Bezrobocie na rynku pracy

1. Funkcje, zadania i rodzaje rynku pracy.

Gospodarki rynkowej nie można budować bez rynku pracy, który stanowi najistotniejszy jej segment; musi on funkcjonować obok takich rynków jak rynek pieniądza, towarów, usług, wartości majątkowych.. Ponadto rynek pracy musi być mocno z nimi powiązany: nie ma bowiem towarów i usług bez pracy, a należności za pracę bez pieniędzy, czy też miejsc pracy bez inwestycji i majątku wytwórczego. Dlatego rynku pracy nie wolno traktować automatycznie i sprowadzać do rejestracji stanu podaży i popytu siły roboczej. Nie można go też oddawać swobodnej grze sił rynkowych. Występują na nim partnerzy, którzy nie tylko uczestniczą w życiu gospodarczym, ale są podmiotami na scenie życia politycznego jako wyborcy, członkowie partii politycznych, sponsorzy itd. Z tych właśnie przyczyn bierze się szczególne zainteresowanie władz państwowych rynkiem pracy.

Oddziaływanie władz państwowych na rynek pracy ma za zadanie osiągnięcie

następujących celów:

- redukcję bezrobocia,

- likwidację ubóstwa,

- wypełnianie luki zatrudnieniowej,

- oddziaływanie czego więcej bezrobocia czy inflacji,

- reorientowanie instytucji rynku pracy

Rynek pracy należy do jednej z najważniejszych kategorii ekonomicznych i choć nie różni się od innych rynków, to występowanie czynnika ludzkiego stawia go w roli priorytetowej.

Bez względu na sposób rozumienia rynku pracy przedmiotem transakcji jest świadczenie pracy, a także ściśle z nią związana płaca, warunki pracy i czas pracy.

Efektem zderzenia trzech wielkości powinno być pełne wykorzystanie kwalifikacji pracowniczych, oraz optymalne dostosowanie ludzi i pracy, wykorzystanie zarówno czasu pracy osób zatrudnionych jak i rozmieszczenie zasobów pracy pomiędzy różne sfery i działy gospodarki.

Ze względu na wielkość obszaru na którym oddziaływają na siebie podaż i popyt na pracę, rozróżniamy: lokalny, regionalny, ogólnonarodowy i międzynaro­dowy rynek pracy.

Zaś z punktu widzenia podmiotu gospodarczego wyróżniamy dwa rynki pracy:

• wewnątrzzakładowy - obejmujący relacje podaży i popytu na pracę w obrębie danego przedsiębiorstwa (gdzie podaż to wszyscy zatrudnieni w przedsiębiorstwie, popyt to wolne aktualnie lub przewidziane w przyszłości stanowiska pracy w danej jednostce organizacyjnej)

• zewnętrzny - gdzie gra popytu i podaży odbywa się poza danym zakładem pracy.

Według kategorii społeczno-zawodowych rynek pracy dzielimy na rynek pracowników umysłowych, robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych, młodocianych i kobiet.

Według układu sił panujących na rynku pracy dzielimy go na rynek pracodawcy (gdy popyt na pracę jest mniejszy od istniejącej podaży pracy) albo na rynek pracowników (gdy wielkość popytu na pracę przeważa liczbę osób jej poszukujących).

2. Teorie bezrobocia

1. Neoklasyczna teoria bezrobocia

Podstawową tezą neoklasycznej teorii bezrobocia jest twierdzenie, że w wa­runkach wolnorynkowej gospodarki występuje na rynku pracy tendencja do ustalania stanu równowagi. Charakteryzuje się on pełnym zatrudnieniem. Jest to stan w którym znajdują zatrudnienie wszyscy skłonni do pracy według aktualnych na rynku stawek płac.

Model rynku pracy opiera: się na założeniach, że:

- na rynku występuje pełna konkurencja,

- oferowana praca przedstawia jednakową produktywność,

- istnieje pełna informacja dotycząca wolnych miejsc pracy, wysokości wynagro­dzenia, ,

- siła robocza jest w pełni mobilność

W tym modelu równowaga na rynku siły roboczej jest osiągana na poziomie płac realnych, zrównujących podaż z popytem. Tę sytuację ilustruje poniższy rysunek, gdzie jakiekolwiek ograniczenia w działaniu mechanizmów rynkowych powodują utrzymywanie się bezrobocia:

2. "Naturalna" stopa bezrobocia

We współczesnych doktrynach neoliberalnych istotną rolę odgrywa koncepcja "naturalnej" stopy bezrobocia opracowana przez M. Friedmana i E. S. Phillipsa w końcu lat 60-tych..

Rys. 2. Krzywa Phillipsa a różne poziomy inflacji

Gogolewska, Mechanizmy oddziaływania - Regulowanie rynku pracy, [w:] Polityka ekonomiczna pod redakcją B. Winiarskiego, Wrocław 1992;

Czynniki wpływające na poziom „ naturalnego poziomu bezrobocia”

• zasiłki dla bezrobotnych,

- wysokość płacy minimalnej,

• działalność związków zawodowych

Teoria "naturalnej" stopy bezrobocia, wskazuje na występowanie ujemnej korelacji między stopą bezrobocia, a wzrostem poziomu płac] Monetaryści nadali tej krzywej nową interpretację. Twierdzą oni, że negatywna zależność między stopą wzrostu cen, a stopą bezrobocia istnieje tylko w krótkim okresie i tylko wtedy gdy zmiany cen nie zostały przewidziane przez podmioty gospodarcze. W odniesieniu do każdej oczekiwanej stopy inflacji istnieje jeden kształt krzywej Phillipsa, a kolejne zmiany stopy wzrostu cen powodują przesunięcie tzw. krótkookresowej krzywej parametrycznie w górę.

W długim okresie zależność ta przyjmuje położenie pionowe w stosunku do osi odciętych. Oznacza to, że przy stałych płacach stopa bezrobocia kształtuje się na poziomie stopy "naturalnej"

1. Keynesowska teoria bezrobocia

Keynes uważał, że bezrobocie nie ma charakteru dobrowolnego, ale przymusowy, a elastyczność płac jest ograniczona. O wielkości zatrudnienia decydują z jednej strony skłonność do konsumpcji i stopa nowych inwestycji, przy danej zaś skłonności do konsumpcji zatrudnienie może wzrastać wyłącznie jednocześnie z inwestycjami. Keynesa nie interesują procesy wzrostu podaży siły roboczej czy też wzrostu jej wyposażenia kapitałowego. Istotne są dla niego ilości i kwalifikacje siły roboczej, poziom techniki, technologii, gusty

konsumentów oraz struktura społeczna. Keynes odrzucił prawo rynków Saya, wskazując, że równowaga gospodarcza jest możliwa także przy niepełnym zatrudnieniu. Oznaczało. to uznanie przymusowego charakteru bezrobocia i podważenie skuteczności mechanizmów rynkowych w stwarzaniu tendencji do pełnego zatrudnienia.

Teoria Kynesa zyskała wielu zwolenników uzasadniała działania interwencyjne rządów podejmowane w walce z bezrobociem. Na szczególną uwagę w walce z bezrobociem zasługują proponowane przez Keynesa roboty publiczne. Roboty publiczne były to prace inwestycyjne lub porządkowe podejmowane i finansowane przez państwo, samorząd bądź specjalnie powołane w tym celu instytucje, mające na celu zatrudnienie bezrobotnych. Z reguły inwestycje prowadzone w ramach robót publicznych charakteryzowały się wysoką pracochłonnością i niską materiałochłonnością np. regulacje rzek, prace drogowe,

kolejowe, melioracyjne.

3. Pojęcie, rodzaje i skutki bezrobocia

1. Definicja bezrobocia

Generalnie za bezrobotnego uważa się osobę, która nie pracuje i poszukuje pracy, a zjawisko bezrobocia definiuje się jako sytuację, gdy część istniejącej siły roboczej w wieku produkcyjnym skłonnej przyjąć pracę, nie znajduje zatrudnienia.

Wśród wypracowanych miar określających bezrobocie w praktyce najczęściej dokonywany jest pomiar bezrobocia na podstawie informacji z urzędów zatrudnienia, bądź też przez szacunkowe. określenie liczby bezrobotnych na podstawie informacji pochodzących z badań ankietowych. Jednak obie te metody nie są w stanie określić dokładnie skali zjawiska.

Z socjologicznego punktu widzenia bezrobocie możemy zdefiniować na dwa sposoby:

- jako ogólną liczbę osób zarejestrowanych w instytucjach powołanych do obsługi bezrobotnych,

- jako oszacowaną na podstawie badań statystycznych liczbę osób, które w tygodniu poprzedzającym badanie nie były zatrudnione, aktywnie poszukiwały pracy i były gotowe ją podjąć w tygodniu poprzedzającym badanie.

