiającego na dzierżawcę. Osiągnięcie takiego skutku mogłoby nastąpić jedynie w drodze sporządzonej (w formie aktu notarialnego) umowy przeniesienia własności, a więc umowy sprzedaży, darowizny, dożywocia czy też zamiany.
Cele, strony i przedmiot ugody
Celem ugody jest uchylenie niepewności co do roszczeń wynikających z istniejącego między stronami stosunku prawnego (powstałego z reguły w wyniku zawartej wcześniej umowy), zapewnienie wykonania zobowiązania albo uchylenie sporu już istniejącego lub mogącego powstać w przyszłości. Uogólniając, można powiedzieć, że celem ugody jest przekształcenie (przy wzajemnych ustępstwach) niepewnego lub spornego stosunku prawnego łączącego strony w stosunek pewny i bezsporny.
Dla dopuszczalności ugody nie ma istotnego znaczenia to, jaka jest przyczyna powstania niepewności, czy doszło już do sporu i czy spór dotyczy wszystkich elementów stosunku prawnego, czy też tylko niektórych z nich. Wystarczy sama możliwość powstania sporu lub niepewności (co do wykonania zobowiązania) oceniana w kategoriach subiektywnych.
Ugoda może odnosić się zarówno do stosunków obligacyjnych, jak i do innych stosunków o charakterze cywilnoprawnym regulowanych w prawie rzeczowym, spadkowym, rodzinnym, administracyjnym itp. Może dotyczyć roszczeń, które staną się wymagalne dopiero w przyszłości, a także roszczeń już przedawnionych (ale nie wygasłych). Ugoda nie może obejmować praw, którym obowiązujące przepisy odmawiają ochrony (np. zobowiązań z gry lub zakładu) oraz praw ściśle osobistych i niezbywalnych (dla przykładu nie można zawrzeć ugody w sprawie ważności stosunku małżeństwa, istnienia stosunku pokrewieństwa czy też powinowactwa, a także w przedmiocie zrzeczenia się alimentów, wynagrodzenia za pracę, renty należnej na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych.
Forma ugody, jej ważność i wykonanie
K.c. nie zawiera żadnego postanowienia co do formy, w jakiej ugoda powinna być zawarta. Oznacza to, że dopuszczalna jest w zasadzie każda forma, nie wyłączając ustnej. Nie jest to jednak zasada bez wyjątków. Jeżeli bowiem dla określonej czynności prawnej, będącej podstawą powstania stosunku prawnego, którego ugoda ma dotyczyć, przewidziana jest określona forma (np. forma szczególna aktu notarialnego), to i ugoda powinna być zawarta w takiej formie. W zakresie formy ugody ma też zastosowanie art. 77, stanowiący, że jeżeli umowa została zawarta na piśmie, to jej zmiana (a ugoda z reguły prowadzi do zmiany) powinna być również pismem stwierdzona.
Zauważyć należy, że ugoda zawarta przed sądem (wpisana do protokołu rozprawy czy też posiedzenia) zawsze spełnia wymagania w zakresie formy, w tym i formy szczególnej.
Ważność ugody podlega ocenie według tych samych zasad i na podstawie tych samych przepisów, co i inne czynności cywilnoprawne. Przy ocenie ważności ugody nie jest też wyłączone powoływanie się na postanowienia zawarte w art. 388 regulujące wyzysk.
W zakresie wykonywania ugód, poza ugodami sądowymi, obowiązują te same zasady, co i przy wykonywaniu umów, a szerzej rzecz ujmując - przy wykonywaniu zobowiązań.
Ugoda sądowa
Art. 917 i 918, normujące problematykę materialnoprawną ugód, nie zawierają żadnego postanowienia odnoszącego się do zawierania ugód nazywanych sądowymi, tj. zawierania ich przed sądami lub innymi organami powołanymi do rozpoznawania spraw cywilnych w szerokim znaczeniu tego pojęcia. Natomiast dopuszczalność zawierania takich ugód wynika z przepisów procesowych, i to nie tylko z przepisów kodeksu postępowania cywilnego - możliwość zawarcia ugody przewiduje również k.p.k. oraz k.p.a.
Ugoda sądowa powinna odpowiadać zarówno przesłankom materialnoprawnym, jak i określonym przepisom procesowym. Ugoda sądowa bowiem ma charakter czynności procesowej podjętej przez strony w celu wywołania skutków przewidzianych w przepisach materialnoprawnych.
