Socjologia religii -> zajmuje się wyjaśnianiem stosunków między religią a społeczeństwem.
Podstawami są: religijny wymiar społeczeństwa i społeczny wymiar religii.
Przy pomocy środków empirycznych bada się, w jaki sposób czynniki religijne wpływają na konstruowanie społeczeństwa, jaką rolę odgrywa religia w powstawaniu grup religijnych, jaki wpływ ma religijność na postępowanie jednostki i interpretowanie przez nią swojego życia.
Analizuje się również, jaki wpływ na religijne systemy wierzeniowe mają społeczne czynniki.
Durkheim
Nadprzyrodzoność -> tajemnica, niepoznawalność, niezrozumiałość.
Religia to spekulacja o wszystkim, co wymyka się nauce i myśleniu.
Jest zdefiniowaniem życia człowieka przez odczucie więzi, jaka wiąże ducha ludzkiego z duchem, któremu pragnie się podporządkować i z nim zjednoczyć.
Jest bardziej, lub mniej złożonym systemem mitów, dogmatów, obrzędów i ceremonii.
Zjawiska religijne dzielimy na:
wierzenia - stany opinii, złożone z wyobrażeń
obrzędy - ustalone sposoby działania
Świat dzieli się na sferę sacrum i profanum. Sacrum jest ważniejsze od profanum.
Inicjacja - to długi szereg ceremonii, mających wprowadzić młodego człowieka w życie religijne. Wyjście ze świata świeckiego i wkroczenie do religijnego.
Zachowanie wobec rzeczy świętych określają reguły, których należy przestrzegać.
Magia również jest zbudowana z wierzeń i obrzędów. Posiada własne mity i dogmaty. W odróżnieniu od religii zmierza do celów czysto użytecznych, nie traci czasu na spekulację. Istoty i siły przywoływane przez czarownika najczęściej mają tę samą naturę, do której odwołuje się religia, lub nawet są po prostu te same. Magia znajduje swoistą przyjemność w profanacji rzeczy świętych.
Różnice między magią a religią:
-wierzenia religijne są zawsze wspólne jakiejś zbiorowości, która otwarcie je wyznaje i praktykuje związane z nimi obrzędy
-tworzące grupę jednostki czuję więź przez sam fakt posiadania wspólnej wiary
-społeczność, której członków łączy taki sam rodzaj wyobrażeń o świecie sakralnym i jego stosunkach ze światem profanum oraz jednakowe praktyki wyrażające wspólne wyobrażenia nazywa się Kościołem.
-celem wierzeń magii nie jest powiązanie ze uznających je ludzi i zjednoczenie ich.
-między czarownikiem i jednostką nie istnieją trwałe więzi
-religii nie da się oddzielić od idei Kościoła
-Kościół nie jest tylko stowarzyszeniem kapłanów, ale też wspólnotą moralną.
Początki wierzeń totemicznych
Totem to symbol materialny, wyrażający kompletnie inną ideę.
a)zewnętrzna i materialna postać boga totemicznego
b)symbol określonej społeczności
Religia to nie Bóg, lecz wspólnota ludzi. Jest kwestią społeczną. Społeczeństwo podczas kultu religijnego czci samo siebie.
Durkheim a Oświecenie -> przełamuje oświeceniową koncepcję religii. Religia jest funkcjonalna. Ponieważ nie jest systemem wiedzy o świecie, rozwój nauki jej nie zagrozi. Jest substancją łączącą społeczeństwo. Być może zanika wiara w Boga. Wg Durkheima nie istnieje religia indywidualistyczna, zawsze istnieje element społeczny.
Definicja substancjalna zjawisk religijnych: czym jest religia? Relacja między sacrum i profanum; Mała ilość zjawisk podchodzi pod zachowania religijne. Wąska i ekskluzywna.
Definicja funkcjonalna: jeżeli zachowanie spełnia określone funkcje, jest zachowaniem religijnym. Szeroka i inkluzyjna.
Dominuje definicja funkcjonalna w socjologii, w religioznawstwie - substancjalna.
Religijność /Piwowarski/ -> podzielany przez grupę ludzi zbiór wierzeń, wartości i symboli, oraz związanych z nimi zachowań, które wynikają z rozróżnienia rzeczywistości empirycznej i pozaempirycznej.
Parametry religijności:
-rytualistyczny -> uczestniczenie w praktykach
-intelektualny -> znajomość dogmatów wiary
-ideologiczny -> wiara w dogmaty
-emocjonalny -> czucie bliskości Absolutu
-wspólnotowy -> związek ze społecznością wierzących
-autodeklaracja -> globalny stosunek do wiary
Max Weber. Etyka gospodarcza religii światowych.
Religie światowe -> 5 systemów.
-konfucjanizm
-hinduizm
-buddyzm
-chrześcijaństwo
-islam
-ew. judaizm
Do determinant etyki gospodarczej należy religijne określenie sposobu życia. Z reguły da się wskazać warstwy, których sposób życia szczególnie określał daną religię. Konfucjanizm - stanowa etyka wykształconych urzędników, buddyzm - bezdomni wędrowcy, kontemplujący, żebracy, mnisi; judaizm - miejscy pariasi, chrześcijaństwo - wędrowni rzemieślnicy. Zmiana decydujących społecznie warstw ma głębokie znaczenie dla każdej religii. Z drugiej strony, ukształtowany typ religii wywierał zwykle głęboki wpływ na różnorodne warstwy wyznawców.