W ujęciu przedmiotowym bezrobocie traktuje się jako kategorię analityczną rynku pracy (jako kategorię jednego z rynków pracy). Wtedy bezrobocie oznacza : niepełne wykorzystanie jednego z czynników wytwórczych (nie zrealizowaną podaż siły roboczej), czyli dany stan nierównowagi między potażową (zasoby pracy), a popytową (miejsca pracy) stronami zatrudnienia.

Bezrobocie w ujęciu podmiotowym rozpatruje się od strony osób dotkniętych brakiem pracy. Oznacza ono stan bezczynności zawodowej jednostek zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość jej podjęcia.

Wtedy mówi się o społecznych aspektach bezrobocia, a znaczny zasięg i dużą uciążliwość

zjawiska rozpatruje się jako szczególnie ważną kwestię społeczną. .

Zjawisko bezrobocia jest więc sytuacją w której popyt na siłę roboczą jest mniejszy od jej podaży. Na rynku pracy występuje więc sytuacja, gdy wolna siła robocza nie znajduje zatrudnienia.

Nie tylko zjawisko bezrobocia jest trudne do zdefiniowania, nie mniejszy, a może znacznie większy problem stanowi określenie kto uważany jest za bezrobotnego. Jest kilka definicji, które możemy sprowadzić do następujących stwierdzeń:

- bezrobotny to człowiek pozbawiony pracy,

- bezrobotny to człowiek, który nie znalazł pracy po utracie poprzedniej, bądź po raz pierwszy, bądź po przerwie w zatrudnieniu,

- bezrobotny to człowiek, który aktywnie poszukuje pracy i jest gotów z chwilą znalezienia zatrudnienia podjąć swoje obowiązki.

Zgodnie z ustawą z dnia 14 XII 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, która weszła w życie z dniem 1 I 1995 r., wraz z późniejszymi zmianami podanymi w Obwieszczeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 lutego 1997 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz. U. Nr 25, poz. 128), bezrobotny to osoba (obywatel polski zamieszkały w Polsce lub cudzoziemiec przebywający na podstawie karty stałego pobytu lub któremu nadano status uchodźcy w Rzeczpospolitej Polskiej) nie zatrudniona i nie wykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, nie ucząca się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowana we właściwym dla swego miejsca zamieszkania (stałego lub czasowego) rejonowym urzędzie pracy, jeżeli:

- ukończyła 18 lat; z wyjątkiem młodocianych absolwentów,

- nie ukończyła: kobieta 60 lat, a mężczyzna 65 lat,

- nie nabyła prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej albo po ustaniu zatrudnienia nie pobiera świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub wychowawczego,

- nie jest właścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych,

- jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie,

- nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności.

Zgodnie z Obwieszczeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 lutego 1997 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz. U. Nr 25, poz. 128) zostały dopisane kolejne obwarowania statusu bezrobotnego;

- nie podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z tytułu stałej pracy jako domownik w gospodarstwie rolnym,

- nie podjęła pozarolniczej działalności gospodarczej od dnia wskazanego w zgło­szeniu,

- nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia, z zastrzeżeniem jak wyżej w sprawie nieruchomości rolnej.

Za osobę bezrobotną w myśl przytoczonego fragmentu ustawy uważa się tę, która spełnia wszystkie powyżej wymienione kryteria.

Według ustaleń Międzynarodowej Organizacji Pracy - bezrobotny to osoba, która:

- pozostaje bez zatrudnienia,

- poszukuje pracy,

- w miesiącu poprzedzającym badanie rynku pracy efektywnie poszukiwała pracy,

- w trakcie badania oczekuje na podjęcie pracy w ciągu 15 najbliższych dni

3.2. Rodzaje i miary bezrobocia

Pod względem przyczyn i skutków ekonomicznych wyróżniamy następujące rodzaje bezrobocia:

- frykcyjne polegające na równoczesnym występowaniu bezrobocia i wolnych miejsc pracy; zjawisko powstaje w wyniku terytorialnego niedopasowania podaży siły roboczej do popytu. Związane jest z ruchliwością pracowniczą (zmiana miejsca pracy. przechodzenie na emeryturę, wkraczanie w wiek produkcyjny). Jest bezrobociem przejściowym i stanowi naturalne zjawisko w każdej gospodarce,

- strukturalne będące rezultatem niedostosowania liczby osób poszukujących pracy, wolnych miejsc pracy w całej gospodarce i związane jest z rozwojem społeczno-ekonomicznym. Jest bezrobociem tzw. chronicznym. W odróżnieniu od bezrobocia frykcyjnego czas poszukiwania nowej pracy jest zwykle znacznie dłuższy,

- wynikające z nieefektywnego popytu , którego przyczyną jest niedostateczny popyt na pewne dobra.

- klasyczne lub płacowe , którego występowanie łączone jest z wymuszaniem przez związki zawodowe zbyt wysokiego poziomu realnych płac,

- cykliczne (koniunkturalne), związane z okresowymi spadkami koniunktury gospodarczej. Okres trwania to zazwyczaj kilka tygodni lub miesięcy, aż do momentu ponownego ożywienia gospodarczego.

- ukryte, utożsamiane z przerostami zatrudnienia. Wynika z nadmiernego i nieracjonalnego zatrudnienia. Bezrobocie ukryte przejawia się w:

- nie uzasadnionym ekonomicznie zatrudnianiu pracowników,

- sztucznym skracaniu czasu pracy,

- niewykorzystaniu czasu pracy,

- "przeludnieniu" administracji państwowej,

- rozbudowie sił bezpieczeństwa ponad rozsądne rozmiary ,

- wydłużaniu okresu kształcenia w szkołach dla niepracujących.

Bezrobocie ukryte obejmuje także zniechęconych poszukiwaniem pracy.

W nowszej literaturze wyodrębnić można bezrobocie:

- przymusowe, gdy podaż pracy nie pokrywa się z zapotrzebowaniem na nią, a osoby zdolne do pracy, akceptując aktualne stawki plac poszukują bezskutecznie płatnego zajęcia,

- dobrowolne, gdy ktoś nie chce pracować mimo dostępności do pracy.

W niektórych krajach zachodnich operuje się nomenklaturą określającą bezrobocie jako:

- pełne, gdy zostaje rozwiązana umowa o pracę lub brak ofert pracy dla absolwentów szkół,

- częściowe, gdy osoba poszukująca pracy w pełnym wymiarze czasu pracy z konieczności podejmuje pracę na część etatu.

Swoistym rodzajem bezrobocia częściowego jest bezrobocie sezonowe, gdy nie można wykonywać pracy z powodów warunków atmosferycznych, chwilowego braku zamówień, awarii maszyn, strajków itp.

Inne rodzaje bezrobocia:

• długookresowe, trwające dłużej niż rok

• krótkookresowe, nie przekraczające 12 miesięcy

Przyjmując pracę jako wiodące kryterium podziału ludności, możemy każdą z nich zakwalifikować do jednej z trzech kategorii:

- aktywnych zawodowo (zatrudnionych),

- bezrobotnych,

- biernych zawodowo w tym także zniechęconych.

Ponadto, operując powyższymi nazwami należy pamiętać, że czynni zawodowo to suma osób w wieku produkcyjnym pracujących w gospodarce uspołecznionej, pracujących w gospodarce nieuspołecznionej, rolnicy indywidualni, rzemieślnicy oraz bezrobotni bez wojska i policji.

Niezależnie od źródła informacji i przyjmowanych definicji oraz przepisów prawnych regulujących rynek pracy granice pomiędzy poszczególnymi kategoriami zasobów są trudne do określenia.

Nakładanie się kategorii rynku pracy przedstawiono poniżej:

Rys 3 Przenikanie wzajemne podstawowych kategorii zasobów rynku pracy

Przez zasoby siły roboczej rozumiemy liczbę ludności w wieku zdolności do pracy, zdolnej i gotowej do podjęcia pracy, odpowiadającej typowym warunkom istniejącym w gospodarce. Kategoria zatrudnionych obejmuje natomiast osoby wykonujące pracę najemną oraz pracujące na własny rachunek.

Dla oceny wielkości i charakteru bezrobocia w gospodarce rynkowej konieczne jest zastosowanie pewnych miar bezrobocia.

Operując wymienionymi wcześniej kategoriami zależność tę możemy zapisać

U=R-L

gdzie przyjęto oznaczenia:

U - bezrobocie,

R - zasoby siły roboczej ,

L - zatrudnienie.

Zasoby siły roboczej reprezentują podażową stronę rynku pracy, zaś zatrudnienie określone jest przez stronę popytową .

Przy danej liczbie ludności w wieku zdolności do pracy, wielkość zasobów siły roboczej zależy od wysokości współczynnika aktywności zawodowej. Współczynnik rozumiany jest jako relacja między zasobami siły roboczej, a liczbą ludności w wieku Zdolności do pracy w wieku produkcyjnym, co zapiszemy:

R

a = -----

Lp

przyjęto oznaczenia:

a - współczynnik aktywności zawodowej,

Lp- ludność w wieku produkcyjnym.

