Procesy społeczne związane z kształtowaniem stosunków międzynarodowych
POSTRZEGANIE SPOŁECZNE, procesy rozpoznawania przez człowieka sensu zachowań oraz względnie trwałych cech innych ludzi; ich podstawą jest wiedza społ. zawarta w systemie pojęć i schematów społ. nabywanych przez jednostkę w toku rozwoju społ.; spostrzeganie społeczne obejmuje m.in.:
percepcję ważnych społecznie właściwości fiz., jak np. uroda, wygląd zewnętrzny;
rozpoznawanie emocji występujących u innych ludzi;
przypisywanie określonych intencji zachowaniom innych;
wytwarzanie „ogólnego wrażenia” odnoszącego się do osobowości nowo poznanych ludzi (często na podstawie informacji fragmentarycznych);
kategoryzację społ., tj. zaliczenie innej osoby do określonej grupy (np. własnej lub cudzej), przypisanie jej określonej roli społ., aktywizację odpowiednich → stereotypów;
procesy atrybucji, czyli wnioskowanie o przyczynach zachowania innych lub o ich cechach charakteru, postawach i zdolnościach na podstawie ich zachowań; wartościowanie (ewaluację), czyli ocenianie (pozytywne lub negatywne) innych.
W szerszym znaczeniu pojęcie spostrzegania społecznego obejmuje nie tylko rozpoznawanie i ocenianie właściwości ludzi, ale także grup, instytucji i innych obiektów społecznych.
K. SKARŻYŃSKA Spostrzeganie ludzi, Warszawa 1981;
Psychologia spostrzegania społecznego, red. M. Lewicka, J. Trzebiński, Warszawa 1985.
Procesy społeczne - w języku potocznym rozumie się zazwyczaj połączone ze sobą szeregi zjawisk wywołujące określone skutki. Według L. Von Wiese'a dzielą się na:
Procesy łączące ludzi (asocjatywne):
zbliżenie,
przystosowanie,
zrównanie,
zjednoczenie.
Procesy dzielące ludzi (na gruncie rozbieżności interesów lub dążenia do zaspokojenia tych samych interesów kosztem partnera):
rozłączanie,
współzawodnictwo,
opozycja,
konflikt.
Procesem społecznym nazywamy względnie jednorodne serie zjawisk powiązane zależnościami przyczynowymi lub strukturalno-funkcjonalnymi, które zachodzą w społeczeństwie.
Rodzaje procesów społecznych:
procesy intrapersonalne - zachodzące w osobowości człowieka (np. samokształcenie);
procesy zachodzące pomiędzy dwoma jednostkami (przystosowanie, sprzeciw, bunt, oderwanie się, itp.);
procesy zachodzące między jednostką a grupą (podporządkowanie, identyfikacja, dążenie do dominowania, sprzeciw, bunt, oderwanie się);
procesy zachodzące między grupami (współpraca, pokojowe współistnienie, wzajemna pomoc, tolerowanie się, niechęć, konkurencja, konflikt, wrogość, walka, wojna - gospodarcza, psychiczna, zbrojna);
procesy zmieniające organizację i strukturę grup (rozwój dekadencja, reorganizacja, dezorganizacja, ruchliwość społeczna, modernizacja).
Procesy łączące ludzi (asocjatywne):
zbliżenie,
PANAMERYKANIZM [gr.-łac.], ruch polit. postulujący zbliżenie i współpracę państw amer.; idea zjednoczenia nowo powstałych republik Ameryki Środk. i Pd. i ich współpracy polit. oraz obronnej została zainicjowana w pocz. XIX w. przez S. Bolívara, który 1826 zwołał kongres → panamski w celu utworzenia federacji państw hispanoamer.; wraz ze śmiercią Bolívara i rozpadem → Wielkiej Kolumbii (1830) panamerykanizm w wersji południowoamer. stracił znaczenie; w końcu XIX w. USA przedstawiły własną koncepcję panamerykanizmu jako ruchu na rzecz obrony interesów Ameryki przed państwami eur. oraz wielostronnej współpracy państw amer. (zwł. gosp.) pod egidą USA i przejęły w nim inicjatywę przy zgodzie państw Ameryki Łac.; zwołano pierwszą konferencję → panamerykańską ; i utworzono Unię → Panamerykańską ; ta koncepcja panamerykanizmu, związana z dążeniem USA do zapewnienia sobie dominacji w Ameryce, wywodziła się z doktryny → Monroego i znalazła uzasadnienie w jej uzupełnieniu sformułowanym 1904 przez prez. Th. Roosevelta, który przyznał USA prawo do interwencji militarnej w Ameryce Łac. w obronie jej państw, z czego USA wielokrotnie korzystały w 1. poł. XX w.; dopiero w latach 30. USA zmodyfikowały swoją politykę wobec Ameryki Łac.: 1933 prez. F.D. Roosevelt proklamował politykę → dobrego sąsiedztwa, a 1936 na konferencji panamer. w Buenos Aires uznał bezwarunkowo zasadę nieinterwencji; dążenie USA do zinstytucjonalizowania systemu ogólnoamer. znalazło wyraz w utworzeniu 1948 → Organizacji Państw Amerykańskich, która sformalizowała system dominacji USA w Ameryce Łac.; dopiero w latach 60. położono nacisk na rzeczywistą współpracę i rozwój gosp. (m.in. 1960 powstał Międzyamer. Bank Odbudowy i Rozwoju); 1961 wszedł w życie program rozwoju Ameryki Łac. przy współpracy i z pomocą USA p.n. → Sojusz dla Postępu; od końca lat 60. rozwijały się jednocześnie tendencje do współpracy i integracji krajów Ameryki Łac. bez udziału USA, m.in. 1975 powstał Latynoamer. System Gosp. (SELA), 1980 — Latynoamer. Stow. Integracji, w latach 90. współpraca obejmująca lokalne rynki, m.in. Kolumbii, Meksyku i Wenezueli oraz Mercosur: Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj; w końcu lat 80. USA reaktywowały ideę panamerykanizmu jako więzi ekon. krajów Ameryki, tworząc → Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA), który ma zintegrować kraje półkuli zachodniej.
BAHAIZM, ruch rel. wyodrębniony 1863 przez pers. reformatora rel. Bahaullaha (1817-92) z → babizmu; dąży do unifikacji wyznań teistycznych (gł. chrześcijaństwa, judaizmu i islamu) jako podstawy zbliżenia ludzi bez względu na rasę, język, przynależność nar. itp.; jest religią bez duchowieństwa i kultowych ceremonii; centrum rel. i siedziba najwyższej władzy (10-osobowe kolegium zw. Rękami Sprawy) znajduje się w okolicach Akki (Izrael), gdzie zmarł twórca bahaizmu; ożywiona działalność propagandowa rozpowszechniła bahaizm na całym świecie (ok. 2 mln wyznawców, najaktywniejsi w USA).
EKUMENICZNY RUCH, nurt chrześc. propagujący porozumienie i współpracę między Kościołami, a w dalszej perspektywie przywrócenie jedności chrześcijan; warunkiem wzajemnego zbliżenia ma być nawiązywanie dialogu (również z niechrześcijanami i niewierzącymi). Takie tendencje ekumeniczne pojawiły się już w XIX w. w kręgach Kościołów protest., zaś ich pionierami byli teologowie protest., gł. N. Söderblom i J. Mott, którzy propagowali jednocześnie jedność, misyjność i odnowę chrześcijaństwa. Uzasadnienie teol. dał ruchowi K. Barth. Ruch ekumeniczny ujęto w struktury organiz. podczas Świat. Konferencji w Edynburgu (1910), która miała położyć kres rywalizacji w zdobywaniu nowych wyznawców. W jej wyniku ukształtowały się 3 nurty: misyjny — zorganizowany w Międzynar. Radzie Misyjnej; doktrynalny — skupiony w Komisji Wiara i Ustrój oraz prakt. — skoncentrowany w Komisji Wiara i Praca, czyli Praktycznego Chrześcijaństwa. Nurt doktrynalny i prakt. zorganizowały 1938 w Utrechcie wspólną konferencję, której celem było opracowanie dotychczasowego statutu organizacji ekumenicznej, mogącej skupić wszystkie Kościoły. Organizację tę powołano w Amsterdamie 1948 podczas konferencji ekumenicznej z udziałem 147 Kościołów jako → Światową Radę Kościołów (ŚRK) z siedzibą w Genewie (skupiającą obecnie ponad 300 Kościołów). Działalność ekumeniczną prowadzą również inne, niezależne od niej, związki i organizacje (np. Eur. Konferencja Kościołów, zw. nyborską). Wspólną podstawę teol. Kościołów zrzeszonych w ŚRK stanowi przede wszystkim uznanie bóstwa i zbawczej roli Jezusa Chrystusa. Oprócz problematyki teol. i ściśle rel., ruch ekumeniczny podjął po II wojnie świat. również ważkie zagadnienia społ. i polit., a zwł. sprawy pokoju, rozbrojenia, zakazu użycia broni jądrowej. Kościół katol., początkowo niechętny ekumenizmowi, zmienił swój stosunek do tego ruchu podczas Soboru Watykańskiego II, który uchwalił dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio (1964). Szczególną rolę odegrał tutaj pontyfikat Jana XXIII, w czasie którego nastąpiła zmiana w negatywnej dotychczas ocenie ruchu ekumenicznego przez Watykan. Sprawami ekumenizmu w Kościele katol. zajmuje się powołany 1960 przez Jana XXIII Sekretariat do Spraw Jedności Chrześcijan, z którym 1974 Paweł VI złączył Komisję do Spraw Stosunków Rel. z Judaizmem. Kierunek ten znajduje wyraz również w programie działania papieża Jana Pawła II. Rezultatem ruchu ekumenicznego są kontakty międzywyznaniowe różnych Kościołów i wspólnot wyznaniowych. W Polsce od 1946 działa Pol. Rada Ekumeniczna, skupiająca obecnie 7 Kościołów. Zob. też dialog międzyreligijny .
UT UNUM SINT [łac.], encyklika Jana Pawła II ogłoszona 1995; pierwszy dokument papieski po Soborze Watykańskim II podejmujący w sposób systematyczny problematykę jedności chrześcijan; wskazuje m.in. na dialog jako drogę prowadzącą do usunięcia rozbieżności i środek ewangelizacji wszystkich narodów, przypomina inicjatywy na rzecz zbliżenia Kościołów i papieską posługę jedności; wzywa biskupów do wspierania dążenia do jedności wszystkich ochrzczonych.
przystosowanie,
ADAPTACJA SPOŁECZNO-ZAWODOWA, proces przystosowywania się do środowiska pracy zaw.; polega na przystosowaniu się do: a) fiz. środowiska pracy; b) wymagań zawodu i stanowiska pracy (opanowanie umiejętności zaw., niezbędnych na danym stanowisku pracy); c) nowego środowiska społ.; d) formalnej organizacji miejsca pracy oraz układu oficjalnych stosunków określonych regulaminami i przepisami. Problemy a.s.-z. są przedmiotem zainteresowania socjologii i psychologii pracy, a także celowych działań prakt. różnych instytucji (kształcenie przemienne, instruktaż zaw. i in.).