Cierpienie w etyce religijnej. Pierwotnie ludzie cierpiący, pogrążeni w żałobie, depresji, byli traktowani bądź jako opętani, bądź dotknięci gniewem Bożym. Nie tolerowano ich we wspólnocie, nie dopuszczano do obrzędów. Traktując cierpienie jako oznakę znienawidzenia przez Boga, religia oferowała teodyceę szczęścia.
Doszło jednak do odwrócenia tego stanowiska. Religia zaczęła gloryfikować cierpienie. Liczne rodzaje umartwień ułatwiają obudzenie się niezwykłych stanów uważanych za święte: ekstazy, histerii itp. Stanowią one drogę do nadludzkich, tj. magicznych mocy.
Wcześniej, wspólny kult dotyczył ogółu. Aby zaradzić problemom jednostki, jednostka zwracała się do maga. Wspólnota religijna zajęła się „zbawianiem” jednostki od tego cierpienia. Pojawiła się koncepcja „zbawiciela”. W bardzo szczególnych przypadkach cierpienie dotyczyło całego ludu.
Samoumartwianie się i fakt niezamierzonego niedostatku zaczęły się wydawać czymś miłym Bogu.
Poszukiwano odpowiedzi na pytanie o przyczynę niezależności losu człowieka od jego zasług. Stąd, hinduska nauka o karmie, zaratustriański dualizm, czy doktryna predestynacji.
Uciskane warstwy społeczeństwa czerpią poczucie godności z poczucia swoistego „posłannictwa” - „profetyzmu”.
Hinduizm nie obiecywał zbawienia, lecz Nirwanę.
Etyka kapitalistyczna wywodzi się z religii. Religijne sposoby życia są zależne od warstw społecznych. Warstwy społeczne mogą etykę przekształcać.
Wirtuoz religijny -> może mieć charyzmę osobistą. Pojawia się tu konflikt między nim, a hierarchią. Wspólnota założona przez wirtuoza staje się Kościołem przez instytucjonalizację. Tylko Kościół ma pełnię władzy, by odpuszczać lub zachowywać grzechy. Wirtuoz może mieć umiejętność uzdrawiania.
Czarnowski. „Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego”.
Grupa co prawda czerpie wzory z wyznawanej religii, ale też przekształca ją na własny użytek. Powodzenie rozprzestrzeniania się religii w danym środowisku zależało od umiejętności adaptacji do warunków rozwoju i zwyczajów danego społeczeństwa.
Przyjęta religia dąży do urobienia środowiska społecznego według własnego wzoru, jednocześnie to środowisko nie pozostaje bierne i odciska swoje piętno na religii.
Religia to sprawa życia zbiorowego, dopiero później indywidualnego. Nad indywiduum bierze górę członek społeczności. Katolicyzm odgrywał rolę kryterium polskiej narodowości.
Organizacja przestrzenna i kalendarzowa kultu stanowi trzon organizacyjny społeczności. Mieszkańcy jednej parafii odznaczają się szczególną dewocją do jednego patrona. W dniach wielkich odpustów mieszkańcy poszczególnych parafii udają się na miejsce zgromadzenia „kompaniami”. Kompanie niosą chorągwie, śpiewają pieśni, za nimi postępuje tłum. Pielgrzymki również odbywają się kompaniami reprezentacyjnymi. Łaska pielgrzyma staje się udziałem całej parafii.
Włościan polski nagina katolicyzm do symboliki i wzruszeń związanych z ziemią, jej uprawą itp. W polskim kulcie ludowym centralne miejsce ma święta Rodzina i Jezus. Maryja to dobra panienka, wstawiająca się za czcicielami u Syna. Jezus i Matka Boska to przede wszystkim rozdawcy łask.
Sensualizm religijny ludu objawia się w czci oddawanej wizerunkom świętych postaci.
Wizerunek Matki Boskiej - „objawienie się obrazu”; ustawianie ośrodków pielgrzymkowych; teatralna organizacja świętych miejsc.
Daty kultów pielgrzymkowych przypadają w czasie określonym przez kalendarz rolnika. Miejsca święte ściągają wiernych w określonych datach. Każda religia ma swój obrzędowy kalendarz i centrum pielgrzymkowe.
Włościan polski zna na pamięć kilka pieśni, ale nie czytuje prawie nigdy Pisma Świętego, nie zna prawd wiary. Sprzeciwia się zmianie form organizacyjnych.
Tekst pisany w latach 30tych XX w. Mimo, że chłop polski w zasadzie wyginął, tekst pozostaje aktualny.
Kościół ludowy; nacjonalizm wyznaniowy; konserwatyzm; kult obrazów; pielgrzymowanie.