Do najważniejszych czynników) od których zależy współczynnik aktywności należą:

- preferencje jednostek w sprawie kształcenia,

• zawieranie małżeństw

• liczba dzieci w rodzinie

• poziom i zmiany wynagrodzeń za pracę,

• możliwości znalezienia pracy

Przekształcając wzór otrzymujemy:

R = a Lp

I podstawiając:

U = a Lp - L

Jak widać rozmiary bezrobocia określone są przez trzy główne czynniki: współczynnik aktywności zawodowej, liczbę ludności w wieku produkcyjnym oraz wielkość zatrudnienia. W analizach bezrobocia łatwiej posługiwać się nie miarami absolutnymi, lecz relatywnymi

Jedną z podstawowych miar relatywnych jest stopa bezrobocia (wskaźnik bezrobocia):

U

b = ------ 100%

R

Przedstawia on jaką część zasobów siły roboczej stanowią osoby bezrobotne.

Według Systemu Informatycznego "Definicje" opracowanego przez Dep. Pracy i Dochodów Ludności: "Liczona jest jako procentowy udział liczby bezrobotnych, w przyjętym do analizy okresie, w liczbie ludności aktualnie czynnej zawodowo (tzw. sile roboczej). Liczba ludności aktualnie czynnej zawodowo może obejmować wyłącznie ludność cywilną (cywilna siła robocza), bądź też ludność cywilną łącznie z siłami zbrojnymi (siła robocza ogółem).

Jak z powyższego wynika stopa bezrobocia zależy , w dużej mierze od użytej liczby czynnych zawodowo.

Mikroekonomiczne skutki bezrobocia polegają na pogorszeniu sytuacji

materialnej bezrobotnych i ich rodzin w rezultacie pozostawania bez pracy. Można je

mierzyć w kategoriach utraconych przez jednostkę dochodów w okresie bezczynności zawodowej. Oznaczając przez:

Du - otrzymywane dochody przez jednostkę w okresie bezrobocia, a

D1 - otrzymywane dochody przez jednostkę w okresie zatrudnienia,

to relację między tymi wielkościami określa się jako stopę kompensacji (b). Pokazuje ona, jaką część potencjalnych dochodów z tytułu zatrudnienia otrzymuje bezrobotny w okresie pozostawania bez pracy. Im ta relacja jest bliższa 1, tym mniejsze są koszty bezrobocia z punktu widzenia jednostki. Możemy więc zapisać, że:

Du

b = -----­

D1

3.3 Skutki bezrobocia

Skutki bezrobocia są nie tylko dotkliwe dla samych bezrobotnych i ich rodzin, ale również dla całego społeczeństwa. W grę wchodzą duże koszty świadczeń socjalnych, podwyższone podatki, nie wykorzystany potencjał pracy ludzkiej, poczucie zagrożenia bezrobociem ludzi mających obecnie zatrudnienie;- nasilanie się najróżniejszych patologii społecznych takich jak: rozwody, trudności wychowawcze z ludźmi młodymi (dziećmi bezrobotnych), przestępczość wśród młodocianych itp.

Bezrobotni nie są aktywni politycznie i rzadko łączą się aby masowo

protestować. Jedynymi powodami aktywności politycznej są indywidualne poszukiwania zatrudnienia prowadzące raczej do konkurencji niż do współpracy, czy też ochrony przed izolacją społeczną bezrobotnego.

Ponadto wzrasta liczba samobójstw np. w Polsce od czasu transformacji gospodarki z centralistycznej na rynkową w ostatnich latach znacznie wzrosła liczba samobójstw zarówno w miastach jak i na wsi z tendencją wzrastającą.

Konsekwencjami bezrobocia zwłaszcza długotrwałego dla większości bezrobotnych są: pogorszenie standardu życia, a nawet ubóstwo, problemy z zagospodarowa­niem czasu wolnego, izolacja społeczna, ograniczenie lub zaniechanie w życiu politycznym, kulturalnym i w życiu społeczności lokalnej. Towarzyszy temu dyskomfort psychiczny, polegający na poczuciu bezsilności, a nawet beznadziejności. Skutki bezrobocia nie są dla wszystkich jednakowe.

Różnicują je płeć, wiek, poziom wykształcenia, poziom kwalifikacji i wiele innych, w tym również stan zasobów finansowych .

W następstwie trudności finansowych poza obniżeniem stopy życiowej, bezrobotny pozbawiony jest możliwości nabywania dóbr, które są odbiciem statusu społecznego, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia samooceny pozycji społecznej .

Bezrobocie powoduje niepewność gdyż z jednej strony bezrobotny ma prawo do pracy i do środków utrzymania w przypadku jej utraty, a z drugiej otrzymuje zasiłek, który ma charakter pomocy socjalnej.

Makroekonomiczne skutki bezrobocia dotyczą trzech elementów:

• strat produkcji w wyniku niepełnego wykorzystania siły roboczej

• obciążeń budżetu państwa z tytułu finansowania zasiłków wypłacanych bezrobotnym

• strat we wpływach podatkowych do budżetu państwa, które miałyby miejsce, gdyby ci bezrobotni pracowali

4. Uwarunkowania demograficzne a zasoby pracy po roku 1989

W okres transformacji systemowej gospodarka polska weszła z istotnymi obciążeniami w postaci zbędnego zatrudnienia szacowanego na kilka milionów osób. Zjawisko to w istotny sposób wpłynęło na relacje między wzrostem gospodarczym, dynamiką zatrudnienia i skalą bezrobocia w kolejnych latach transformacji.

Istotny wpływ na sytuację na rynku pracy w latach 1990-1998 miały

uwarunkowania demograficzne. W tym okresie liczba ludności w wieku produkcyjnym zwiększyła się blisko o 1 mln osób. Nastąpił proces wchodzenia na rynek pracy dużych liczebnie roczników młodzieży wyżu demograficznego lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych) co zwiększa liczbę absolwentów szkół ponadpodstawowych i młodzieży dotychczas nie pracującej pragnących podjąć pierwszą w swoim życiu pracę,.

Ważnym zjawiskiem w latach 1990-1998 był wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym kontynuujących naukę. Spowodowało to zmniejszanie w pewnym stopniu nierównowagi na rynku pracy, jednak stan ten jest tylko zjawiskiem odroczonym w czasie.

Równolegle trwa proces zbliżania się do wieku emerytalnego ludności z powojennego wyżu demograficznego. Udział ludności powyżej 45 roku życia w wieku produkcyjnym wzrósł z 29,5% w 1990 roku do 31,1% w 1995 roku.

5. Ogólna charakterystyka przemian w Polsce po 1989 roku

Przejście od gospodarki centralnie zarządzanej do gospodarki wdrażającej mechanizmy rynkowe, spowodowało zasadnicze zmiany na rynku pracy. Od stanu permanentnego braku rąk do pracy w systemie nakazowo-rozdziel czy m wkroczyliśmy gwałtownie w okres znacznych nadwyżek nie zagospodarowanej siły roboczej, co spowodowało nieznane dotychczas zjawisko masowego bezrobocia.

W latach 1990-1998 nastąpiły duże zmiany w strukturze pracujących w gospodarce narodowej. Ogólna liczba pracujących zmniejszyła się o 2,4 mln osób. Nastąpił głęboki spadek liczby pracowników najemnych któremu towarzyszył wzrost liczby pracodawców i pracujących na własny rachunek. Liczba pracujących w sektorze prywatnym zwiększyła się o 1 ,4 mln osób, a w sektorze publicznym zmniejszyła się o 3,8 mln osób. Sektor prywatny stał się głównym źródłem popytu na pracę. Szczególnie szybko wzrosła liczba małych przedsiębiorstw, które stanowią obecnie 90% wszystkich podmiotów gospodarczych poza rolnictwem. Nastąpił proces dezaktywizacji zawodowej ludności związany z nasilonym przechodzeniem na emerytury i renty.

Lata 1990-1998 .charakteryzowały się znacznym zróżnicowaniem przebiegu procesów gospodarczych. Można je podzielić na cztery zasadniczo różniące się od siebie okresy.

5.1 Zapoczątkowanie przeobrażeń nowego systemu gospodarczego w latach 1990-1991

Nagła zmiana na rynku pracy była zaskoczeniem dla wszystkich. Nikt w Polsce nie był przygotowany do masowego bezrobocia. Brakowało doświadczeń. W wielkim pośpiechu przygotowano i uchwalono ustawę o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. W pośpiechu organizowano urzędy pracy.