REAKTYWIZACJA [łac.], rehabilitacja zawodowa, przywrócenie inwalidzie zdolności do wykonywania pracy, najlepiej w jego zawodzie z ewentualną zmianą stanowiska pracy; reaktywizacja oznacza też nauczenie nowego zawodu i przystosowanie do nowych warunków pracy.
OPORTUNIZM [łac.]:
1) postawa psych. i społ. polegająca na rezygnacji z powszechnie przyjmowanych zasad postępowania na rzecz przystosowania się do okoliczności, kierowanie się tym, co w danej sytuacji korzystne;
2) filoz., politol. w historii marksizmu terminem o. określano (z intencją wartościującą negatywnie, potępiającą) nurty reformistyczne (→ reformizm) w ruchu robotn. kierujące się bieżącymi interesami robotników, dążące do poprawy warunków ich życia w kapitalizmie, rezygnujące natomiast z postulatu dokonania rewol. zmiany ustroju.
zrównanie,
EGALITARYZM [franc.], pogląd społ.-polit. uznający za podstawę sprawiedliwego ustroju społ. zasadę całkowitej równości warunków życia oraz praw ludzi (franc. égalitaire `dążący do równouprawnienia, zrównania'); także oparte na tym poglądzie dążenie do zrównania wszystkich członków społeczeństwa pod względem ekon., społ. i polit.; przeciwieństwo → elitaryzmu.
U podstaw egalitaryzmu leży przekonanie, że ludzie z natury są równi i ich potrzeby są (lub powinny być) w zasadzie jednakowe; wobec tego sprawiedliwy ustrój społ. powinien wszystkim dawać takie same szanse ich zaspokajania i zapewniać jednakowe warunki bytowania.
Zwolennicy egalitaryzmu wysuwają zasadę równości warunków życia ludzi jako postulat etyczny i ideał społ., za którego przyjęciem przemawiają przede wszystkim racje moralne i poczucie sprawiedliwości. Tak pojęty egalitaryzm stanowił istotny składnik większości → utopii społecznych, ukształtowanych jako ideologiczne odbicie nastrojów klas nieposiadających oraz niektórych odłamów drobnomieszczaństwa.
Począwszy od starożytności, idea równości warunków życia i równego podziału dóbr przyjmowała się żywiołowo we wszystkich ruchach plebejskich i była jednym z gł. haseł ich wystąpień skierowanych przeciwko panującym stosunkom społecznym.
Egalitaryzm był jednym z podstawowych haseł rewolucji franc. — oznaczał sprzeciw wobec feud. porządków i przywilejów stanowych oraz równość praw polit. dla wszystkich obywateli. W bardziej rozwiniętej, wyraźnej i radykalnej formie egalitaryzm wystąpił w poglądach przedstawicieli → socjalizmu utopijnego i → komunizmu ; rozumiany jako równość szans dla jednostek jest gwarantowany w konstytucjach wszystkich demokr. państw i oznacza przede wszystkim równość wszystkich obywateli wobec prawa; rozumiany zaś jako idea równości warunków bytu i podziału dóbr pozostaje ideą utopijną.
POROZUMIENIA SPOŁECZNE 1980-81 w Polsce, zawarte w wyniku strajków przez komisje rządowe i regionalne komitety strajkowe; od VII 1980 w kraju wybuchały żywiołowe strajki ekon. (Lubelszczyzna), w sierpniu — strajk powszechny na Wybrzeżu, który stopniowo rozszerzył się na całą Polskę; powstawały międzyzakładowe komitety strajkowe (MKS) i korzystając z pomocy niezależnych ekspertów formułowały postulaty wobec władz państw.; po wielodniowych rokowaniach zawarto porozumienia: 30 VIII w Szczecinie (przewodn. MKS — M. Jurczyk, komisji rządowej — wicepremier K. Barcikowski), 31 VIII w Stoczni Gdań. (L. Wałęsa, wicepremier M. Jagielski), 3 IX w Kopalni Węgla Kamiennego „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu-Zdroju (J. Sienkiewicz, wicepremier A. Kopeć); dotyczyły one podstawowych praw pracowniczych (tworzenia niezależnych samorządnych związków zaw., organizowania strajków) oraz obywatelskich (ograniczenia cenzury państw., udostępnienia środków masowego przekazu związkom wyznaniowym, uwolnienia więźniów polit., obsadzania stanowisk kierowniczych przez osoby kompetentne, niezależnie od przynależności do PZPR), podwyżek płac i rekompensaty wzrostu kosztów utrzymania, uprawnień socjalnych (m.in. zmiany systemu rentowo-emerytalnego, zwiększenia liczby miejsc w żłobkach i przedszkolach, wprowadzenia 3-letniego urlopu macierzyńskiego i sobót wolnych od pracy, skrócenia czasu oczekiwania na mieszkanie, zrównania zasiłków rodzinnych wszystkich grup zaw.); po strajkach chłopskich XII 1980-II 1981 podpisano porozumienie: 18 II w Ustrzykach Dolnych i 20 II w Rzeszowie (J. Kułaj, wicemin. rolnictwa A. Kacała); dotyczyły zagwarantowania nienaruszalności chłopskiej własności, zniesienia ograniczeń w handlu gruntami roln., równorzędnego traktowania gospodarstw rolnych niezależnie od typu własności, zwiększenia rentowności indywidualnych gospodarstw rolnych, produkcji maszyn roln. i zaopatrzenia w towary sklepów wiejskich, zmniejszenia sprzedaży alkoholu na wsi, zmiany systemu rentowo-emerytalnego dla rolników, rozwoju sieci szkół i przedszkoli, swobody praktyk rel. dzieci na koloniach letnich i żołnierzy w wojsku, zwiększenia nakładu czasopism katol., budowy kościołów.
zjednoczenie.
SYNOJKIZM [gr.], powstanie większego organizmu polit. (→ polis) w wyniku zjednoczenia okolicznych osad i wsi wokół jakiegoś centr. ośr.; przykładem synojkizmu jest zjednoczenie Attyki wokół Aten przez mitycznego króla Tezeusza.
EKSTAZA [gr.], religiozn. stan psych. polegający na intensywnym przeżywaniu rzeczywistości transcendentnej, któremu towarzyszy pełne lub częściowe zawieszenie działań władz psych.; pojawia się w aktach kontemplowania wartości rel., prorokowaniu oraz w doświadczeniach mistycznych (zjednoczenie z Bogiem); może wystąpić spontanicznie (np. w tańcu rel.) lub w następstwie systematycznych ćwiczeń duchowo-cielesnych (→ asceza, joga); w literaturze przedmiotu zjawisko ekstazy wiąże się najczęściej z misteriami gr., → sufizmem, jogą oraz mistyką chrześc. (Mistrz Eckhart, św. Jan od Krzyża, św. Teresa z Ávila). Temat ekstazy występował w literaturze i sztuce, zwł. baroku (rzeźba G.L. Berniniego Ekstaza św. Teresy), także w muzyce (A.N. Skriabin Poemat ekstazy).
HIPOSTAZA [gr.]:
1) filoz., religiozn. termin wprowadzony przez Plotyna, u którego oznaczał byt wyemanowany (→ emanacja) z absolutu i zajmujący określone miejsce w hierarchii kosmosu; pisarze chrześc. używali początkowo pojęcia hipostazy (pod wpływem neoplatonizmu) jako równoznacznego z pojęciem → substancji i → istoty ; od IV w. hipostazą nazywano każdą z osób boskich (→ Trójca Święta); unia hipostatyczna to zjednoczenie natur boskiej i ludzkiej w Jezusie; w scholastyce utożsamiano hipostazę z osobą;
2) log. uprzedmiotowienie pojęć, → abstrakcji ; błędne uznawanie, iż pojęcia ogólne (tzw. powszechniki, → uniwersalia) mają swe odpowiedniki w rzeczywistości przedmiotowej, tj. że istnieją realnie przedmioty ogólne, jak np. „człowiek w ogóle”, „zwierzę w ogóle” itp.; hipostazy są często źródłem spekulacji metafiz., z tego względu zwalczane przez → pozytywizm. Zob. też realizm pojęciowy.
INKARNACJA [łac.], wcielenie, przyjęcie ciała przez→ ducha; ze względu na rodzaj substancji duchowej (ducha), której dotyczy inkarnacja, rozróżnia się następujące jej typy: inkarnacja duszy ludzkiej jest pojmowana: w → platonizmie, → neoplatonizmie i wsch. nurtach filoz.-rel. (np. hinduizmie) jako nietrwałe i kontrastowe połączenie (→ dualizm), zwykle zakładające preegzystencję dusz i → reinkarnację; w→ arystotelizmie i → tomizmie inkarnację duszy rozumie się jako substancjonalne zjednoczenie formy i materii (→ hylemorfizm) ustanawiające istotę człowieka, podlegającą okaleczeniu przez śmierć cielesną; inkarnacja bóstwa jest pojmowana: w staroż. i wsch. nurtach filoz.-rel. wywodzących się z wierzeń politeistycznych i henoteistycznych jako funkcjonalne przyjęcie przez bóstwo postaci cielesnej; w chrześcijaństwie jako dokonane z woli Boga Ojca za sprawą Ducha Świętego przyjęcie przez Syna Bożego pełnego człowieczeństwa z prawdziwą duszą i prawdziwym ciałem (→ wcielenie), dzięki czemu w osobie Jezusa Chrystusa na trwałe zjednoczyły się natura boska i ludzka (tzw. unia hipostatyczna).
MISTYKA [gr.], stan życia rel., w którym człowiek osiąga bezpośrednie i doświadczalne przeżycie łączności z Bogiem; w rozumieniu chrześcijańskim mistyka jest darem Boga przejawiającym się najpierw przez oczyszczenie duszy (tj. wyzbycie się grzechów ciężkich i złych skłonności), następnie jej oświecenie (tj. trwanie i postęp w łasce uświęcającej), ostatecznie zaś — przez zjednoczenie z Bogiem; skutkiem tego zjednoczenia jest gotowość do znoszenia przez człowieka wszelkiego cierpienia dla Boga oraz miłowanie Boga dla niego samego; doświadczenie mistyczne jest zawsze aktem jednostki, a nie wspólnoty (dzielenie się przez mistyka własnymi przeżyciami z kimś innym jest wyjątkiem); jako sposób bycia z Bogiem jest nagłym, prostym, intuicyjnym, świadomym doznaniem jego obecności, spowodowanym działaniem Ducha Świętego (ma przy tym charakter przejściowy); doświadczenie mistyczne nie jest bezwzględnym warunkiem osiągnięcia → świętości ; nie polega też na otrzymaniu od Boga nowych prawd wiary; zjednoczenie mistyczne jest zapowiedzią uszczęśliwiającej wizji Boga w wieczności (niebo); przeżyciom mistycznym mogą towarzyszyć osobliwe zjawiska psychofiz. (ekstaza, stygmatyzacja, lewitacja); zob. też mistycyzm .