Obecnie za nieaktualny należy uznać pogląd - reprezentowany dawniej przez niektórych przedstawicieli doktryny - że treść ugody sądowej nie musi odpowiadać przesłankom przewidzianym w art. 917 k.c., ponieważ jej koniecznym elementem nie są wzajemne ustępstwa obu stron, a wystarczą ustępstwa jednej z nich. Skoro przepisy procesowe nie określają, na czym polega istota ugody sądowej i jakie wywołuje ona skutki, przyjąć należy, że chodzi tu o ugodę w znaczeniu przewidzianym w k.c., a więc zawierającą ustępstwa obu stron.
Zupełnie innym zagadnieniem natomiast jest zakres ustępstw. Jak to już zaznaczono ustępstwa stron nie muszą być ekwiwalentne nawet w ugodzie pozasądowej. Tym bardziej ekwiwalentność nie jest wymagana przy zawieraniu ugody sądowej. Przyjmuje się, że ustępstwem strony ugody sądowej może być nawet rezygnacja z uzyskania orzeczenia sądowego korzystającego z powagi rzeczy osądzonej. Ugoda sądowa może dotyczyć zarówno stosunku prawnego będącego przedmiotem postępowania sądowego, jak i stosunku nie objętego postępowaniem w konkretnej sprawie; może wykraczać poza przedmiot objęty postępowaniem sądowym.
Z istoty ugody sądowej, zawierającej nie tylko oświadczenia stron zmierzające do zmiany istniejącego między nimi stosunku prawnego, ale również oświadczenia procesowe zmierzające do umorzenia postępowania, wynika, że zawarcie takiej ugody prowadzi do zakończenia postępowania sądowego - do wydania postanowienia umarzającego postępowanie. Staje się ona ostateczną (wywołującą skutki prawne) nie z chwilą jej zawarcia i niezgłoszenia przez sąd (inny organ) sprzeciwu, lecz dopiero z chwilą uprawmocnienia się orzeczenia umarzającego postępowanie w związku z jej zawarciem. Dopóki postanowienie o umorzeniu nie uprawomocni się, dopóty strona może zaskarżyć je i w zażaleniu uchylić się od skutków materialnoprawnych złożonego w ugodzie oświadczenia woli.
Uprawomocnienie się postanowienia umarzającego postępowanie sądowe w związku z zawarciem ugody nie stanowi przeszkody do podważania jej ważności - w zakresie jej skutków materialnoprawnych - na podstawie przepisów kodeksu cywilnego normujących ważność czynności prawnych, a także do uchylenia się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu - w trybie przewidzianym w art. 918.
Ugody sądowe nie korzystają z powagi rzeczy osądzonej. Powołanie się w toku procesu na uprzednie załatwienie sprawy (likwidację sporu) w drodze ugody sądowej nie może doprowadzić do odrzucenia pozwu ani też do umorzenia postępowania, a jedynie - w razie ustalenia, że niepewność co do roszczeń wynikających z pierwotnego stosunku prawnego, czy spór istniejący lub mogący powstać z tego stosunku został zlikwidowany w drodze ugody - do oddalenia powództwa.
Ugoda sądowa jest tytułem egzekucyjnym, oczywiście w zakresie, w jakim przedmiot ugody nadaje się do egzekucji.
K.p.c.
Zawarcie ugody sądowej jeszcze przed wniesieniem sprawy do sądu może nastąpić w ramach postępowania pojednawczego.
Wyjaśnienie sytuacji prawnej i ustalenie wzajemnych praw i obowiązków strony stosunku prawnego mogą osiągnąć co prawda zawsze, zawierając ugodę rnaterialnoprawną, jednakże zawarcie ugody przed sądem (ugody sądowej) daje stronom większe korzyści (np. w zakresie postępowania egzekucyjnego, czy przerwania biegu przedawnienia). Zawarcie takiej ugody przed wszczęciem postępowania pozwala uniknąć rozstrzygania sporu w kosztownym postępowaniu sądowym.
Korzystając z drogi postępowania pojednawczego, strona pragnąca zawrzeć ugodę ma sytuację ułatwioną bardziej niż przy zawieraniu ugody pozasądowej, ponieważ w postępowaniu tym jej wniosek rozpoczyna postępowanie zmierzające do zawarcia ugody, niepotrzebne są więc nawet wstępne pertraktacje dotyczące zgody i terminu ugodowych negocjacji.