Zniesienie państwowej kontroli cen i dotacji do żywności w 1989 roku doprowadziło do hiperinflacji. Podjęte w 1990 roku przez ówczesne centralne władze, reformy ekonomiczne zmierzające do zlikwidowania hiperinflacji, doprowadziły do spadku popytu i ograniczenia produkcji, a w efekcie do zwolnień pracowników. Do wzrostu bezrobocia przyczyniło się też zahamowanie eksportu do krajów byłej RWPG.

Na polskim rynku pracy dokonało się nagłe odwrócenie zależności- ;,od rynku pracy pracownika" przeszliśmy "do rynku pracodawcy”.

W ciągu 2 lat, przy spadku liczby pracujących w gospodarce narodowej o 10%, PKB zmniejszył się o 14%, produkcja przemysłowa o ponad 30%, nakłady

inwestycyjne o 14%. Ceny detaliczne wzrosły prawie 12-krotnie, a realne wynagrodzenia w gospodarce narodowej obniżyły się o około 25%. Stopa bezrobocia

osiągnęła na koniec 1991 roku poziom 11,8%]

W tym właśnie okresie miał miejsce największy wzrost polskiego bezrobocia i był to wzrost o charakterze szokowym. W tym czasie napływ do bezrobocia przewyższał odpływ ponad dwukrotnie.

Lata 1990-1991 to głębokie obniżenie popytu na pracę, co skutkowało zmniejszeniem liczby pracujących o blisko 2 mln osób oraz wzrostem liczby bezrobotnych do 2,2 mln osób.

W okresie tym na emeryturę lub rentę przeszło 1, 1 mln osób (o 0,8 mln więcej niż W poprzednich 2 latach), w tym z wcześniejszych świadczeń socjalnych skorzystało 400 tys. osób.

5.2 Zmiany strukturalne w latach 1992-1993

Drugi okres (1992-1993) to lata przełamywania recesji i wstępna faza głębokich przemian strukturalnych. Nastąpiło ograniczanie tempa spadku zatrudnienia i wzrostu bezrobocia, wyhamowano tempo inflacji a w efekcie zarysowały się, a następnie umocniły procesy wzrostowe.

W rezultacie w 1993 roku, w porównaniu z 1991 rokiem, PKB zwiększył się o 6,5%, produkcja przemysłowa o 9,4%, a nakłady inwestycyjne o 2, 7%. Wzrost cen był nadal wysoki ale prawie 2-krotnie wolniejszy niż w 1991 r.

Liczba pracujących w gospodarce narodowej zmniejszyła się o 7%, a stopa bezrobocia wzrosła do 16,4% w końcu 1993 roku. Podstawowym czynnikiem rozwoju był wzrost konsumpcji wewnętrznej. Przy spadku realnych dochodów ludności, wzrost spożycia następował kosztem obniżenia oszczędności Konsumpcja indywidualna kreowała koniunkturę.

W latach 1992-1993 nastąpiło zwolnienia spadku liczby pracujących. Był on

trzykrotnie niższy niż w poprzednich 2 latach i wynosił 0, 7 mln osób. Również

bezrobocie rosło w tym okresie 3-krotnie wolniej67. Mimo to w końcu 1993 roku pozbawionych pracy było 2,9 mln osób68. Łączna liczba bezrobotnych oraz emerytów i rencistów przekroczyła 11, 7 mln osób i w relacji do osób pracujących wzrosła z 40% w 1989 roku do prawie 80% w 1993 roku.

5.3 Dynamiczny rozwój w latach 1994-1995

Trzeci okres (1994-1995) dotyczył lat dynamicznego rozwoju. W ciągu dwóch lat PKB zwiększył się o 12,6%, produkcja przemysłowa o 22,6%, nakłady inwestycyjne w całej gospodarce wzrosły o prawie 30%. Nastąpiło zwolnienie inflacji i wzmożony napływ kapitału zagranicznego. Liczba pracujących w gospodarce narodowej przestała maleć i wzrosła o 3%, a stopa bezrobocia zmniejszyła się do poziomu 14,9% w końcu 1995 roku. Nastąpił wzrost realnych wynagrodzeń oraz wzrost skłonności do oszczędzania gospodarstw domowych. Głównymi czynnikami rozwoju stały się eksport i inwestycje

5.4 Nowe tendencje, stare zagrożenia w latach 1996-1998

Na sytuację na rynku pracy na pewno wpływają procesy zachodzące w "szarej strefie" gospodarki narodowej, które nabrały szczególnej dynamiki w okresie transformacji systemowej.

Z badań przeprowadzonych przez ŻBSE GUS i PAN wynika, że w 1995 r. w "szarej strefie" pracowało około 2,5 mln osób, z tego 1,4 mln wykonywało tę pracę dorywczo, a dla l,1 mln osób stanowiła ona główne źródło utrzymania.

Specyfiką polskiej gospodarki jest duży udział pracujących w rolnictwie indywidualnym. Transformacja wpłynęła na masowe zwolnienia z pracy chłoporobotników i zahamowała przepływ siły roboczej ze wsi do miast. W rezultacie liczba pracujących w gospodarstwach indywidualnych (w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych) wynosiła w końcu 1995 roku 24,8 osób, a więc 4-krotnie więcej niż przeciętnie w krajach Unii Europejskiej. Jednocześnie bardzo wysokie jest ukryte bezrobocie w rolnictwie, szacowane na około 500-700 tys. osób.

6. Struktura i dynamika rozwoju bezrobocia w latach 1990-1998

W roku 1995 liczba bezrobotnych zmniejszyła się o 209 tys. osób, a w roku 1996 o dalsze 269 tys. Na koniec 1996 roku liczba bezrobotnych osiągnęła poziom 2360 tys., osiągając w relacji do ogółu ludności aktywnej zawodowo stopę bezrobocia wynoszącą 13,0 %

W roku 1997 liczba bezrobotnych zmniejszyła się o kolejne 534 tys. osób, a stopa bezrobocia wynosiła 10,3%. Na półrocze 1998 roku stopa bezrobocia wynosiła 9,6% z liczbą

bezrobotnych 1687,6 tys. osób co plasuje już Polskę na średnim poziomie w Unii Europejskiej.

Zmiany w regulacji prawnej wprowadzonej ustawą o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, która weszła wżycie z dniem 1.01.1995 r., z późniejszymi zmianami od 1.01.1997 r., w tym zaostrzenie kryteriów kwalifikowania do bezrobocia, miały również wpływ na statystykę bezrobocia rejestrowanego. W tej sytuacji, dla oceny zmian sytuacji na rynku pracy należy odwołać się do badania aktywności ekonomicznej ludności.

Definicja osoby bezrobotnej była różnie definiowana w latach 90-tych zgodnie z obowiązującą w danym momencie regulacją prawną.

Powoduje to że dane o liczbie zarejestrowanych bezrobotnych są nieporównywalne w czasie.

Jeżeli przyjąć kryteria statystyki międzynarodowej (BAEL), to liczba bezrobotnych w Polsce kształtowała się na niższym poziomie w zależności od sezonu.

Liczba bezrobotnych w listopadzie 1997 roku była mniejsza o 224 tys. Osób w porównaniu z listopadem 1996 roku, w tym czasie bezrobocie rejestrowane zmalało o 543 tys. bezrobotnych.

W Polsce mamy też do czynienia z istnieniem bezrobocia ukrytego. Zgodnie z kryteriami statystyki międzynarodowej są to osoby, które nie poszukują pracy, gdyż uznały , iż nie mają szans na jej znalezienie. W Polsce ta klasyczna kategoria bezrobocia ukrytego przybierała stosunkowo małe rozmiary, ale w latach 1995-1996 osiągnęła 280-270 tys. osób (około 11% bezrobocia zarejestrowanego i ponad 13% bezrobocia według BAEL)

W Polsce mamy także bezrobocie ukryte w rolnictwie chłopskim.

W zależności od przyjętego kryterium rozmiary bezrobocia ukrytego w indywidualnych gospodarstwach rolnych wynoszą od 500 tys. do 730 tys. osób w wieku produkcyjnym.

Wśród ludności pracującej na działkach rolnych od 0,1 ha do 1 ha użytków rolnych mamy do czynienia z bezrobociem ukrytym na poziomie od 160 do 220 tys. osób. Szacujemy zatem, że w polskim rolnictwie chłopskim (indywidualne gospodarstw rolne oraz działki rolne) zjawisko bezrobocia ukrytego kształtuje się obecnie na poziomie (w zależności od kryterium) od 720 tys. do około 900 tys. osób w wieku produkcyjnym.

Znaczący spadek bezrobocia w latach 1995-1998 jest następstwem działania bardzo wielu czynników, w tym głównie kontynuacji wzrostu gospodarczego.

W sposób bezpośredni znalazło to odzwierciedlenie w zwiększonej płynności bezrobocia.