GARIBALDI GIUSEPPE (1807-82), wł. bohater nar., bojownik o wyzwolenie i zjednoczenie Włoch, generał; 1833 wstąpił do organizacji → Młode Włochy, 1834 uczestniczył w nieudanym powstaniu sabaudzkim; skazany zaocznie na śmierć, 1835 wyemigrował do Ameryki Pd.; uczestnik powstania republik. w Brazylii (1836) i wojny domowej w Urugwaju (1841); po powrocie do Włoch współorganizator oddziału ochotników walczących w wojnie wł.-austr. 1848-49, organizator obrony Rzymu; po jego upadku pospieszył na pomoc rewolucji w Wenecji; następnie na emigracji, skąd wrócił 1854 do Piemontu. W czasie wojny austr.-wł.-franc. 1859 dowodził korpusem strzelców alp. (zwycięstwo pod Varese); 1860 na czele wyprawy → Tysiąca pospieszył na pomoc powstaniu na Sycylii; wyprawa Garibaldiego i powstanie lud. doprowadziły do obalenia Burbonów i przyłączenia Królestwa Obojga Sycylii do Włoch; 1866 uczestnik wojny wł.-austr.; 1867 wkroczył do → Państwa Kościelnego, 1870 — do Rzymu; 1870 w służbie Francji — w wojnie franc.-prus. 1870-71 dowodził Armią Wogezów, stoczył pomyślnie potyczki z wojskami prus. w obronie republiki; autor pamiętników.
A. OSTROWSKI Garibaldi, Warszawa 1969;
RISORGIMENTO [wł.], ruch ideowy i polit. związany z zapoczątkowaną w końcu XVIII w. walką narodu wł. o wyzwolenie nar. i zjednoczenie państwa; idee risorgimenta [`odradzanie się'] rozbudzone pod wpływem rewolucji franc. 1789 i spotęgowane w dobie napoleońskiej, ujawniały się m.in. w działalności karbonariuszy (→ karbonaryzm), w walkach przeciwko panowaniu austr. oraz we wł. rewolucjach 1820, 1831 i 1848-49; znajdowały także odzwierciedlenie w publicystyce, zwł. pisma „Il Risorgimento”, wyd. w Piemoncie, który po upadku → Wiosny Ludów stał się gł. ośrodkiem risorgimenta; w ruchu risorgimento nurt demokr.-republ. reprezentowali G. Mazzini i jego organizacja → Młode Włochy oraz G. Garibaldi; ostatecznie przewagę uzyskał nurt umiarkowany, kierowany m.in. przez C.B. Cavoura, który 1861-70 doprowadził do pełnego zjednoczenia Włoch pod berłem dynastii → sabaudzkiej. Zob. też Włochy (Historia).
T. WITUCH Garibaldi, Warszawa 1983.
PANARABIZM, w świecie arab. idea, której zwolennicy uznają ludy mówiące językiem arab. za jeden naród i postulują zjednoczenie obszarów przez nie zamieszkanych (od Zat. Perskiej do O. Atlantyckiego), powołują się na wspólnotę historii, języka, kultury i religii oraz na tradycję świetności arab.-muzułm. imperium kalifów; panarabizm pojawił się pod koniec XIX w. w Syrii, w okresie tzw. odrodzenia arab. (→ nahda), okresie kształtowania się arab. świadomości nar. i arab. nacjonalizmu; po II wojnie świat. konsekwencją dążeń solidarnościowych Arabów było utworzenie 1945 → Ligi Państw Arabskich. Zob. też Arabowie (Historia).
PANGERMANIZM [gr.-łac.], niem. doktryna nacjonalistyczna na przeł. XIX i XX w. (pojawiła się w poł. XIX w. w Austrii) głosząca zjednoczenie wszystkich ludów germ.; od końca XIX w. hasło imperializmu niem., obejmującego swą ekspansją tereny zamieszkane przez ludy wywodzące się z niem. pnia językowego; organiz. reprezentacją pangermanizmu w Niemczech był → Związek Wszechniemiecki; pangermanizm wywarł duży wpływ na ideologię hitleryzmu.
G.W. MOSSE Kryzys ideologii niemieckiej , Warszawa 1974.
PANSLAWIZM [gr.-łac.], nazwa prądów ideologicznych o różnym zabarwieniu polit., mających na celu zjednoczenie Słowian; termin panslawizm, użyty po raz pierwszy w Czechach (J. Herkel, 1826) na oznaczenie idei jedności kulturowo-językowej ludów słow., nabrał później wieloznacznej treści. Idee zjednoczenia Słowian, wolnych i równych, w federacji narodów, były żywe w różnych krajach słow. wśród środowisk o demokr. i liberalnych poglądach; w Rosji głosiło je m.in. → Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian (1823) oraz Stow. Cyryla i Metodego (1846-47), reprezentował je również A.I. Hercen i M.A. Bakunin. Idee zjednoczenia Słowian pd. i zach. znalazły wyraz w różnych koncepcjach: w → iliryzmie (L. Gaj), jugosławizmie (J.J. Strosmayer) i → austroslawizmie (K. Havliček-Borowský). Demokratyczne odłamy pol. Wielkiej Emigracji wysuwały program federacji narodów słow. bez udziału w niej Rosji. Myśl tę rozwijał obóz emigracji postyczniowej („Niepodległość”); w latach 60. XIX w. za zjednoczeniem narodów słow., nie wyłączając Rosji, wypowiadał się J. Tokarzewicz („Gmina”). Panslawizm w Rosji wyrósł z doktryny → słowianofilów (antyteza Rosji i Europy); gł. jego działacze (m.in. M.P. Pogodin, N.J. Danilewski) domagali się, w myśl trójjedynej formuły „prawosławie, samodzierżawie, ludowość”, nadania lud. charakteru caratowi, podporządkowania jego wewn. polityki ros. nacjonalizmowi, a zagr. — panslawizmowi; Danilewski ( Rossija i Jewropa) zalecał całkowitą izolację od Europy Zach., jako konieczną przeciwwagę jej wpływów na Słowiańszczyznę, i utworzenie Wielkiego Związku Wszechsłow. z Carogrodem (Stambułem) pod władzą Rosji. W związku z zaognieniem stosunków ros.-tur. (m.in. wojna krymska) mgliste koncepcje nabrały charakteru polit. (hasła „świętej wojny” przeciwko zach. sojusznikom Turcji); po wojnie krymskiej panslawizm stał się oficjalnym i zorganizowanym ruchem (własne pisma i towarzystwa panslawistyczne) popieranym przez ros. rząd; apogeum osiągnął panslawizm w czasie wojny ros.-tur. 1877-78, potem osłabł; odrodził się na krótko w postaci → neoslawizmu, pod hasłem współdziałania narodów słow. przeciw Niemcom.
Z. KLARNERÓWNA Słowianofilstwo w literaturze polskiej w latach 1800 do 1848, Kraków 1926;
WALICKI W kręgu konserwatywnej utopii, Warszawa 1964.
INTEGRACJA EUROPEJSKA
Korzeni integracji europejskiej można szukać w bardzo odległych czasach: cesarstwie rzymskim, państwie Karola Wielkiego, krucjatach czy też Świętym Przymierzu. Można by przywołać plany konfederacyjne króla Czech Jerzego z Podiebradów (z 1464 r.) lub księcia Maximiliena de Sully (z 1638 r.). Nie należy także zapominać o inicjatywach międzywojennych, a zwł. o Unii Paneuropejskiej hrabiego R. Coudenhouve-Kalergiego, której idea stała się podstawą memorandum premiera Francji A. Brianda o Europejskiej Unii Federalnej, przedstawionego 1 V 1930 r. na forum Ligi Narodów. Niemniej jednak próba ustalenia historycznych korzeni integracji zawsze pozostanie kwestią dyskusyjną, a ujęcie takie musiałoby być niesłychanie subiektywne i niekompletne. Toteż w niniejszym eseju za początek procesu integracji europejskiej obierzemy lata bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej.
Przyjmiemy też wąskie rozumienie pojęcia integracji europejskiej, tj. ograniczone do historii i współczesności Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej, pomijając inne europejskie ugrupowania i organizacje. Tylko bowiem w tym wymiarze integracja europejska jest czymś absolutnie unikatowym — nigdy w historii i nigdzie na świecie suwerenne państwa nie podjęły się nawiązania tak ścisłej współpracy. Dobrowolne ograniczenie suwerenności przez scedowanie na organy wspólnoty części narodowych prerogatyw stanowi absolutny precedens w historii stosunków międzynarodowych. Dzięki zjednoczeniu swoich jednostkowych suwerenności państwa członkowskie Unii Europejskiej utworzyły nową jakość, która pozwala im stać się światową potęgą gospodarczą, a w przyszłości może i polityczną. Co najważniejsze, nie chodzi tutaj o federację, ale o twór całkowicie oryginalny, stanowiący wyważoną symbiozę rozwiązań ponadnarodowych z międzyrządowymi, gdzie tożsamość poszczególnych jej części składowych jest nie tylko respektowana i chroniona, ale wręcz uwypuklana. Unia Europejska umożliwia bowiem państwom członkowskim różnienie się bardziej kulturą, tradycją i mentalnością niż szczegółami polityki gospodarczej czy zagranicznej.
Genezę dzisiejszej Unii Europejskiej można wyprowadzić od zakończenia II wojny światowej i dążenia państw europejskich do położenia kresu wszelkiej agresji na kontynencie. Już we wrześniu 1946 r. W. Churchill nawoływał w Zurychu do utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Za prawdziwe narodziny ruchu europejskiego, stawiającego sobie za cel integrację, czy to według modelu federalistycznego, czy międzyrządowego, uznać należy Kongres Europy, który odbył się w maju 1948 r. w Hadze. W Deklaracji politycznej uczestnicy Kongresu domagali się wypracowania jakiejś formy politycznego i gospodarczego połączenia państw europejskich. Wiele postulatów deklaracji zostało ucieleśnionych w postaci Rady Europy, której powołanie do życia w 1949 r. stało się bezpośrednim efektem Kongresu Haskiego.
