Językoznawstwo ogólne
prof. dr hab. Jolanta Maćkiewicz
Wykład 3
Wewnętrzne zróżnicowanie języka:
język mówiony a pisany
Środki pozawerbalne w mówieniu i pisaniu.
Środki językowe w mówieniu:
prozodyczne: intonacja, tempo mówienia, przedłużanie niektórych głosek - jeśli komunikaty wnoszone przez znaczenie słów i przez środki prozodyczne są sprzeczne - odbieramy to, co wnoszą środki prozodyczne, np. Pięknie dziś wyglądasz!
mimka - też jest ważniejsza od znaczenia słów
gesty - posługujemy się gestami skonwencjonalizowanymi, np. skinienie głową oznacza potwierdzenie (dla Bułgarów i Greków - zaprzeczenie oraz nieskonwencjonalizowanymi, indywidualnymi
język ciała - sposób stania / siedzenia
kod proksemiczny - sygnalizuje odległość, stopień oficjalności kontaktu
Badaniem kodu proksemicznego zajmowali się Amerykanie.
np. w zetknięciu międzykulturowym Amerykanina i Azjaty Amerykanin odsuwa się od rozmówcy, Azjata - przysuwa
Wiąże się to z przejętym po przodkach pojęciem terytorialności, stref.
Edward T. Hall (badacz proksemiki) - Ukryty wymiar
Hall wymienia cztery strefy (badania dla Ameryki Pn):
strefa intymna: do 45 - 50 cm - układ twarzą w twarz to pozostawanie w strefie intymnej, ale ramię w ramię - już nie. W windzie unikamy kontaktu wzrokowego, żeby się sztucznie oddalić
strefa osobista: 50 - 120 cm - strefa rozmowy
strefa społeczna: powyżej 120 cm - układ w którym jedna osoba mówi do większej grupy, np. sytuacja wykładu - tu dodatkowym elementem jest podwyższenie, z którego przemawia wykładowca
strefa publiczna: powyżej 3,5 m - sytuacja przemawiania, często z mikrofonem
Dla Europejczyków te odległości mogą być inne.
Istotna rola odległości ma odzwierciedlenie w języku - posługujemy się dystansem w sensie metaforycznym mówiąc np. znajomi bliscy i dalecy.
W komunikatach nacechowanych emocjonalnie słowami wyraża się 7% treści wypowiedzi, głosem, środkami prozodycznymi - 38%, a ciałem - 55%.
Nie należy jednak zbytnio ufać procentom.
Środki językowe w pisaniu:
interpunkcja (wykrzyknik, wielokropek)
środki graficzne (wytłuszczenie, podkreślenie)
… i to wszystko!
Mówienie i pisanie to niemalże dwa różne języki. Różnią się co do budowy tekstu: co do składni i co do całości:
kłopoty z interpunkcją - widoczne przy próbie zapisu nagranego dialogu; pauza może oznaczać kropkę, ale nie musi, także: zastanawianie się, zamianę myśli, wahanie, może też być pauzą znaczącą.
niemożność wyodrębnienia zdań, zatarte granice pomiędzy nimi w języku mówionym
w tekstach mówionych występuje więcej równoważników, wynika to ze specyfiki sytuacji komunikacyjnej; równoczesne uzależnienie wypowiedzi od sytuacyjności - pewne informacje wnosi sytuacja, np. Połówkę do Gdańska. - oraz od dialogowości - uzupełniające się repliki, zwłaszcza w układach pytanie - odpowiedź, np. - Idziesz do domu, czy z domu? - Do.
znaczenie środków pozawerbalnych
W mówieniu:
zdania urwane, kalekie
nagłe zmiany typów zdań (np. gdy jednemu z rozmówców coś się przypomni)
anakolut - zdanie wewnętrznie składniowo niezharmonizowane, inaczej się zaczyna, inaczej kończy
wata słowna - wypełnianie przerw; unikamy ciszy, bronimy się przed naturalnymi pauzami:
pomruki, np. hm…, ee…
całe frazy, np. Co to ja chciałem powiedzieć…
głównie zdania złożone współrzędnie łączne ze spójnikiem „i”
w ten sposób sygnalizuje się relację między wydarzeniami, „i” jest najwygodniejsze, bo wieloznaczne - sygnalizuje łączność i następstwo w czasie, al. też relacje bardziej złożone, ich odczytanie należy do odbiorcy
np. Poznała Kowalskiego i zaszła w ciążę.
równie częsty w mówieniu jest spójnik „bo”, który sygnalizuje relację przyczynowo - skutkową; narzucamy światu uporządkowanie poprzez widzenie wszędzie relacji przyczyna skutek, już dzieci pytają „czemu?”
z kolei „że” służy do relacjonowania:
1) co się dzieje w naszych głowach
2) wypowiedzi innych ludzi, np. Powiedział, że…
W pisaniu:
Charakterystyczne dla tekstów pisanych jest większe uporządkowanie.
Występuje mniej równoważników.
Jest więcej wypowiedzi złożonych (nadawca ma czas przemyśleć relacje między nimi).