Zmniejszona liczba bezrobotnych w 1997 i 1998 r to przede wszystkim rezultat dużego odpływu bezrobocia:

Kolejna cecha polskiego rynku pracy to systematycznie poszerzające się bezrobocie pierwotne. Przeważająca część bezrobotnych nowo zarejestrowanych ( ponad 80 % ), to osoby, które wcześniej pracowały. Tym samym utrata pracy stanowi główną przyczynę napływu do bezrobocia.

Od roku 1994 odnotowuje się spadek bezrobocia we wszystkich województwach, jednakże jest on relatywnie najmniejszy w regionach charakteryzujących się bardzo wysoką stopą bezrobocia. W efekcie mamy nadal bardzo silne przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia oraz perspektyw rozwojowych poszczególnych obszarów kraju.

W szczególnie trudnej sytuacji są regiony typowo rolnicze, na ogół zacofane pod względem gospodarczym, a niektóre z nich obciążone przeszłością związaną z upadkiem państwowych gospodarstw rolnych.

Według stanu na koniec czerwca 1998 roku najwyższą stopę bezrobocia odnotowano w następujących siedmiu województwach:

• suwalskim 18,9%

• wałbrzyskim 17,6%

• elbląskim 17,5%

• koszalińskim 17,1%

• olsztyńskim 16,9%

• włocławskim 16,1%

Większość bezrobotnych pochodzi z zakładów pracy zaliczanych do sektora prywatnego. O ile w 1995 roku dotyczyło to około 54,6% bezrobotnych, w 1996 roku około 61,9% to w 1997 roku już 64,6%, a w połowie 1998 roku 63,7%

Rośnie również liczba pracujących w sektorze prywatnym, aczkolwiek znacznie wolniej niż liczba bezrobotnych.

Dynamika wzrostu liczby pracujących w sektorze prywatnym poza rolnictwem indywidualnym wyniosła w 1996 roku 101,5%, podczas gdy dynamika bezrobocia wykreowanego przez sektor prywatny 111,6%.

W roku 1997 dynamika bezrobocia wykreowanego przez sektor prywatny wynosiła 79,3% i była wyższa o 8,8% niż w sektorze państwowym nie licząc bezrobocia ukrytego w rolnictwie chłopskim.

W połowie roku 1998 sytuacja uległa odwróceniu, a dynamika bezrobocia wykreowanego przez sektor państwowy była wyższa o 3.4% niż w sektorze prywatnym.

Na początku lat 90-tych bezrobocie gwałtownie wzrastało m.in. z powodu tzw. zwolnień grupowych. Podczas gdy w 1990 roku w tym trybie zwolniono 183, 1 tys. osób, to W roku 1992 już 603,6 tys. W roku 1993 skala zwolnień z przyczyn zakładów pracy zaczęła maleć, aby w 1995 spaść do około 256,9 tys. W 1996 obniżyła się do 200,0 tys., na koniec 1997 roku tego typu zwolnienia stanowiły 124,4 tys., a w połowie roku 1998- 116,0 tys.

W Polsce występuje duże zróżnicowanie bezrobocia w zależności od. cech demograficznych i społeczno-zawodowych ludności. W trudniejszej sytuacji na rynku pracy są kobiety, ludzie młodzi oraz osoby o niskich kwalifikacjach.

W latach 1996 - 1998 liczba bezrobotnych zmniejszyła się zarówno wśród mężczyzn jak i wśród kobiet.

W zdecydowanie większym stopniu zmniejszanie liczby bezrobotnych dotyczyło mężczyzn. W rezultacie w końcu 1996 roku stopa bezrobocia ludności bez względu na płeć była znacznie niższa niż w roku 1995, ale pogłębiły-się różnice na niekorzyść kobiet ( stopa bezrobocia dla kobiet wyniosła 13,4% wobec 9,9% dla mężczyzn).

W końcu roku 1997 stopa bezrobocia dla kobiet wynosiła 12,0% wobec 8,7% dla mężczyzn.

W maju 1998 roku stopa bezrobocia dla kobiet wyniosła 12,2% wobec 8,6% dla mężczyzn i była wyższa o 0,2 w stosunku do listopada 1997 roku.

Młodzież do 24 lat należy do najbardziej zagrożonej bezrobociem grupy ludności. Przez kilka lat stopa bezrobocia młodzieży utrzymywała się na poziomie około 31%.

W 1996 roku po raz pierwszy liczba bezrobotnej ludności do lat 24 zmniejszyła się w sposób znaczący. Nadal jednak stopa bezrobocia młodzieży jest bardzo wysoka ( 23,2% w listopadzie 1997 roku, wobec 26,2% w listopadzie 1996 roku i 30,9% w listopadzie 1995 roku.

Specyficzną cechą polskiego rynku pracy jest wysokie bezrobocie nie tylko osób z wykształceniem podstawowym lub niepełnym podstawowym ale z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz średnim ogólnokształcącym.

Najmniej zagrożone bezrobociem są osoby z wykształceniem wyższym, gdyż stopa bezrobocia w latach 1994-1996 ustabilizowała się na poziomie około 3%, a w latach 1997-1998 zeszła do poziomu około 2 %.

Pozytywnie należy również ocenić malejącą liczbę bezrobotnych długotrwale.

W czerwcu 1998 roku liczba bezrobotnych przez okres ponad 1 roku zmniejszyła się o 10 tys. Osób, a odsetek tej grupy bezrobotnych wzrósł o ponad 47%.

Ograniczenie bezrobocia długotrwałego w większym stopniu dotyczy tych, którzy poszukują pracy przez okres ponad 2 lat, niż pozostających bez pracy przez okres od 1 do 2 lat.

Przez cały okres od momentu rozpoczęcia przekształceń polskiej gospodarki znacznie mniej było ofert pracy dla kobiet niż dla mężczyzn pomimo, że poziom wykształcenia bezrobotnych kobiet był wyższy niż bezrobotnych mężczyzn.

Obserwujemy stale zmniejszającą się ilość ofert pracy, a jednocześnie wzrost liczby bezrobotnych przypadających na te oferty. W roku 1990 na 1 ofertę przypadało 20,8 osoby, a w 1998 roku już 94,8 - czyli nastąpił wzrost blisko pięciokrotny liczby osób bezrobotnych na 1 ofertę pracy.

Prawo do zasiłku trwa na ogół 3 miesiące jednak w zależności od przepisów regulowanych ustawą „ o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu” zależy od szeregu czynników i przyczyn, m.in. od stopy bezrobocia na danym terenie na którym zarejestrowany jest bezrobotny.

Maleje liczba procentowa osób bezrobotnych od ogółu bezrobotnych, którym wypłacane są zasiłki. W 1990 roku 79,1% bezrobotnych otrzymywało zasiłek dla bezrobotnych, a w 1998 już tylko 22,1%.

7. Sytuacja na rynku pracy w 1999 roku

W 1999 r. obniżyła się liczba pracujących i przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej . Znacznie wzrosła liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy. Zmniejszyła się w porównaniu z 1998 r. liczba osób, które podjęły stałą pracę oferowaną przez urzędy pracy, a także liczba bezrobotnych skierowanych do robót publicznych i prac interwencyjnych. Spadła również liczba ofert pracy zgłaszanych do urzędów pracy, a liczba bezrobotnych przypadających na I ofertę była znacznie wyższa niż w 1998. Wzrosła liczba zakładów pracy deklarujących zwolnienia grupowe.

Szacuje się, że w końcu 1999 r. liczba pracujących ogółem w gospodarce narodowej wyniosła 16,0 mln osób i była o ok. 0,6% niższa niż w końcu 1998D

Liczba pracujących w sektorze przedsiębiorstw w końcu grudnia 1999 r. wyniosła 5845,8 tys. osób i była o 1,2% niższa niż przed rokiem]

Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w 1999 r. wyniosło 5795,4 tys. osób i było o 1,0% niższe niż przed rokiem. Największy spadek zatrudnienia wystąpił w górnictwie i kopalnictwie (o 13,2%), leśnictwie (0 5,0,%), transporcie, składowaniu i łączności (o 4,4%), zaopatrywaniu w energię elektryczną gaz i wodę (0 4,2% ) oraz w działalności produkcyjnej (o 3,4%).

Zwiększyło się- natomiast zatrudnienie w działalności wydawniczej i poligraficznej, w jednostkach produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych oraz wyrobów z metali - bez maszyn i urządzeń. Wysoki wzrost przeciętnego zatrudnienia utrzymał się w sekcjach: obsługa nieruchomości i firm (o 11,2%), hotele i restauracje (0 9,7%), handel i naprawy (o 7,70%)

W końcu grudnia 1999 r. w urzędach pracy zarejestrowanych było 2349,8 tys. osób bezrobotnych (w tym 1307,3 tys. kobiet w okresie 12 miesięcy ub. roku liczba bezrobotnych wzrosła w porównaniu z poprzednim rokiem o 518,4 tys. osób, tj. o 28,3 %.