Po zakończeniu II wojny światowej oczywiste było, że zachodnia Europa nie będzie mogła rozwijać się bez niemieckiej potęgi gospodarczej, ale również iż nigdy nie zapewni sobie poczucia bezpieczeństwa bez neutralizacji niemieckiego potencjału militarnego. Integracja na szczeblu europejskim dla wielu poważnych myślicieli i polityków jawiła się jako jedyne logiczne rozwiązanie tego dylematu, możliwe do zaakceptowania przez wszystkie strony. 9 V 1950 r. francuski minister spraw zagranicznych R. Schuman ogłosił propozycję uwspólnotowienia rynku węgla oraz stali i oddania go pod nadzór organu ponadnarodowego. Inicjatorem tej rewolucyjnej koncepcji był francuski komisarz do spraw planowania J. Monnet. Węgiel i stal zostały wybrane jako surowce o znaczeniu strategicznym, po to, aby — według słów Schumana — „wojna była nie tylko niemożliwa do wyobrażenia, ale również niemożliwa do materialnego ziszczenia się ”. Realizując koncepcję planu Schumana, 18 IV 1951 r. Francja, Republika Federalna Niemiec, Holandia, Belgia, Luksemburg i Włochy podpisały układ o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS), który wszedł w życie 23 VII 1952 r. (okres jego ważności upływa w 2002 r.).
EWWiS była pierwszą instytucją o znacznie większych ambicjach od typowej organizacji międzynarodowej. Podstawą współpracy w jej ramach stały się — poza klasycznym organem międzyrządowym, jakim była Rada Ministrów — organy ponadnarodowe: Wysoka Władza i Trybunał Sprawiedliwości; powołano też Zgromadzenie Parlamentarne złożone z delegatów parlamentów poszczególnych państw (od 1962 r. Parlament Europejski). Rozwojowi EWWiS towarzyszyły plany rozszerzenia obszaru współpracy. 27 V 1952 r. przedstawiciele państw członkowskich podpisali układ dotyczący utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO), którego inicjatorem był francuski premier R. Pleven. Układ ten miał stać się zalążkiem Europejskiej Wspólnoty Politycznej, opartej na konstytucji o silnie ponadnarodowym charakterze. Jednakże w sierpniu 1954 r. układ o powołaniu do życia EWO został odrzucony przez francuskie Zgromadzenie Narodowe, co przyczyniło się do zaniechania ambicji utworzenia wspólnoty politycznej.
Fiasko zamierzeń politycznych spowodowało powrót do dyskusji o dalszej integracji ograniczonej do kwestii gospodarczych. Decyzję o jej rozważeniu podjęli ministrowie spraw zagranicznych państw EWWiS na konferencji w dniach 1-2 VI 1955 r. w Mesynie. Na podstawie planu opracowanego przez powołaną wówczas komisję pod przewodnictwem ministra spraw zagranicznych Belgii P.H. Spaaka i po dalszych długotrwałych dyskusjach 25 III 1957 r. podpisano w Rzymie dwa traktaty — znane jako traktaty rzymskie — powołujące Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euroatom). Weszły one w życie 1 I 1958 r. Doraźnym celem EWG było ustanowienie unii celnej; w dalszej perspektywie państwa członkowskie zobowiązały się do utworzenia Wspólnego Rynku oraz do harmonizacji, względnie koordynacji ich polityki w poszczególnych sektorach gospodarki. W ciągu kilku lat zniesiono cła między państwami EWG i progresywnie likwidowano inne przeszkody w handlu. 1 VII 1967 r. wszedł w życie układ o fuzji, w którego wyniku organy trzech Wspólnot Europejskich (EWWiS, Euratomu i EWG) zostały ze sobą zintegrowane.
Stosunkowo udanym początkom integracji gospodarczej towarzyszyło jednak całkowite zaniechanie ambicji politycznych. Kolejna próba zmiany istniejącego status quo została podjęta przez francuskiego dyplomatę F. Foucheta. W listopadzie 1961 r. zaproponował on utworzenie unii według modelu międzyrządowego. W związku z obawami pozostałych państw członkowskich, iż francuska inicjatywa może osłabić EWG oraz NATO, projekt ten został zarzucony.
Kryzys w funkcjonowaniu Wspólnot, który nastąpił niedługo po zawetowaniu w 1963 r. przez prezydenta Francji generała Ch. de Gaulle'a przyjęcia do nich Wielkiej Brytanii, miał podłoże w postanowieniach traktatu rzymskiego i dotyczył zasad podejmowania decyzji przez państwa członkowskie. Traktat przewidywał bowiem wprowadzenie z dniem 1 I 1966 r. głosowania według zasady większości kwalifikowanej. Francja, nie chcąc pogodzić się z potencjalnym ograniczeniem swoich wpływów (groźbą przegłosowania), postanowiła uniemożliwić wprowadzenie reformy w życie. Przedstawiciele francuscy przestali uczestniczyć w posiedzeniach organów EWG. Kryzys „pustego krzesła” rozwiązano 27 I 1966 r., kiedy zgodnie z tzw. kompromisem luksemburskim, ustalono, że w kwestiach kontrowersyjnych państwa członkowskie powstrzymają się od głosowania i będą poszukiwać kompromisu. Postanowiono, że w sytuacji braku porozumienia każdy członek Wspólnot będzie mógł uciec się do zablokowania decyzji, która dotyczy jego żywotnych interesów. Możliwość zawetowania na forum Rady Ministrów w praktyce każdej decyzji przyczyniła się do znacznego osłabienia dynamiki integracyjnej, jako że jej ponadnarodowy czynnik został bardzo mocno osłabiony.
Lata 70. to okres praktycznego zastoju integracji europejskiej, tzw. eurosklerozy. Co prawda podstawowe założenia traktatu rzymskiego były realizowane — usunięto przeszkody w obrocie towarowym i wprowadzono wspólną taryfę celną (1 VII 1968 r.) oraz nastąpił postęp w wielu politykach sektorowych — niemniej jednak większość prób pogłębiania integracji zostało skazanych na niepowodzenie, a nawet dała się zauważyć tendencja ku rozluźnianiu integracji na rzecz rozwiązań międzyrządowych. Ocena tego okresu nie może jednak być całkowicie negatywna, gdyż część zainicjowanych w tamtym czasie rozwiązań miało stanowić podwaliny zmian, które podjęto dekadę później. W październiku 1970 r., pod kierunkiem ówczesnego premiera i ministra finansów Luksemburga P. Wernera, został opracowany plan budowy Unii Gospodarczej i Walutowej. 24 IV 1972 r. zrealizowano pierwszy etap planu Wernera, tworząc tzw. europejski wąż walutowy, mający wyznaczać maksymalny poziom wahań kursów między walutami państw członkowskich. Realizację całości planu uniemożliwił wówczas wybuch światowego kryzysu energetycznego i walutowego. Kolejnym etapem integracji monetarnej stało się wejście w życie (13 III 1979 r.) Europejskiego Systemu Walutowego, mającego na celu utrzymanie stabilnych kursów wymiany walutowej między państwami członkowskimi.
W dniach 9-10 XII 1974 r. odbyło się w Paryżu spotkanie przywódców państw należących do Wspólnot Europejskich. Zainaugurowano na nim Europejską Współpracę Polityczną w formie regularnych konsultacji między ministrami spraw zagranicznych w sprawach dotyczących polityki międzynarodowej. Jednakże bez wątpienia najważniejszym postanowieniem paryskiego szczytu było sformalizowanie spotkań przywódców państw członkowskich (szefów rządów oraz prezydenta Francji) jako Rady Europejskiej, spotykającej się odtąd trzy razy do roku i podejmującej najważniejsze, strategiczne decyzje dotyczące rozwoju Wspólnot. Na szczycie w Paryżu postanowiono również przeprowadzić pierwsze bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego (odbyły się w czerwcu 1979 r.). Zmiany zainicjowane przez szczyt paryski wraz z reformą budżetu Wspólnot, która nastąpiła w 1970 r. (wprowadzenie finansowania ze środków własnych), stanowiły najbardziej ważkie decyzje polityczne dekady, oprócz zakończenia długotrwałego procesu akcesyjnego Wielkiej Brytanii, Danii i Irlandii; 1 I 1973 r. zostały one członkami Wspólnot. Natomiast 1 I 1981 r. jako dziesiąte państwo do Wspólnot przystąpiła Grecja.
Pierwszą oznaką tego, iż państwa członkowskie postanowiły otrząsnąć się z inercji towarzyszącej im przez prawie dwadzieścia lat, była, podjęta w listopadzie 1981 r., inicjatywa ministrów spraw zagranicznych Niemiec i Włoch, H.-D. Genschera i E. Colombo. Plan Genschera-Colombo proponował budowę zrębów unii politycznej oraz zalecał podjęcie ważnych zmian instytucjonalnych. Państwa członkowskie Wspólnot nie zareagowały nań zbyt entuzjastycznie — projekt prawnie wiążącego dokumentu został zdegradowany do niewiążącej prawnie Uroczystej deklaracji ogłoszonej w czerwcu 1983 r. w Stuttgarcie. W nawiązaniu do tej inicjatywy, 14 II 1984 r. grupa parlamentarzystów europejskich pod przewodnictwem A. Spinellego przedstawiła Parlamentowi quasi-federalistyczny projekt traktatu, zakładający utworzenie Unii Europejskiej, według którego ponadnarodowe instytucje Wspólnot zostałyby wzmocnione kosztem organów międzyrządowych. Na szczycie w Fontainebleau w czerwcu 1984 r. Rada Europejska powołała komitet pod przewodnictwem J. Dooge'a, który miał się zająć przygotowaniem rekomendacji dotyczących niezbędnej reformy instytucjonalnej. Okazało się jednak, że jedynym projektem, mającym szansę na uzyskanie poparcia wszystkich państw należących do Wspólnot był projekt utworzenia wspólnego rynku. W związku z niemożnością traktatowego uzgodnienia warunków znoszenia barier dla wolnego przepływu ludzi wewnątrz całego obszaru Wspólnot, 14 VI 1985 r. Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg i RFN podpisały w Schengen porozumienie o znoszeniu kontroli na granicach między nimi.