Konstrukcje składniowe:
imiesłowowe równoważniki zdań (równoważniki uprzednie wycofują się z języka, także pisanego, świadczy o tym duża ilość błędów co do relacji czasowej i wspólnego podmiotu)
strona bierna
1) kiedy nie możemy lub nie chcemy nazwać wykonawcy czynności, wykonawca jest nieistotny albo nie wiadomo, kim jest, np. Towar został przywieziony do sklepu.
w języku mówionym wypowiedzi tego typu przekształcane są np.:
Przywieźli towar. - strona czynna, ale bezosobowo
Szyba się stłukła. - nie chcemy ujawnić sprawcy, strona niby-zwrotna
2) kiedy chcemy umieścić na pierwszym planie obiekt, a nie wykonawcę, np. Janek jest myty przez mamę.
przekształcenia tego typu wypowiedzi w języku mówionym:
Janka myje mama, lub: To Janka myje mama. - środki prozodyczne + szyk
strona bierna jest charakterystyczna dla tekstów pisanych, zwłaszcza naukowych i urzędowych
nominalizacja - oparta na rzeczowniku odczasownikowym, powoduje wstrzymanie ruchu, zastygnięcie; w mowie, dla której charakterystyczny jest ruch, posługujemy się czasownikami np. Pisał artykuł przez dwie godziny. W piśmie: Pisanie artykułu zajęło mu dwie godziny
użycie zaimków
częstsze w mówieniu
zaimki osobowe: ja, ty, on
w języku mówionym pojawiają się obok form czasownikowych, chociaż nie jest to konieczne, bo informację o osobie zawierają końcówki czasowników
zlewają się formy 1 i 3 osoby, np. piszę i pisze
mówienie jest często redundantne (nadmiarowe):
bo musimy sobie dać czas na przemyślenie
bo nie można się cofnąć w mówieniu (stąd nadużywanie zaimków osobowych)
czasem redundancja jest potrzebna ze względów emfatycznych, np. Ja pracuję, a ty czytasz gazetę!
Z drugiej strony, mimo nadmiarowości, w języku mówionym widoczna jest oszczędność informacji, które napływają z uwarunkowań sytuacyjnych.
zaimki wskazujące
często nie pełnią funkcji wskazującej, np. Daj mi to.
lub: Ten sąsiad, ten Kowalski, ma takiego psa, takiego boksera. - być może w tym przykładzie uwidacznia się pragnienie wprowadzenia kategorii gramatycznej określoności?
zaimki nieokreślone: jakiś, ktoś, coś
np. takie coś, taki jakiś - kontekst jest sprzeczny!
Pogranicze mowy i pisma:
Mówione teksty reprodukowane - bliżej pisma
np. recytowanie wiersza - może być wzbogacone, gdy mówimy
Mówiony tekst przygotowany - bliżej mowy
np. zasadniczo mówiony wykład: p. prof. może nas (słuchaczy) obserwować - mimikę, gesty, język ciała; „Czasami muszę poględzić, żeby państwa ręce mogły odpocząć.”
uporządkowanie - notatki
Komunikacja SMSowa i internetowa
słowa obudowane środkami pozajęzykowymi
emotikony wyrażają gesty i mimikę
Mowa a pismo w ujęciu historycznym
Kiedy człowiek nauczył się mówić i pisać?
W 1866 roku Paryskie Towarzystwo Językoznawcze zabroniło wszelkich publicznych dyskusji dotyczących pochodzenia języka, uznając, że to pole do popisu dla dziwaków.
Istniało wiele koncepcji tłumaczących powstanie języka, począwszy od tej związanej z Wieżą Babel (jeden język rozpadł się na kolejne).
Z czego powstał język?
teoria kukuryku (in. teoria hau-hau, teoria onomatopeistyczna) - Heraklit z Efezu
język ludzki powstał z naśladowania dźwięków otoczenia;
teoria Ach!
język powstał z wyrażania uczuć (wykrzykniki);
teoria hop-siup!
język powstał jako element pomagający ludziom w pracy;
Człowiek zaczął mówić, kiedy zostały spełnione niezbędne ku temu warunki:
odpowiednio rozwinięty mózg (trzeba mieć o czym mówić)
odpowiednio rozwinięte artykulatory (narzędzie)
odpowiednio rozwinięty narząd słuchu (odbiór)
„Wielkość mózgu nie musi wpływać na to, co w tym mózgu jest.” - prof. M.
Na pewnym etapie ewolucji u ludzi nastąpiło obniżenie krtani, co miało pozytywny skutek w postaci utworzenia rozległego kanału głosowego w kształcie litery L, który ułatwiał wymawianie samogłosek. Z drugiej jednak strony obniżenie krtani niosło ze sobą ryzyko zakrztuszenia: dawniej kanały doprowadzające powietrze i jedzenie były rozdzielone.
Mózgi i artykulatory nie zachowały się, oczywiście, więc jesteśmy skazani na spekulacje.
Z badań wynika, że Neandertalczyk nie jest naszym przodkiem, ale kuzynem i że być może umiał mówić.
Analfabetyzm:
Europa - 3%
- 50%
- 39%
Niger - pisać i czytać umie 12% ludności, w tym tylko 5% kobiet.
W krajach arabskich widoczne są wyraźne dysproporcje między kobietami a mężczyznami.
Wiele języków funkcjonuje tylko w odmianie mówionej, mogą ewentualnie zostać zapisane przez badaczy.