Bezrobotni zarejestrowani w urzędach pracy w końcu grudnia 1999 r. stanowili 13,0% cywilnej ludności aktywnej zawodowo (przed rokiem - 10,4%) . Przestrzenne zróżnicowanie stopy bezrobocia było znaczne - od 9,6% w woj. mazowieckim do 22,8% w woj. warmińsko-mazurskim. Do województw o wysokiej stopie bezrobocia należały także: lubuskie i zachodniopomorskie (po 17,5%), kujawsko-pomorskie (16,6%) oraz dolnośląskie (15,8%). Relatywnie niska stopa bezrobocia wystąpiła, poza woj. mazowieckim, również w woj. śląskim (9,9%) oraz małopolskim (10,3 %).

W 1999 r. w urzędach pracy zarejestrowało się 2562,8 tys. osób (w poprzednim roku ­2127 ,8 tys.). Najwięcej nowych rejestracji odnotowano w I kwartale - 756,9 tys. osób, tj. o 248,6 tys. więcej niż W analogicznym okresie 1998 r. Wśród nowo zarejestrowanych 67 ,4% (1726,1 tys.) stanowiły osoby rejestrujące się po raz kolejny (w 1998 r. odpowiednio 71,2%, tj. 1515, 7 tys).

W końcu grudnia prawa do zasiłku nie posiadało 1795,7 tys. osób (wobec 1411,1 tys. osób przed rokiem), a ich udział w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych zmniejszył się z 77,1% w końcu 1998 r. do 76,4%.

W 1999 r. liczba ofert pracy zgłoszonych przez zakłady do urzędów pracy wyniosła 680,7 tys. (w poprzednim roku - 761,1 tys). Najmniej ofert zgłoszono w I kwartale - 137 ,9 tys. , zaś najwięcej w II kwartale - 199,9 tys. W końcu grudnia 1999 r. urzędy pracy dysponowały aktualnymi ofertami pracy dla 6,1 tys. osób (o 1,2 tys. mniej niż przed rokiem).Na jedną ofertę pracy przypadało 385 osób bezrobotnych, wobec 251 przed rokiem.

8. Organy zatrudnienia, instrumenty oddziaływania państwa na rynek pracy i bezrobocie.

1. Organy i rady zatrudnienia

Pełnej informacji o podmiotach polityki zatrudnienia dostarcza Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej Nr 43 z dnia 23 kwietnia 1996 r. zawierający Obwieszczenie

Ministra Pracy i Polityki Socjalnej A. Bączkowskiego z dnia 6 marca 1996 r .

w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu

bezrobociu z załączoną Ustawą z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu

i przeciwdziałaniu bezrobociu składającej się z 12-tu rozdziałów wraz z późniejszymi zmianami zawartymi w obwieszczeniu z dnia 28 lutego 1997 r. Poza przepisami ogólnymi zawierającymi podstawowe definicje ustawa zawiera zasady i formy przeciwdziałania bezrobociu, łagodzenia jego skutków, wspieranie regionalnych i lokalnych rynków pracy, aktywizację zawodową absolwentów, świadczenia przysługujące rolnikom zwalnianym z pracy, zatrudnianie w o HP, zatrudnianie obywateli polskich za granicą, fundusz pracy i przepisy kontrolne i odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko ustawie.

W drugim rozdziale zatytułowanym "Organy zatrudnienia i zasady zatrudnienia" ustawa reguluje zależności pomiędzy podmiotami polityki zatrudnienia. Prezes Krajowego Urzędu Pracy jest centralnym organem administracji państwowej i podlega Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej78. Powoływany i odwoływany jest przez

Prezesa Rady Ministrów na wniosek Ministra Pracy i Polityki Socjalnej po

zaopiniowaniu przez Naczelną Radę Zatrudnienia.

Minister Pracy i Polityki Socjalnej określa w drodze rozporządzenia,

organizację, szczegółowe zasady i zakres działania Krajowego Urzędu Pracy oraz wojewódzkich lub międzywojewódzkich i rejonowych urzędów pracy. Zadania określone w ustawie realizuje Minister Pracy i Polityki Socjalnej przy pomocy Krajowego Urzędu pracy oraz wojewódzkich i rejonowych urzędów pracy, które współdziałają z organizacjami, organami i instytucjami zajmującymi się problematyką zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu, a w szczególności z organami samorządu terytorialnego, organizacjami związków zawodowych, pracodoawców i bezrobotnych.

2. Pomoc społeczna

Pomocą społeczną zajmują się organy administracji samorządowej i rządowej, współpracując w tym zakresie z organizacjami społecznymi, związkami wyznaniowymi, stowarzyszeniami o charakterze charytatywnym, fundacjami oraz osobami fizycznymi79.

Polem działania pomocy społecznej jest obszar gminy, na którym działa ośrodek pomocy społecznej, jako wyodrębniona jednostka prawno-budżetowa administracji samorządowej, o dużym stopniu samodzielności, skupiająca w swoich rękach zadania z zakresu pomocy społecznej występujące w gminie.

Zadania z zakresu pomocy społecznej realizowane są jako własne,

finansowane z budżetu gmin i zlecone gminom, finansowane z budżetu państwa. Koordynacją, organizacją, sprawozdawczością i rozliczeniem z wykonania zadań zleconych terenowym ośrodkom pomocy społecznej zajmują się ze strony administracji rządowej Wojewódzkie Zespoły Pomocy Społecznej.

3. Bezrobocie a działalność państwa

W działalności państwa na rynku pracy można wyodrębnić część "pasywną' mającą na celu łagodzenie ekonomicznych skutków bezrobocia dla doświadczających go osób oraz część "aktywną", której zadaniem jest zmniejszenie liczby bezrobotnych.

8.3.1. Pasywna polityka

Najważniejszą formę pomocy finansowej dla bezrobotnych w ramach pasywnej polityki państwa stanowią:

- zasiłki dla bezrobotnych,

- zasiłki z funduszu pomocy socjalnej,

- jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych z pracy,

- dodatki związane z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę,

- prywatne ubezpieczenia na wypadek bezrobocia.

Najważniejszą formą pomocy finansowej o największym ciężarze gatunkowym będącą największym obciążeniem finansów państwa są zasiłki dla bezrobotnych. Jednocześnie należy podkreślić, że nie wszyscy bezrobotni otrzymują zasiłki dla bezrobotnych. Obecnie .ogromna większość to osoby bezrobotne bez prawa do zasiłku. Takie osoby znajdują się na niższym poziomie w drabinie hierarchii społecznej, stając się potencjalnymi klientami pomocy społecznej.

8.3.2. Aktywna polityka

Aktywna polityka państwa na rynku pracy opiera się na wykorzystaniu zespołu instrumentów ekonomicznych mających na celu zmniejszenie rozmiarów bezrobocia.

Obejmuje ona wzrost popytu na siłę roboczą, obniżenie rozmiarów podaży siły roboczej oraz poprawę funkcjonowania rynku pracy. Jedną z powszechnie stosowanych w literaturze przedmiotu klasyfikacji instrumentów aktywnej polityki państwa jest podział na :

- instrumenty polityki makroekonomicznej,

- instrumenty "specjalne" polityki zatrudnienia.

Instrumenty polityki makroekonomicznej dotyczą oddziaływania państwa na rozmiary globalnego popytu na dobra i usługi za pośrednictwem instrumentów fiskalno-finansowych (podatków i wydatków państwa) oraz instrumentów pieniężnych (stopy procentowej i podaży pieniądza). Ich wykorzystanie w celu zwalczania bezrobocia polega na stosowaniu polityki stymulowania globalnego popytu za pomocą obniżania podatków państwa i podaży pieniądza. Ekspansja globalnego popytu ma właśnie prowadzić do wzrostu popytu na siłę roboczą i w ten sposób obniżać bezrobocie. Jest to typowa keynesowska polityka regulowania gospodarki, mająca na celu zwalczanie bezrobocia związanego z niedostatecznym popytem na dobra.

"Specjalne" instrumenty polityki zatrudnienia obejmują:

- bezpośrednie oddziaływanie na zwiększenie popytu na siłę roboczą,

- działania zmniejszające podaż siły roboczej.

Wśród dużej liczby instrumentów polityki zatrudnienia możemy wyróżnić trzy główne grupy oddziaływania na rynek pracy:

- politykę zwiększania popytu na siłę roboczą,

- politykę zmniejszania podaży siły roboczej,

- porozumienia międzynarodowe w sprawie transferu zasobów pracy.

8.3.3. Instrumenty polityki zatrudnienia

Kwestia bezrobocia jest ściśle związana z mechanizmem zatrudnienia, który należy ocenić poprzez jego skuteczność, a więc stopień realizacji celów polityki zatrudnienia formułowanych na różnych jej szczeblach.