Na szczycie w Mediolanie w czerwcu 1985 r., mimo sprzeciwu wielu państw członkowskich, zdecydowano zwołać Konferencję Międzyrządową w celu uzgodnienia kształtu przyszłej reformy. W rezultacie jej prac doszło — już po przystąpieniu do Wspólnot Hiszpanii i Portugalii (1 I 1986 r.) — do podpisania w lutym 1986 r. Jednolitego aktu europejskiego , obowiązującego od 1 VII 1987 r. Zobowiązał on państwa członkowskie Wspólnot do realizacji (w terminie przed końcem 1992 r.) Jednolitego Rynku Wewnętrznego, na którego terytorium zostałaby zagwarantowana całkowita wolność przepływu towarów, usług, pracowników oraz kapitału. Oznaczało to wprowadzenie w życie celu, jaki postawiono przed EWG już u jej powstania, a który nie mógł zostać zrealizowany z powodu uwarunkowań politycznych i braku woli państw członkowskich. Ponadto, wraz z podpisaniem Jednolitego aktu europejskiego po raz pierwszy do traktatów rzymskich wprowadzono znaczne poprawki. Na mocy aktu Wspólnoty Europejskie uzyskały kompetencje w nowych dziedzinach: zostały ustanowione zręby wspólnej polityki w zakresie ochrony środowiska, wspierania gospodarczej i społecznej spójności, badań naukowych i rozwoju technologicznego. Jednolity akt europejski wprowadził również do traktatu dotyczącego EWG nowy rozdział o współpracy w dziedzinie polityki gospodarczej i walutowej oraz pierwsze ustalenia w zakresie polityki zagranicznej, nadając podstawy prawne Europejskiej Współpracy Politycznej. W celu usprawnienia realizacji Jednolitego Rynku Wewnętrznego znacznie rozszerzono liczbę kwestii, które miały być ustalane za pomocą głosowania większościowego. W ramach reformy procesu decyzyjnego dokonano jakościowego wzmocnienia Parlamentu Europejskiego — w wyniku wprowadzenia nowych procedur: kooperacji oraz zgody, Parlament uzyskał znaczny wpływ na decyzje podejmowane w zakresie budowy Jednolitego Rynku.
Uzupełnieniem Jednolitego Rynku, który lepiej pozwoliłby wykorzystać jego potencjał, miała stać się Unia Gospodarcza i Walutowa. Już w 1989 r. grupa ekspertów, z przewodniczącym Komisji Wspólnot Europejskich J. Delorsem na czele, opracowała plan jej wprowadzania w trzech etapach. W celu zmodyfikowania traktatu rzymskiego w sposób umożliwiający wcielenie w życie tego przedsięwzięcia postanowiono zwołać Konferencję Międzyrządową. Radykalna zmiana sytuacji międzynarodowej, a zwł. upadek żelaznej kurtyny, który doprowadził do wznowienia gorących dyskusji na temat zjednoczenia Niemiec, wymusiły reakcję Wspólnot. 17 IV 1990 r. kanclerz Niemiec oraz prezydent Francji F. Mitterand wystąpili z inicjatywą zwołania drugiej Konferencji Międzyrządowej na temat unii politycznej, która miała się odbyć równocześnie z konferencją na temat unii monetarnej.
Konferencję Międzyrządową dotyczącą unii politycznej drążyły poważne kontrowersje — główną kwestią sporną był kształt przyszłej unii. Komisja Wspólnot Europejskich od początku opowiadała się za jednolitą strukturą, która zmierzałaby w kierunku federalnym. Na skutek oporu większości państw członkowskich zaakceptowano ostatecznie formułę trzech filarów jako zasadę konstrukcji Unii Europejskiej. Po długotrwałych negocjacjach 7 II 1992 r. państwa członkowskie Wspólnot podpisały w Maastricht Traktat o Unii Europejskiej. Proces jego ratyfikacji okazał się długi i trudny. We Francji Traktat uzyskał w referendum aprobatę bardzo niewielkiej większości głosujących. W Danii został początkowo odrzucony przez większość uczestników referendum i dopiero po zagwarantowaniu Danii wyjątków od stosowania pewnych jego postanowień (w kwestiach monetarnych i obronności) uzyskał w drugim referendum aprobatę Duńczyków. Również Wielka Brytania uzyskała zwolnienie od obowiązku zastosowania się do niektórych jego decyzji (w sprawach monetarnych i socjalnych).
Traktat o Unii Europejskiej, który po procesie ratyfikacji zaczął obowiązywać od 1 XI 1993 r., bez wątpienia wprowadził w życie najbardziej rozległą reformę traktatu rzymskiego. W celu pogłębienia integracji zarówno w sferze ekonomicznej, jak i politycznej Traktat tworzy Unię Europejską (UE). Na jej konstrukcję składają się trzy filary: pierwszy tworzą Wspólnoty Europejskie, w tym zwł. Wspólnota Europejska (tj. zreformowana EWG), drugi — Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa (WPZiB), a trzeci — współpraca w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Podczas gdy Wspólnota Europejska podlega logice procesu decyzyjnego ustanowionego jeszcze w traktacie rzymskim, obie nowe formuły współpracy funkcjonują według zasad modelu międzyrządowego, gdzie decydującą rolę odgrywają państwa członkowskie, natomiast rola Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego w procesie decyzyjnym jest znacznie ograniczona; drugi i trzeci filar nie podlegają także jurysdykcji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
WPZiB ma charakter koordynacyjny, jednak Traktat o Unii Europejskiej nadaje koordynacji ramy instytucjonalne oraz przewiduje instrumenty do prowadzenia wspólnej polityki, chociaż trzeba przyznać, że są one skromne, a wszelkie decyzje o podstawowym znaczeniu mają być podejmowane jednomyślnie. Zdecydowano się na utworzenie podwalin przyszłej wspólnej polityki obronnej: Unia Zachodnioeuropejska (zbrojne ramię traktatu brukselskiego z 1948 r.) zostanie związana instytucjonalnie z UE jako instrument europejskiej polityki bezpieczeństwa. Następną sferę, w której państwa członkowskie Wspólnot zdecydowały się podjąć ściślejszą współpracę, stanowi wymiar sprawiedliwości i polityka wewnętrzna; szczegółowe obszary to: polityka azylowa, kontrola granic zewnętrznych, polityka imigracyjna, zwalczanie handlu narkotykami, terroryzmu i przestępczości zorganizowanej oraz współpraca policyjna i sądowa.
Jednym z najistotniejszych postanowień Traktatu o Unii Europejskiej było zdefiniowanie istoty i instytucjonalnych warunków realizacji Unii Gospodarczej i Walutowej oraz harmonogramu wprowadzenia jej w życie. UE zobowiązała się do urzeczywistnienia unii walutowej najpóźniej w 1999 r., po tym, jak państwa członkowskie spełnią określone w Traktacie warunki ekonomiczne, czyli tzw. kryteria konwergencji. Traktat rozszerzył ponadto działalność Wspólnot o nowe sektory: przemysł, ochronę konsumenta, sieci transeuropejskie, edukację i szkolenie zawodowe, ochronę zdrowia i kulturę. Wprowadził też wiele nowych postanowień dotyczących zwłaszcza polityki socjalnej, a także m.in. współpracy w zakresie ochrony środowiska. Do najistotniejszych zmian jakościowych wypracowanych na Konferencji Międzyrządowej należały też: kwestia obywatelstwa, gwarantująca każdemu obywatelowi UE w każdym państwie członkowskim czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach komunalnych i europejskich, oraz kwestia wprowadzenia tzw. zasady subsydiarności. Według niej Wspólnota będzie wykazywać inicjatywę w dziedzinach, które nie podlegają jej wyłącznej kompetencji tylko wtedy, gdy państwa członkowskie nie będą mogły samodzielnie w zadowalającym stopniu realizować zamierzonych działań.
Traktat o Unii Europejskiej wprowadza również wiele zmian instytucjonalnych. Kontynuowana jest tendencja wzmacniania Parlamentu Europejskiego, który w pewnych kwestiach uzyskał możliwość zawetowania decyzji Rady UE (tzw. procedura współdecydowania). System instytucjonalny został rozszerzony o Komitet Regionów, mający reprezentować interesy regionów na szczeblu europejskim.
W dniu 1 I 1995 r., po sprawnie przeprowadzonych negocjacjach akcesyjnych, Unia została rozszerzona o Austrię, Szwecję i Finlandię (w Norwegii społeczeństwo opowiedziało się w referendum za pozostaniem poza Unią). W perspektywie kolejnego rozszerzenia o kraje Europy Środkowej i Wschodniej oraz o Cypr, w czerwcu 1995 r. państwa UE powołały Grupę Refleksyjną złożoną z przedstawicieli ich rządów, która miała przygotować projekt koniecznych zmian instytucjonalnych pod obrady kolejnej Konferencji Międzyrządowej. Jej zwołanie przewidywał jeszcze traktat z Maastricht. Konferencja została otwarta 29 III 1996 r. w Turynie, a zakończona 16-17 VI 1997 r. w Amsterdamie, gdzie w efekcie trudnych i długotrwałych negocjacji przyjęto Traktat amsterdamski wprowadzający kolejne modyfikacje do unijnego porządku prawnego (podpisany 2 X 1997 r.).
W stosunku do postulatów Grupy Refleksyjnej zmiany wprowadzone przez Traktat amsterdamski okazały się dość skromne. Największą z nich stanowi bez wątpienia decyzja o przeniesieniu w ciągu najbliższych pięciu lat do kompetencji wspólnotowych znacznej części kwestii należących obecnie do trzeciego filaru; w tym celu w ramach pierwszego filaru został utworzony obszar obejmujący sprawy wolności człowieka, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Ponadto podjęto decyzję o inkorporacji do traktatów wspólnotowych porozumienia z Schengen (do którego od 1985 r. przystąpiła większość państw Wspólnot). Zapewniono jednak uwzględnienie pewnych wyjątków od stosowania tych postanowień dla Wielkiej Brytanii, Irlandii i Danii. Reszta zmian zainicjowanych w Amsterdamie ma charakter kosmetyczny. Olbrzymia większość kwestii instytucjonalnych pozostała bez rozwiązania. Dokonano w tym zakresie jedynie jakościowego wzmocnienia Parlamentu Europejskiego (w wyniku rozszerzenia procedury współdecydowania). Traktat amsterdamski wprowadził też do unijnego porządku prawnego możliwość nawiązania tzw. wzmocnionej współpracy przez państwa członkowskie (te z nich, które będą chciały zacieśnić współpracę w wybranej dziedzinie, będą mogły tego dokonać w ramach Wspólnot i UE), usprawnił Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa oraz przeprowadził konsolidację i uporządkowanie traktatów wspólnotowych. W dołączonym protokole wprowadzono zastrzeżenie, że jeżeli po rozszerzeniu Unia będzie liczyć ponad dwadzieścia państw, to kolejna Konferencja Międzyrządowa podejmie decyzje w sprawie reorganizacji i składu jej instytucji. Uzupełnieniem reform wprowadzonych przez Traktat amsterdamski (po procesie ratyfikacji wszedł w życie 1 V 1999 r.) stał się dokument opracowany przez Komisję Europejską i opublikowany 1 VI 1997 r. pod nazwą Agenda 2000. Proponuje on dogłębną reformę Wspólnej Polityki Rolnej oraz polityki strukturalnej w celu przygotowania Unii do rozszerzenia na Wschód.