Postępowanie pojednawcze toczyć się może jedynie w takich sprawach cywilnych, których charakter zezwala na zawarcie ugody, a więc nie tylko w sprawach majątkowych, ale także i w tych sprawach niemajątkowych (np. dotyczących ochrony dóbr osobistych), w których możliwe jest zawarcie ugody.
Możliwości ugodowego załatwiania niektórych sporów występują także w zakresie spraw należących do postępowania nieprocesowego, np. w sprawach działowych. Z przepisów regulujących postępowanie pojednawcze nie wynika, że zostało ono ograniczone tylko do ram postępowania procesowego. W postępowaniach odrębnych ograniczenie korzystania z postępowania pojednawczego występuje jedynie w sprawach z ubezpieczeń społecznych, w których wyłączona jest w ogóle możliwość zawarcia ugody. Nie jest dopuszczalne postępowanie pojednawcze w sprawach zakończonych prawomocnym rozstrzygnięciem (orz. SN), chyba że istnieją podstawy do żądania wydania nowego orzeczenia w sprawie wskutek zmiany okoliczności.
Ugoda zawierana w postępowaniu pojednawczym podlega ocenie sądu pod względem jej zgodności z prawem, zasadami współżycia społecznego i możliwości rażącego naruszenia w niej usprawiedliwionego interesu jednej ze stron. Stwierdzenie tych naruszeń spowoduje wydanie postanowienia, w którym sąd stwierdzi, że ugoda, którą strony chcą zawrzeć, jest niedopuszczalna. Zakres kontroli sądu jest więc szerszy niż przy ugodzie zawieranej w trakcie postępowania. Ugoda zawarta w postępowaniu pojednawczym jest tytułem egzekucyjnym.
Na przewodniczącym ciąży obowiązek skłaniania stron do pojednania w toczącym się postępowaniu. Pojednanie stron prowadzi do umorzenia postępowania w wyniku zawartej ugody lub cofniętego pozwu.
W sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, wyrazem pojednania stron jest zawarcie ugody. W sprawach, w których zawarcie ugody jest niemożliwe, efektem pojednania może być cofnięcie pozwu.
Skłanianie stron do pojednania, poza przypadkami określonymi ustawowo, w każdego rodzaju sprawie podejmowane powinno być w chwili, która według oceny przewodniczącego jest najbardziej właściwa dla uzyskania pozytywnego efektu pojednania. W pewnych rodzajach spraw ustawa wskazuje ponadto pewne fazy postępowania, w których tego rodzaju działanie ma być podejmowane, jak np. w sprawach rozwodowych na posiedzeniu pojednawczym lub w sprawach z zakresu prawa pracy w ramach czynności wyjaśniających.
Na pierwszym posiedzeniu, po wstępnych wyjaśnieniach stron, zawarcie ugody jest szczególnie pożądane, ponieważ likwiduje proces bez zbędnego postępowania dowodowego. Pojednanie może nastąpić w ciągu całego postępowania przed pierwszą instancją oraz przed instancjami odwoławczymi - aż do zakończenia postępowania kasacyjnego.
Osnowa ugody, tj. jej treść, powinna dokładnie określać ostatecznie ustalone między stronami rozmiary świadczenia i zakres objętych procesem roszczeń, które mają zostać zaspokojone. Treść ugody musi być jasna - nie jest dopuszczalne późniejsze rozstrzyganie wątpliwości co do oświadczeń stron w drodze postanowienia sądu, tak jak usuwane są wątpliwości co do treści wyroku. Nie jest również douszczalny wniosek o uzupełnienie ugody. Osnowa ugody musi być objęta protokołem sądowym - wciągnięta do protokołu - oraz podpisana przez obie strony. Jeżeli strona nie może ugody podpisać, sąd musi stwierdzić w protokole przyczynę braku podpisu.
Zawarta przez strony ugoda wiąże sąd, który w jej rezultacie musi umorzyć postępowanie w zakresie objętym ugodą, ponieważ dalsze postępowanie w sprawie jest już niedopuszczalne.
W przypadkach gdy ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, sąd może uznać ją za niedopuszczalną i dalej rozpatrywać sprawę celem jej rozstrzygnięcia wyrokiem
Strona może uchylić się od skutków złożonego oświadczenia aż do uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania. Po umorzeniu postępowania ugoda sądowa stanowi tytuł egzekucyjny.
4