Wymaga to z kolei wyposażenia podmiotów gospodarki narodowej prowadzących politykę zatrudnienia w bardzo sprawne instrumenty i niezbędne środki. Konieczna jest przy tym także, umiejętność stosowania właściwych metod rozwiązywania problemów wyłaniających się na drodze do racjonalnego zatrudnienia.

Instrumenty polityki zatrudnienia to wszelkie rozwiązania systemowe, reguły, parametry ekonomiczne, decyzje administracyjne oraz doraźne działania i przedsięwzięcia mające istotne znaczenie dla gospodarowania czynnikiem ludzkim, wywołujące określone zmiany w sferze zatrudnienia.

Wśród instrumentów polityki zatrudnienia możemy wyodrębnić zasadniczo dwie grupy:

- przepisy prawne wydawane przez organy ustawodawcze,

- specjalne narzędzia polityki zatrudnienia realizowane przez agendy rządowe tj. instrumenty zwiększające popyt na siłę roboczą, instrumenty obniżające podaż siły roboczej, instrumenty regulujące strukturę na rynku pracy, porozumienia międzynarodowe w sprawie transferu zasobów pracy.

Przepisy prawne wydawane przez organy ustawodawcze

Praktyczna działalność służb zatrudnienia w dużym stopniu polega na stosowaniu dyspozycji prawnych. Także struktura tych służb uregulowana jest aktami normatywnymi najwyższych władz państwowych. Przepisy prawne określają zakres ich kompetencji, oraz wyznaczają ramy ingerencji w dziedzinę stosunków pracy i sytuacji na rynku pracy, stwarzając ogólne ramy całego systemu zatrudnienia. Bardzo istotnymi instrumentami polityki zatrudnienia są w szczególności:

- przepisy o zawiązaniu i rozwiązaniu stosunku pracy,

- przepisy o zatrudnieniu absolwentów szkół wyższych,

- układy zbiorowe pracy,

- przepisy prawne normujące problematykę ochrony pracy młodocianych, kobiet i inwalidów,

- przepisy określające granice wieku aktywności zawodowej,

- przepisy ustalające normatywny czas pracy, rozkład dnia i tygodnia pracy,

dopuszczalne limity godzin nadliczbowych,

- przepisy prawne dotyczące wynagrodzenia za pracę

Pomimo wszystko prawo jest jednak najbardziej precyzyjnym instrumentem ­- środkiem i sposobem zarazem - w służbie społecznej polityki zatrudnienia. Pozwala na ogół ochronić interesy pracownika przed samowolą pracodawców i podmiotów gospodarki narodowej. Zapewnia uwzględnienie ochrony pracowników w warunkach, gdy dominują ekonomiczne cele (efekty produkcyjne) zatrudnienia. Prawo ustala jasno, czego pracobiorca może oczekiwać ze strony służby zatrudnienia oraz pracodawcy i na odwrót, czego podmiot zatrudniający może oczekiwać od jednostki ludzkiej tj. pracownika. Dzięki temu zachowania społeczne i stosunki międzyludzkie mogą istnieć w granicach określonych prawem, dając się przewidywać względnie precyzyjnie.

Narzędzia specjalne polityki zatrudnienia stosowane przez agendy rządowe

Do specjalnych narzędzi polityki zatrudnienia realizowanych przez agendy rządowe zaliczamy:

- instrumenty zwiększające popyt na siłę roboczą,

- instrumenty obniżające podaż siły roboczej,

- instrumenty regulujące strukturę na rynku pracy,

- oraz porozumienia międzynarodowe w sprawie transferu zasobów pracy.

Działania w celu zwiększenia popytu na siłę roboczą .

1. Subwencjonowanie płac i zatrudnienia, mające na celu utrzymanie albo zwiększenie jego dotychczasowego poziomu w przedsiębiorstwach prywatnych. W razie silnej presji inflacyjnej, państwo subwencjonuje części kosztów płacowych przedsiębiorstw prywatnych w celu skłonienia ich do utrzymania lub zwiększenia dotychczasowego zatrudnienia.

Subwencje płacowe mogą przybierać formy:

- subwencji uzależnionych od liczby nowo przyjętych pracowników oraz relacji do liczby już zatrudnionych,

- subwencji uzależnionych od ogólnej liczby zatrudnionych,

- subwencji przyznawanych w jednakowej lub zróżnicowanej wysokości.

Subwencjonowanie płac nie powoduje napięć inflacyjnych. Funkcję analogiczną do subsydiów płacowych spełniają subsydia eksportowe. Największe problemy subwencjonowania płac to:

- stosowanie przez przedsiębiorców nieuczciwych praktyk w celu otrzymania subwencji,

- wzrost kosztów administracyjnych związanych z badaniem przedsiębiorstw, - stosowanie skomplikowanych metod do zakwalifikowania do grupy subwencjonowanych.

2. Selektywne programy zatrudnienia w sektorze państwowym. Programy te służą aktywizacji zawodowej w gałęziach gospodarki państwowej charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia

3. Popieranie przedsiębiorczości indywidualnej.

Formy i sposoby pobudzania inicjatywy prywatnej są różnorodne. Zaliczamy do nich:

- system zasiłków celowych na zakładanie własnych firm,

- tworzenie tzw. wolnych stref gospodarczych albo stref aktywności funkcjonują

gospodarczej. Określane tym mianem są obszary kraju, dla których

pewne rodzaje ulg podatkowych.

- tworzenie oraz rozwój małych i średnich przedsiębiorstw

Wśród form pomocy wyróżniamy: ułatwienia finansowe, dostęp do informacji, pomoc w szkoleniach kadry, udzielanie kredytów, przyznawanie ulg podatkowych, gwarantowanie zamówień rządowych, rozwijanie inicjatyw lokalnych, tworzenie "odpowiedniego klimatu" ochrony przed bankructwem.

4. Roboty publiczne.

Wydatki na roboty publiczne z budżetu oddziaływują zarówno na koniunkturę, na struktury ekonomiczne i społeczne poprawiając stan zagospodarowania kraju.

Przeciwdziałanie bezrobociu w Polsce przez wzrost popytu na siłę roboczą przybiera stopniowo formy. aktywne ale jest to "kropla w morzu potrzeb".

Głównym kierunkiem jest tworzenie miejsc pracy. Celowi temu służą:

Pożyczki z Funduszu Pracy:

- dla bezrobotnych podejmujących pracę na własny rachunek, - dla zakładów pracy na tworzenie dodatkowych miejsc pracy, - dla zwalnianych rolników za podjęcie pozarolniczej działalności gospodarczej .

Szkolenia i przekwalifikowania zawodowe.

Prace interwencyjne i roboty publiczne.

Stworzenie warunków do rozwoju pozarządowych instytucji takich jak:

Bank Inicjatyw Gospodarczych, Agencja Inicjatyw Lokalnych, izby przemysłowo-­handlowe, centra doskonalenia zawodowego, inkubatory przedsiębiorczości, których celem jest łagodzenie skutków bezrobocia.

Ograniczenia podaży siły roboczej

1. Zmniejszenie rozmiarów zasobów siły roboczej do których zaliczamy:

- wcześniejsze przejście na emeryturę,

- przedłużenie okresu kształcenia,

- przedłużenie lub wprowadzanie obowiązkowej służby wojskowej,

- zachęty do podnoszenia kwalifikacji,

- tworzenie zachęt do zajmowania się wychowaniem dzieci np. zmniejszenie liczby przedszkoli, wysokie ich koszty.

2. Zmniejszenie liczby przepracowanych godzin do których zaliczamy:

- skracanie czasu pracy w obrębie tygodnia pracy.

- skracanie czasu pracy w obrębie dnia pracy,

- wydłużenie urlopów.(soboty na równi z niedzielami nie wchodzą do urlopu),

• zmniejszenie liczby godzin ponadwymiarowych,

- zatrudnianie w niepełnym wymiarze czasu pracy

Działania regulujące strukturę na rynku pracy

Do instrumentów regulujących strukturę na rynku pracy zaliczamy:

- rozwój pośrednictwa pracy,

- oraz szkolenia zawodowe.

Pośrednictwo pracy polega na udzielaniu pomocy bezrobotnym i innym osobom poszukującym pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz pracodawcom w znalezieniu odpowiednich pracowników.

Polityka zatrudnienia wymaga ścisłego powiązania z polityką kształcenia. Szybki rozwój nowych technik i technologii powodują konieczność nieustannego doskonalenia swoich umiejętności i prowadzenia różnych systemów szkoleń zawodowych.

Polityka zatrudnienia powinna dostarczać systemowi kształcenia informacji o pożądanych zmianach w kierunkach szkolenia zawodowego.