U progu nowego tysiąclecia Unia staje przed wyjątkowo trudnym wyzwaniem — jej dalsze efektywne funkcjonowanie zależy od przeprowadzenia głębokich zmian wewnętrznych. Bez wątpienia rozszerzenie na Wschód jest czynnikiem, który w największym stopniu decyduje o nieuchronności radykalnych reform. Najważniejszą wśród nich jest kwestia instytucjonalna. Przebudowę systemu decyzyjnego miała w planach już Konferencja Międzyrządowa z lat 1996-97, jednak z uwagi na kontrowersje dotyczące konkretnych rozwiązań oraz brak zgody politycznej problem ten nie został w pełni rozstrzygnięty. Wszystko wskazuje więc na to, że przed rozszerzeniem UE będzie się musiała odbyć kolejna Konferencja w sprawie reform instytucji. Pozostaje mieć nadzieję, że dotychczasowa niemożność podjęcia decyzji w tym zakresie nie posłuży za pretekst do opóźnienia procesu wstępowania nowych członków do Unii. Kolejna kontrowersyjna kwestia dotyczy zmian sposobu finansowania unijnego budżetu, reformy polityki rolnej oraz polityki strukturalnej, a więc pakietu przewidzianego w Agendzie 2000. Propozycje reform dotykają tu kwestii bardzo delikatnych i zarazem spornych, gdzie wszystkie państwa Unii są zajęte obroną własnych interesów. Tymczasem zmiany są konieczne zarówno ze względu na wewnętrzne potrzeby Unii, jak i perspektywę jej rozszerzenia; musi nastąpić zwiększenie efektywności unijnych polityk; bez koniecznych zmian sfinansowanie rozszerzenia może okazać się niemożliwe; brak porozumienia może też zagrozić wiarygodności euro. Udane przeprowadzenie reform stanowi warunek dalszego rozwoju integracji europejskiej, gdyż bez gruntownej przebudowy Unia Europejska nie będzie w stanie sprostać wymogom przyszłości.
Droga Polski do Unii Europejskiej
EWG zawarła z Polską umowę o współpracy handlowej i gospodarczej już w 1989 r. Jej podpisanie zakończyło trwający od 1975 r. okres relacji handlowych między Polską a Wspólnotami Europejskimi nie regulowanych umową. Na początku lat 90. kraje Europy Środkowej wyraziły chęć zacieśnienia więzów gospodarczych ze Wspólnotami. W maju 1990 r. rząd Rzeczypospolitej Polskiej złożył oficjalną propozycję rozpoczęcia negocjacji stowarzyszeniowych. Najważniejszą kwestią sporną był fakt określenia kwestii przyszłego członkostwa Polski we Wspólnotach jako ostatecznego celu stowarzyszenia, jako że strona wspólnotowa sprzeciwiała się podjęciu takiego zobowiązania. Właściwe negocjacje nad układem stowarzyszeniowym rozpoczęły się 22 XII 1990 r. W negocjacjach dosyć szybko udało się zawrzeć kompromis w kwestiach politycznych, najtrudniej było uzyskać koncesje handlowe. Bój toczył się o stopień faktycznej asymetrii między zobowiązaniami obu stron, zwł. w sektorach „wrażliwych", takich jak przepływ siły roboczej, handel tekstyliami, stalą i artykułami rolnymi.
16 XII 1991 r. podpisano Układ europejski , ustanawiający stowarzyszenie między Polską a Wspólnotami Europejskimi oraz ich krajami członkowskimi. Wszedł on w życie 1 II 1994 r., jednak już od 1 III 1992 r. zaczęła obowiązywać jego część handlowa w formie tzw. Umowy przejściowej. W preambule układu, dzięki staraniom polskich negocjatorów, zawarto jednostronny zapis mówiący o tym, że ostatecznym celem Polski jest członkostwo we Wspólnotach. W Układzie europejskim obie strony umowy zobowiązały się do stopniowego wprowadzania strefy wolnego handlu. Zawarto w nim również wiele przepisów dotyczących przepływu usług, pracowników, kapitału, zakładania przedsiębiorstw, zbliżania reguł konkurencji, harmonizacji polskiego prawa z prawem wspólnotowym, jak również współpracy w dziedzinie kultury i edukacji.
We wrześniu 1992 r. Polska, Czechosłowacja i Węgry w Memorandum państw Grupy Wyszehradzkiej wyraźnie określiły, że ich celem jest wejście do Wspólnot według tzw. formuły iberyjskiej, co oznaczałoby szybkie uzyskanie członkostwa przy zapewnieniu niezbędnych okresów przejściowych. W Memorandum państwa te po raz pierwszy wspomniały, iż rozszerzenie mogłoby nastąpić w 2000 r. Dopiero w wyniku dyplomatycznych zabiegów państw Grupy Wyszehradzkiej oraz ewolucji stanowisk krajów członkowskich Wspólnot, Rada Europejska w czasie spotkania w Kopenhadze w czerwcu 1993 r. jednoznacznie potwierdziła, że również jej celem jest rozszerzenie Unii na Wschód. Zgodnie z postanowieniami kopenhaskimi państwa kandydujące zostały zobowiązane przed przystąpieniem do UE do spełnienia pewnych warunków: zbudowania stabilnej demokracji oraz sprawnej gospodarki rynkowej będącej w stanie sprostać wewnątrzunijnej konkurencji, a także osiągnięcia zdolności do wywiązywania się z zobowiązań członkowskich, w tym szczególnie w zakresie realizacji celów unii politycznej, ekonomicznej i monetarnej.
W dniu 8 IV 1994 r. rząd polski złożył oficjalny wniosek o członkostwo w UE. W grudniu tego roku został uczyniony kolejny krok na drodze do integracji Polski ze strukturami Unii. Na szczycie Rady Europejskiej w Essen szefowie rządów państw członkowskich podjęli decyzję o zainicjowaniu strategii przedczłonkowskiej. Tworzyła ona ramy instytucjonalne dla współpracy między obu stronami, czyli tzw. dialogu strukturalnego, oznaczającego regularne spotkania premierów lub przedstawicieli rządów krajów stowarzyszonych z (odpowiednio) członkami Rady Europejskiej lub Rady UE. Kolejnym ważnym krokiem na drodze integracji państw stowarzyszonych z UE było przyjęcie przez Radę Europejską, w czerwcu 1995 r. w Cannes, tzw. Białej księgi, będącej elementem strategii przedczłonkowskiej. Unia wskazała w niej główne akty prawne przyjęte przez Wspólnoty w każdym z sektorów rynku wewnętrznego oraz zasugerowała kolejność ich transpozycji do prawodawstwa wewnętrznego państw stowarzyszonych.
Na szczycie Rady Europejskiej w Madrycie w grudniu 1995 r. państwa Unii zobowiązały się do podjęcia rozmów negocjacyjnych z państwami kandydującymi z Europy Środkowej i Wschodniej w sześć miesięcy po zakończeniu zaplanowanej na 1996 r. Konferencji Międzyrządowej. Rada Europejska zwróciła się do Komisji o przygotowanie opinii (avis) o krajach stowarzyszonych. Na ich podstawie miała być podjęta decyzja, z którymi państwami zostaną rozpoczęte negocjacje. W kwietniu 1996 r. Polska otrzymała kwestionariusz z pytaniami, który miał stać się podstawą dla opinii przygotowywanej przez Komisję. 26 VII 1996 r. strona polska przedstawiła szczegółowe odpowiedzi na pytania Komisji. Chociaż zmiany wprowadzone przez Traktat amsterdamski, przyjęty w czerwcu 1997 r. na zakończenie Konferencji Międzyrządowej, nie były zbyt znaczne, to jednak — zgodnie z postanowieniami podjętymi w Madrycie — pozwoliły na rozpoczęcie przygotowań do negocjacji akcesyjnych z państwami stowarzyszonymi. W lipcu 1997 r. Komisja Europejska opublikowała opinie o krajach stowarzyszonych, sugerując Radzie Europejskiej podjęcie negocjacji akcesyjnych z pięcioma najbardziej zaawansowanymi gospodarczo i politycznie państwami regionu — Polską, Czechami, Węgrami, Słowenią i Estonią.
Na szczycie w Luksemburgu w grudniu 1997 r. Rada Europejska podjęła decyzję o przedstawieniu Partnerstwa przedakcesyjnego dla każdego z państw kandydujących. Określa ono krótko- i średnioterminowe priorytety w dostosowywaniu się do unijnego porządku prawnego, a także środki pomocowe mające wspierać ich realizację. Na szczycie w Luksemburgu podjęto również decyzję o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych. Oficjalnie wszystkie państwa kandydujące 31 III 1998 r. rozpoczęły proces negocjacji jednocześnie. Przegląd dostosowania ich porządku prawnego do prawa unijnego, tzw. screening, objął dziesięć państw Europy Środkowo-Wschodniej, z tym że w przypadku Bułgarii, Rumunii, Łotwy, Litwy i Słowacji screening polegać miał na wyjaśnieniu przez Komisję istoty zobowiązań składających się na unijny porządek prawny, natomiast bardziej zaawansowana piątka, czyli Polska, Czechy, Węgry, Estonia i Słowenia przystąpiły do właściwych negocjacji akcesyjnych w siedmiu relatywnie najmniej kontrowersyjnych dziedzinach unijnego dorobku prawnego.
Jacek Saryusz-Wolski
Ważniejsze instytucje Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej
Rada Europejska, ang. European Council, franc. Conseil Européen, najwyższa instytucja polityczna Wspólnot i UE; tworzą ją przywódcy (szefowie państw lub rządów) państw członkowskich oraz przewodniczący Komisji Europejskiej; określa ogólne kierunki rozwoju Unii i podejmuje najważniejsze decyzje polityczne; jako zinstytucjonalizowana forma współpracy państw Wspólnot Europejskich istnieje od 1974 r.; spotyka się trzy razy w roku.