8.3.4. Klasyfikacja metod i środków przeciwdziałania bezrobociu

Bezrobocie osiągnęło niemal we wszystkich krajach taki poziom. przy którym bez względu na sytuację gospodarczo-polityczną i różnice w postrzeganiu roli niektórych instrumentów interwencyjnych panuje przekonanie o potrzebie aktywnych działań. Podejmowane są środki i realizowane są programy, których zadaniem jest poprawa sytuacji na rynku pracy.

Ogół wszystkich środków, instrumentów i programów skierowanych

na ograniczenie bezrobocia, złagodzenia jego skutków, zahamowania wzrostu ­można nazwać metodami przeciwdziałania bezrobociu. Ze względu na skutki jakie możemy osiągnąć po zastosowaniu danego środka, metody możemy podzielić na:

- łagodzące skutki bezrobocia,

- ograniczające liczbę bezrobotnych,

- przeciwdziałające powstawaniu bezrobocia.

Łagodzenie skutków bezrobocia można osiągnąć stosując pasywne środki rynku pracy. Celowi temu służą systemy zasiłków dla bezrobotnych. Zasiłki spełniają dwie podstawowe funkcje:

- dochodową, polegającą na zapewnieniu minimum dochodów w momencie

radykalnego obniżenia poziomu życia,

- motywacyjną, mobilizującą do poszukiwania pracy.

Środki te adresowane są do osób nie mających zatrudnienia i mają charakter przejściowy .

Druga grupa środków obejmuje działania ograniczające 1iczbę bezrobotnych. Można do nich zaliczyć zarówno działania aktywne, tworzące nowe miejsca pracy jak i pasywne, dzięki którym dokonujemy tylko przesunięć w obrębie istniejącego już rynku pracy. Efekt w postaci obniżenia liczby bezrobotnych można osiągnąć m.in. dzięki prawnej regulacji granic wieku produkcyjnego, poprzez wydłużenie okresu

obowiązkowej edukacji, poprzez obniżenie wieku emerytalnego, itp. Innym

sposobem może być stosowanie elastycznych form czasu pracy (skracanie czasu pracy).

Kolejnymi instrumentami, które mogą zarówno ograniczać liczbę

bezrobotnych, jak i przeciwdziałać wzrostowi bezrobocia w przyszłości, gdyż

zawierają element tworzenia nowych miejsc pracy są:

- roboty publiczne,

- prace interwencyjne,

- pożyczki na tworzenie nowych miejsc pracy.

Te działania nazywane są aktywną polityką rynku pracy. Istota aktywnych metod i programów tkwi w angażowaniu bezrobotnych w działalność gospodarczą. Dobrze zorganizowana działalność tego typu, finansowana ze środków przeznaczonych na zasiłki dla bezrobotnych może przynieść odczuwalne efekty ekonomiczne i społeczne.

Trzecia grupa środków według wyżej wymienionego podziału obejmuje wszelkie instrumenty przeciwdziałające powstawaniu bezrobocia. Można tu zaliczyć szeroko rozumiane doradztwo i poradnictwo zawodowe, a także odpowiedni system edukacyjny i szkolenia zawodowe dostosowane do potrzeb gospodarki.

Powyższy wykaz metod przeciwdziałania bezrobociu możemy podzielić na dwie grupy:

- aktywne instrumenty rynku pracy (prace interwencyjne, roboty publiczne,

przekwalifikowania, pożyczki na tworzenie nowych miejsc pracy),

- pasywne instrumenty rynku pracy (zmniejszenie podaży siły roboczej i osłona socjalna bezrobotnych).

Analizując środki i programy przeciwdziałania bezrobociu widzimy

zróżnicowany krąg adresatów, do których kierowane są konkretne środki przeciwdziałania bezrobociu. Dzielimy je na: uniwersalne (środki aktywne i pasywne) oraz specjalne (środki i programy tworzone z myślą o konkretnej grupie, a są to działania na rzecz długookresowych bezrobotnych, kobiet, młodzieży, osób niepełnosprawnych, przedstawicieli określonych grup i zawodów).

Programy specjalne spełniają bardzo ważną rolę:

- zmniejszenie bezrobocia,

- społeczno-psychologiczne wsparcie osób bez pracy.

Programy te powinny być realizowane nawet wtedy, gdy przynoszą niewielkie korzyści. Specjalną uwagę należy zwrócić na bezrobotnych tzw. długookresowych, ponieważ zwykłe programy na ogół ich nie obejmują.

Ze względu na szczebel podejmowanych działań na rynku pracy wyróżniamy:

- metody, programy i środki podejmowane na szczeblu centralnym (do których zaliczamy wszelkie działania aktywne i pasywne oraz inwestycyjne o charakterze ogólnokrajowym),

• metody, programy i środki podejmowane na szczeblu lokalnym (decyzje o charakterze lokalnym, których celem jest tworzenie nowych miejsc pracy i angażowanie wolnej siły roboczej na konkretnym lokalnym rynku pracy)

1. Metody i formy przeciwdziałania bezrobociu w Polsce

Przeciwdziałanie bezrobociu w Polsce przez wzrost popytu na siłę roboczą przybiera stopniowo formy aktywne.

Głównym kierunkiem działań jest tworzenie nowych miejsc pracy. Celowi temu między innymi służą:

1. Pożyczki z Funduszu Pracy:

- dla bezrobotnych chcących podjąć pracę na własny rachunek,

- dla zakładów pracy na tworzenie dodatkowych miejsc pracy,

- dla zwalnianych rolników na podjęcie pozarolniczej działalności gospodarczej.

2. Szkolenia i przekwalifikowania zawodowe dla bezrobotnych i zagrożonych zwolnieniem z pracy.

Inne narzędzia do walki z bezrobociem to:

- prace interwencyjne i roboty publiczne organizowane przez organy samorządu lokalnego lub terenowej administracji lokalnej,

- stwarzanie warunków do rozwoju pozarządowych instytucji, których celem jest łagodzenie skutków bezrobocia (dotychczas powstały: Bank Inicjatyw Gospodarczych, Agencja Inicjatyw Lokalnych, towarzystwa inwestycji społeczno­ekonomicznych, izby przemysłowo-handlowe, centra doskonalenia zawodowego, inkubatory przedsiębiorczości i szereg innych).

Działalność Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej jest wspierana przez programy międzynarodowe, których celem jest tworzenie miejsc pracy. Są to

program PHARE do wspomagania mikroprzedsiębiorczości, pożyczki Banku

Światowego, brytyjski program KNOW-HOW, a także program współpracy

amerykańsko-polskiej i francusko-polskiej. Inną ciekawą inicjatywą w niwelowaniu skutków bezrobocia i pobudzaniu aktywności zawodowej bezrobotnych jest idea organizowania klubów pracy przy rejonowych urzędach pracy.

Innym sposobem udzielania pomocy bezrobotnym i osobom poszukującym pracy w uzyskiwaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz pracodawcom w znalezieniu odpowiednich pracowników jest pośrednictwo pracy.

Pośrednictwo pracy prowadzą rejonowe urzędy pracy. Jest ono wykonywane nieodpłatnie i opiera się na następujących zasadach:

- dostępności usług pośrednictwa dla wszystkich osób poszukujących pracy oraz dla pracodawców,

- dobrowolności, oznaczającej wolne od przymusu korzystanie z usług pośrednictwa pracy przez poszukujących pracy,

- równości, oznaczającej obowiązek udzielania przez rejonowe urzędy pracy wszystkim poszukującym pracy pomocy w znalezieniu zatrudnienia bez względu na ich narodowość, przynależność do organizacji społecznych i politycznych, na płeć, wyznanie i inne,

- jawności, oznaczającej że każde wolne miejsce pracy zgłoszone do rejonowego urzędu pracy podawane jest do wiadomości poszukujących pracy.

Pracodawcy mają obowiązek informowania rejonowych urzędów pracy o wolnych miejscach pracy lub miejscach przygotowania zawodowego.

Rejonowe urzędy pracy rejestrują bezrobotnych i inne osoby poszukujące pracy.

Bezrobotni mają obowiązek zgłaszania się do właściwego rejonowego urzędu pracy według terytorialnej przynależności w wyznaczonych terminach w celu potwierdzenia gotowości do podjęcia pracy i uzyskania informacji możliwościach zatrudnienia lub szkolenia.

Rejonowe urzędy pracy w razie braku możliwości zapewnienia bezrobotnym odpowiedniego zatrudnienia:

- inicjują i finansują szkolenia bezrobotnych oraz przyznają i wypłacają zasiłki szkoleniowe,

- inicjują organizację dodatkowych miejsc pracy oraz finansują je w ramach prac interwencyjnych, robót publicznych i zatrudniania absolwentów,

- udzielają pożyczek z Funduszu Pracy bezrobotnym na podjęcie działalności gospodarczej na własny rachunek,

- przyznają i wypłacają zasiłki,

- aktywizują bezrobotnych w ramach programów specjalnych oraz w ramach zajęć w klubach pracy

---