Parlament Europejski, ang. European Parliament, franc. Parlement Européen, jeden z głównych organów Wspólnot i UE; utworzony w 1952 r. jako Zgromadzenie Parlamentarne Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS); od 1958 r., jako Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne, stanowił wspólny organ trzech Wspólnot Europejskich, w 1962 r. przyjął obecną nazwę. Początkowo w jego skład wchodzili deputowani desygnowani przez parlamenty poszczególnych państw członkowskich Wspólnot; od 1979 r. są oni wybierani na 5-letnią kadencję w wyborach powszechnych i bezpośrednich przeprowadzanych w państwach Wspólnot. Od 1995 r. Parlament liczy 626 deputowanych (państwom przypada różna ich liczba: od 6 z Luksemburga do 99 z Niemiec), którzy tworzą w nim frakcje nie według klucza narodowego, lecz politycznego — najsilniejsze to Frakcja Partii Europejskich Socjalistów oraz Frakcja Europejskiej Partii Ludowej (chadecko-konserwatywna). Ma kompetencje głównie doradcze, opiniodawcze i kontrolne; jego uprawnienia są systematycznie rozszerzane; w 1993 r. uzyskał prawo współdecydowania. Główną siedzibą Parlamentu jest Strasburg, sesje odbywają się w Strasburgu lub Brukseli, siedziba sekretariatu mieści się w Luksemburgu, komisje obradują w Brukseli.
Komisja Europejska, ang. European Commission, franc. Commission Européenne, jeden z głównych organów Wspólnot i UE; powstała w 1967 r. jako Komisja Wspólnot Europejskich w wyniku fuzji Komisji EWG, Komisji Euratomu i Wysokiej Władzy EWWiS; obecną nazwę przyjęła w 1993 r. (po utworzeniu Unii Europejskiej). Składa się z funkcjonariuszy międzynarodowych, zwanych komisarzami — obecnie jest ich 20, w tym przewodniczący Komisji — wyznaczanych przez poszczególne państwa członkowskie (od 1993 r. za zgodą Parlamentu): po dwóch z Francji, Hiszpanii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch oraz po jednym z pozostałych 10 państw Unii; od 1995 r. są oni wyznaczani na 5-letnią kadencję. Komisja jest głównym organem wykonawczym i administracyjnym. Jej siedziba mieści się w Brukseli.
Rada Unii Europejskiej, ang. Council of European Union, franc. Conseil d'Union Européenne, jeden z głównych organów Wspólnot i UE; powstała (jako Rada Ministrów) w 1967 r. w wyniku fuzji istniejących dotąd odrębnych Rad poszczególnych Wspólnot (EWWiS, EWG i Euratomu); w 1993 r. przyjęła obecną nazwę; tworzą ją przedstawiciele wszystkich państw członkowskich na szczeblu ministrów stojących na czele określonego ministerstwa; jest głównym organem decyzyjnym; ma siedzibę w Brukseli.
Trybunał Sprawiedliwości, ang. Court of Justice, franc. Cour de Justice, jeden z głównych organów Wspólnot i UE; od 1952 r. działał jako organ EWWiS, a od 1958 r. jako organ trzech Wspólnot; w jego skład wchodzi 15 sędziów i 9 adwokatów generalnych powoływanych za zgodą wszystkich państw członkowskich na 6 lat; stanowi główny organ sądowy Wspólnot; jego siedzibą jest Luksemburg.
Trybunał Obrachunkowy (Trybunał Rewidentów Księgowych), ang. Court of Auditors, franc. Cour des Comptes, jeden z głównych organów Wspólnot i UE; ustanowiony w 1975 r., rozpoczął działalność w 1977 r., rangę jednego z pięciu głównych organów Wspólnot uzyskał w 1993 r.; liczy 15 członków (rewidentów) powoływanych na 6-letnią kadencję; sprawuje kontrolę nad dochodami i wydatkami Wspólnot oraz wszystkich jej organów; jego siedzibą jest Luksemburg.
Komitet Stałych Przedstawicieli, ang. Committee of Permanent Representatives, franc. Comité des Représentants Permanents (COREPER), organ Wspólnot i UE, pomocniczy wobec Rady UE; istnieje od 1958 r.; składa się ze stałych przedstawicieli państw członkowskich akredytowanych przy Wspólnotach w Brukseli; przygotowuje prace Rady UE i negocjuje kwestie przedkładane następnie pod jej obrady.
Komitet Ekonomiczno-Społeczny, ang. Economic and Social Committee, franc. Comité Économique et Social, organ pomocniczy, działający w strukturach Wspólnoty Europejskiej (dawniej EWG) i Euratomu; istnieje od 1958 r.; stanowi reprezentację środowisk gospodarczych i społecznych, wyznaczaną przez poszczególne państwa na 4-letnią kadencję; pełni funkcje doradcze wobec Rady UE, Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego; od 1995 r. liczy 222 członków (państwa mają różną liczbę przedstawicieli: od 6 z Luksemburga do po 24 z Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch); siedzibą jest Bruksela.
Komitet Regionów, ang. Committee of Regions, franc. Comité des Régions, organ pomocniczy, powołany w 1993 r. dla Wspólnoty Europejskiej; stanowi reprezentację władz lokalnych i regionalnych; powoływany na 4-letnią kadencję; pełni funkcje doradcze wobec Rady UE, Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego; od 1995 r. liczy 222 członków (państwa mają taką samą liczbę przedstawicieli, jak w Komitecie Ekonomiczno-Społecznym); siedzibą jest Bruksela.
Redakcja
Procesy dzielące ludzi (na gruncie rozbieżności interesów lub dążenia do zaspokojenia tych samych interesów kosztem partnera):
rozłączanie,
współzawodnictwo,
LIBERALIZM [łac.], koncepcja teoret. i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność [łac. liberalis `dotyczący wolności'] i nieskrępowana przymusem polit. działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego; także doktryna partii i ruchów polit.-społ. wychodzących z założeń ideologii liberalnej i dążących do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społ., zwł. w dziedzinie polit. (liberalizm polityczny) i ekon. (→ liberalizm gospodarczy); mianem liberalizmu określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych osób i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi, autorytaryzmowi. Termin liberalizm pochodzi od nazwy hiszp. stronnictwa Liberales [`wolnościowcy'], które w pocz. XIX w. domagało się oparcia rządów na podstawach konstytucji, gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego prądu myślowego i ruchów społ. wyrosłych na jego gruncie. Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII w. i wywodzą się z twórczości Th. Hobbesa i J. Locke'a. Liberalizm rozpowszechnił się najbardziej w myśli społ. XIX w. (wcześniej Ch.L. de Montesquieu, A. Smith, następnie F. Bastiat, J. Bentham, B. Constant, J.S. Mill, J. Spencer). Wybitnymi kontynuatorami tradycji liberalnej w XX w. są m.in.: I. Berlin, S. de Madariaga, K. Popper, R. Dahrendorf, R. Aron, F. von Hayek. Liberalizm za fakt podstawowy przyjmuje istnienie praw naturalnych; za najważniejszą funkcję państwa uważa ich ochronę. Liberałowie głoszą, że wszyscy ludzie są równi, mają te same uprawnienia oraz, że żadna władza nie może tych uprawnień człowiekowi odebrać. W pierwszej kolejności wymieniają prawa do wolności i do własności. Wśród praw wolnościowych znajdują się wolność sumienia, przekonań, słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i wolność wyboru własnego stylu życia. Prawo posiadania i dysponowania własnością pojmują jako rozszerzenie prawa człowieka do swobodnej działalności gosp., a zarazem jako gwarancję polit. niezależności jednostki. U podstaw liberalnego państwa stoi równość wszystkich podmiotów życia zbiorowego wobec prawa. Liberałowie uważają, że władza państw. musi być ograniczona, jej pozycja wyznaczona przez konstytucję (zasada konstytucjonalizmu i rządów prawa) oraz musi być odpowiedzialna przed obywatelami. Najwyższą władzę przyznają sądom, zwł. sądowi najwyższemu lub konstytucyjnemu, badającemu zgodność praw z konstytucją oraz → prawami człowieka. Praktyczna zasada sprawowania władzy sprowadza się wg nich do zasady równowagi sił, najwcześniej wyrażonej w konstytucji amer., umożliwiającej kontrolę poszczególnych instytucji państwa oraz ograniczanie ich prerogatyw. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której jakaś siła polit. uzyskuje pozycję monopolisty. Zasada ta odnosi się również do instytucji prywatnych, z których żadna nie może uzyskać pozycji prawnie uprzywilejowanej, oraz do sfery ekonomii. Rola państwa polega na stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, państwo pozostawia jednocześnie poszczególnym podmiotom życia zbiorowego określenie celów i sposobów swego działania. Liberałowie są przekonani, że jednostka jest źródłem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Widzą człowieka jako istotę twórczą, poszukującą - homo explorens, choć nie bezkonfliktową. Dominująca jest wśród liberałów postawa racjonalistyczna; przeciwstawiają się oni tradycji, zwyczajom, przesądom. Racjonalna jednostka ma myśleć i decydować samodzielnie, biorąc w pełni odpowiedzialność za swe czyny i słowa. Wolność stojąca u podstaw liberalizmu ma charakter „negatywny”, określa granice wszelkiej władzy bez rozstrzygania, co ze swą wolnością uczyni dana jednostka. Liberalizm wyraża się postawą antypaternalistyczną — nikt nie może i nie powinien narzucać dorosłej osobie, co ma robić i w co wierzyć. Różnorodność stanowisk ideowych, stylów życia, postaw, ekon. przedsięwzięć jest wg. liberalizmu zjawiskiem pożądanym. Nieuchronnymi zjawiskami są współzawodnictwo oraz konflikt, który powinien być rozwiązywany w duchu kompromisu i tolerancji, zgodnie z przepisami prawa. Liberalizm próbuje określić warunki pokoju zbiorowego, jednostce pozostawia natomiast wybór sposobu osiągania własnego szczęścia.
Rozróżnia się 2 fazy rozwoju liberalizmu.
Pierwsza, zw. klasyczna, obejmuje okres od XVII do końca XIX w. Liberalizm przyjął wówczas postać walki o wolność rel., tolerancję, zasady konstytucyjne (rządy prawa, trójpodział władz, prawa opozycji), o polit. oraz gosp. uprawnienia jednostki. W 1. poł. XIX w. w Europie Zach. powstały liberalne partie i ugrupowania głoszące hasła liberalizmu politycznego, np. bryt. → Partia Liberalna. Ruch polit. i doktryna liberalizmu miały wówczas gł. charakter negatywny — wskazywały na konieczność ochrony obywateli przed arbitralną władzą. W polityce gosp. zwyciężały zasady liberalizmu gospodarczego. Najszersze poparcie liberalizm zyskał w W. Brytanii i USA. Na kontynencie eur. doktryna liberalna z trudem torowała sobie drogę. Zasady wolnego rynku zyskały uznanie we Francji dopiero w III Republice, we Włoszech po zjednoczeniu państwa. Ani w Niemczech, ani w Rosji liberalizm nie miał szerszego polit. i intelektualnego poparcia.
Zmiana doktryny liberalizmu dokonała się na pocz. XX w., m.in. pod wpływem krytyki ze strony socjalistów i ruchów katolickich. Zmieniło się też otoczenie społ. i ekonomiczne. Klasyczny liberalizm był zdecydowanie indywidualistyczny, minimalizował rolę zorganizowanej władzy, był przeciwny → etatyzmowi i → interwencjonizmowi państwowemu; współczesny liberalizm (→ neoliberalizm) uwzględnia rolę organizacji i mówi o współodpowiedzialności społeczeństwa za los jednostki. Neoliberałowie wskazują, że warunkiem korzystania z wolności przez wszystkich obywateli jest równość szans w dostępie do edukacji, kultury oraz zagwarantowanie wszystkim minimum socjalnego. Przypisują państwu znaczną rolę w ochronie elementarnych uprawnień społ. i ekonomicznych. Kwestionują klas. zasadę → laissez-faire. Nowy liberalizm wysunął program sterowania ekon. siłami w celu zapewnienia społ. sprawiedliwości i stabilizacji. W ten sposób przejął część haseł reformistycznego socjalizmu. Obie tradycje liberalizmu są dziś żywe i ze sobą współzawodniczą. Obecnie klasyczny liberalizm nazywany jest niekiedy neokonserwatyzmem.
Europejskie partie liberalne podjęły nieregularną współpracę w 1. poł. XIX w., ale dopiero 1924 powstało Międzynar. Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokr. (franc. Entente Internationale des Partis Radicaux et des Partis Démocratiques Similaires; zakończyło działalność 1934). W 1947 powstała → Międzynarodówka Liberalna — Światowa Unia Liberalna; 1976 partie liberalne państw członkowskich EWG utworzyły federację Liberalnych, Demokr. i Reformatorskich Partii Współpracy Eur. (ang. Federation of Liberal, Democratic and Reform Parties); 1986 organizacją stowarzyszoną Międzynarodówki Liberalnej została Federacja Partii Liberalnych i Centrystowskich Ameryki Środk. i Karaibów (hiszp. Federatión de Partidos Liberales y Centristas de Centro America y del Caraibe).
Liberalizm w Polsce. Ideologia liberalna nigdy nie zyskała w Polsce szerokiej popularności. Pierwsze stronnictwo nawiązujące do liberalizmu powstało w Królestwie Pol. wokół grupy posłów z woj. kaliskiego, W. i B. Niemojowskich. Zwolennicy programu pracy organicznej łączyli liberalizm z procesem zmian mających na celu umocnienie materialnych i intelektualnych fundamentów społeczeństwa (J. Supiński, K. Marcinkowski, G. Potworowski). Liberalizm w dojrzałej postaci pojawił się wraz z → pozytywizmem warszawskim. Jego gł. orędownikami byli A. Świętochowski, A. Wiślicki, K. Dunin. Liberałowie warsz. byli rzecznikami gospodarki wolnorynkowej, oddzielenia Kościoła od państwa, tolerancji i wolności osobistej. Na pocz. XX w. istotną rolę w popularyzacji idei liberalizmu odegrała grupa „neoliberałów”, skupionych wokół A. Krzyżanowskiego, w tzw. ekonomicznej szkole krakowskiej, występującej zdecydowanie przeciw etatyzmowi i interwencjonizmowi państwowemu. W okresie międzywojennym liberalną orientację reprezentowało środowisko „Wiadomości Literackich”. Odrodzenie myśli liberalnej dokonało się na pocz. lat 80.; można mówić o 2 orientacjach liberalnych: pierwsza nawiązuje do współcz. rzeczników gospodarki wolnorynkowej F. Hayeka, M. Friedmana, występuje przeciwko etatyzmowi, broni tradycyjnych zasad społ.-moralnych (np. Unia Polityki Realnej), druga zaleca szeroki program prywatyzacji gospodarki, sprzyja kapitalizmowi, postuluje ograniczoną rolę państwa w procesach gosp. i rozdział Kościoła od państwa (do 1994 Kongres Liberalno-Demokr.).
B. SOBOLEWSKA, M. SOBOLEWSKI Liberalizm, Warszawa 1978;
F. von HAYEK Konstytucja wolności, Warszawa 1987 (wyd. poza cenzurą);
J. LEWANDOWSKI Neoliberałowie wobec współczesności, Gdynia 1991;
P. ŚPIEWAK Ideologie i obywatele, Warszawa 1991;
K. POPPER Otwarte społeczeństwo i jego wrogowie, Warszawa 1993;
M. NOVAK Liberalizm — sprzymierzeniec czy wróg Kościoła, Poznań 1993;
I. BERLIN Cztery eseje o wolności, Warszawa 1994;
J. SZACKI Liberalizm po komunizmie, Kraków 1994;
J. GREY Liberalizm, Kraków 1994.
Paweł Śpiewak
STACHANOWSKI RUCH, współzawodnictwo pracy w ZSRR, a później także w państwach bloku komunist.; zainicjowany 1935 przez A.G. Stachanowa (1905 lub 1906-77), górnika z Donbasu (1475% normy wydobycia węgla na jednej zmianie); miał doprowadzić do lepszego wykorzystania osiągnięć techn. i do podwyższenia produkcji gosp.; w rzeczywistości spowodował zwiększenie eksploatacji robotników (stały wzrost planowych norm) i dezorganizację (przyspieszone zużycie narzędzi) wytwórczości; wykorzystywany w stalinowskiej propagandzie pracy.
ARACHNE, mit. gr. tkaczka lidyjska słynąca z doskonałości swej sztuki, uczennica Ateny; kiedy we współzawodnictwie z boginią odniosła zwycięstwo, Atena zniszczyła jej pracę, Arachne zaś powiesiła się z rozpaczy; bogini przywróciła ją do życia, lecz w postaci pająka.
CHALLENGE [ang.; szalã:ż; franc.]:
1) system współzawodnictwa sport., w którym zawodnik znajdujący się na niższej pozycji listy klasyfikacyjnej może wyzwać do walki zawodnika wyżej sklasyfikowanego i po zwycięstwie zająć jego pozycję;
2) system klasyfikacji sport. oparty na całorocznych wynikach;
3) powszechnie stosowany skrót nazwy zawodów samolotowych Challenge Internationale des Avions de Tourisme rozgrywanych corocznie 1929-34 pod patronatem FAI; Polska startowała w ch. od 1930; 1932 w Berlinie zwyciężyła załoga F. Żwirki i S. Wigury na samolocie RWD-6; 1934 w Warszawie Polacy zajęli 1 (J. Bajan i G. Pokrzywka na samolocie RWD-9) i 2 miejsce (S. Połczyński i S. Ziętek też na RWD-9). Od 1935 zawodów nie rozgrywa się, a puchar przechodni za zwycięstwo został przyznany przez FAI na własność Aeroklubowi Polskiemu.
opozycja,
OPOZYCJA [łac.], politol. ugrupowanie polit. (partia, blok partyjny) przeciwne rządzącemu ugrupowaniu polit. lub rządowi, także ludzie wyznający poglądy polit. przeciwstawne poglądom polit. ugrupowań rządowych. Opozycją parlamentarną określa się te partie polit., które przegrały ostatnie wybory, nie wchodzą w skład rządu, a zasiadają w parlamencie. Rola opozycji politycznej sprowadza się do krytyki programu i działań ugrupowania aktualnie sprawującego rządy i proponowania alternatywnych rozwiązań ekon., społ. i polit. przed kolejnymi wyborami; opozycja taka może działać zgodnie z regułami istniejącego systemu polit. i prawnego (opozycja legalna) lub wbrew temu systemowi i normom prawa, wówczas jej organizacje są zakazane, przynależność i/lub głoszenie jej programu — karalne (opozycja nielegalna), może stawiać sobie za cel zmianę istniejącego systemu polit. (opozycja antysystemowa); w niektórych demokr. systemach polit. (np. w W. Brytanii) opozycja polityczna uległa → instytucjonalizacji i — w części legalnej — stanowi stały element systemu politycznego.
DEKADENTYZM [franc.], tendencje występujące w kulturze schyłku XIX w. jako wyraz przekonania o zmierzchu i upadku cywilizacji eur.; termin użyty po raz pierwszy we Francji (przedmowa Th. Gautiera do Kwiatów zła Ch. Baudelaire'a 1868) i tam upowszechniony (pismo „Décadent” 1886-89, twórczość symbolistów), przyjął się następnie w innych krajach eur. (także w formie: fin de siècle). Podłożem dekadentyzmu były zjawiska towarzyszące procesom industrializacji i urbanizacji, dezintegracji tradycyjnych układów i więzi społ., powszechnie akceptowanych norm i zasad obyczajowych i moralnych, co interpretowano jako oznakę wyczerpania całej kultury kręgu łac. i zapowiedź jej rychłego końca. Najpełniejszą manifestację lub opis postaw dekadenckich prezentowała twórczość prekursorów i przedstawicieli → modernizmu, m.in. Baudelaire'a, P. Verlaine'a, S. Mallarmégo, J.K. Huysmansa (powieść Na wspak), P. Bourgeta, A.Ch. Swinburne'a, O. Wilde'a, A. Strindberga, M. Maeterlincka, w Polsce — S. Przybyszewskiego, W. Berenta (Próchno), K. Przerwy-Tetmajera. Charakterystyczna dla dekadentyzmu świadomość wyobcowania ze społeczeństwa mieszczańskiego i ostra opozycja wobec jego moralności i kultury wyrażały się w zróżnicowanych i niejednoznacznych formach: kult artysty, jako jednostki stojącej ponad tłumem „filistrów”, i sztuki czystej, uwolnionej od zadań służebnych (→ „sztuka dla sztuki”), splatał się z poczuciem bezcelowości wszelkiego buntu i działania, uwydatnianie objawów znużenia, zniechęcenia, bezsiły i przesytu łączyło się z przewrotną fascynacją tymi stanami oraz demonstrowaniem postaw hedonistycznych i anarchicznych, co uzewnętrzniło się zwł. w stylu obyczajowym środowisk moderny artyst. (→ cyganeria). W Polsce dekadentyzm odegrał zrazu rolę twórczego fermentu w fazie przełomu modernist. (zwalczany wówczas ostro przez krytykę zachowawczą jako objaw psychopatologii społ. i artyst.), jednak w miarę nasilania się tendencji społ.-nar. w literaturze → Młodej Polski został przezwyciężony i odrzucony przez czołowych twórców okresu (S. Brzozowski); pewne elementy dekadentyzmu znalazły rozwinięcie w XX-wiecznym → katastrofizmie.
R. ZIMAND „Dekadentyzm” warszawski, Warszawa 1964;
M. NIEMOJOWSKA Zapisy zmierzchu, Warszawa 1976;
T. WALAS Ku otchłani, Kraków 1986.
konflikt.