Ks. W. Zdaniewicz, „Kościół i religijność Polaków”. Pierwsze ogólnopolskie badanie communicantes przeprowadzono w 1979 roku. W każdej parafii odpowiada za nie proboszcz. Kwestionariusze przez kurie trafiają do Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego.
Dominicantes - odsetek wiernych uczęszczających na mszę w odniesieniu do zobowiązanych (tych jest 82%, m.in. bez dzieci, chorych, starych itp.)
Communicantes - liczba wiernych przystępujących do komunii w odniesieniu do liczby zobowiązanych.
Paschantes - przystępujący do spowiedzi wielkanocnej spośród zobowiązanych.
Praktyki religijne, a zwłaszcza uczestnictwo we mszy, są wskaźnikiem religijności. Dzielimy je na jednorazowe i powtarzalne.
Uczestnictwo w praktykach wiąże się z zaufaniem do Kościoła; wpływa na system wartości (rodzina, krewni, dzieci na pierwszym miejscu; tradycyjny podział ról).
Gabriel Le Bras - badanie katolicyzmu francuskiego.
Wskaźniki żywotności religijnej:
-czasokres dzielący chrzest od daty urodzenia
-uczestnictwo w katechezie
-komunia małżonków podczas ślubnej mszy
-przyjmowanie ostatnich sakramentów
Typologia praktyk:
-konformizm sezonowy (chrzest, komunia, ślub)
-regularne praktyki (duże zaangażowanie)
-praktyki pobożne (max. zaangażowanie)
Po dokonaniu się sekularyzacji społeczeństwa pojawiła się potrzeba utrzymania kadry świeckiej.
Jose Casanova, „Deprywatyzacja religii.”
Przez paradygmat sekularyzacji nauki społeczne zazwyczaj postrzegały relacje religii i nowoczesności. Na teorię sekularyzacji składają się 3 zjawiska:
oddzielenie sfery świeckiej od religijnych instytucji i norm
zanik wierzeń i praktyk religijnych
marginalizacja religii przez jej przesunięcie do sfery prywatnej.
Dyferencjacja sfer świeckich i religijnych pozostaje ogólnym trendem. Po oddzieleniu od państwa religia stała się dobrowolnym stowarzyszeniem religijnym. Wszystkie religie stały się równe, ustanowiono wolność religijną.
Teza o upadku religii ma swoje korzenie w oświeceniowej krytyce religii. Był to program polityczny.
Religia przesuwa się do sfery prywatnej. Mogą istnieć religie publiczne, nie zagrażające wolności jednostki.
Deprywatyzacja religii -> publiczny charakter wielu religii we współczesnym świecie.
Typologia religii publicznych:
1)na poziomie państwa - Kościoły państwowe i narodowe
2)na poziomie społeczeństwa - ruchy religijne opierające się oddzieleniu od państwa, instytucje religijne domagające się rządów prawa
3)na poziomie społeczeństwa obywatelskiego - religie obywatelskie, publiczna interwencja grup religijnych
Religia od mobilizacji politycznej przechodzi do obrony wolności osoby ludzkiej. Kościół przekształca się z instytucji zorientowanej ku państwu w instytucję zorientowaną społecznie.
Źródła prywatyzacji religii:
Ogólne dążenie do demobilizacji i prywatyzacji społeczeństwa obywatelskiego, gdy mija czas, w którym powinno ono występować np. przeciwko państwu totalitarnemu.
Próby kontrolowania przez Watykan narodowych Kościołów katolickich
Katolicyzm prywatną religią indywidualnego zbawienia
Jeśli K. Katolicki chce pozostać uniwersalistycznym, musi akceptować społeczny i kulturowy pluralizm, na zewnątrz i wewnątrz Kościoła.
Warunki sprzyjające przejściu religii w nowoczesną sferę publiczną:
1)Przejście dotyczy religii mających publiczną, wspólnotową tożsamość
2)Funkcjonalna potrzeba
3)Współczesny globalny kontekst działania. Kiedy ideologie świeckie słabną lub upadają, religia powraca jako siła mobilizująca/integrująca.
Formy reprywatyzacji współczesnej religii:
1)mobilizacja w obronie tradycyjnego świata codzienności, przeciwko zmianom, działaniom państwa, czy rynku
2)Wkroczenie religii do sfery publicznej celem kwestionowania i spierania się z dwoma największymi systemami społecznymi
3)nacisk tradycyjnych religii na utrzymanie wspólnego dobra, przeciwstawienie indywidualizmowi
J. Casanova - religia wkracza do sfery publicznej. Należy uspokoić liberałów, którzy uważają, że religia powinna mieć swoje ograniczone miejsce. Religia może działać publicznie, ale musi pogodzić się z: dyferencjacją strukturalną i z wolnością jednostki.
E. Barker, „Nowe Ruchy Religijne”
Źródła informacji o NRR:
one same - czasem udostępniają informacje
eks-członkowie, krewni i przyjaciele obecnych członków
organizacje zajmujące się zbieraniem informacji nt. NRR
środki masowego przekazu
naukowcy, dysponujący dziś obszernym materiałem badawczym o NRR
Czym są NRR? Większość pojawiła się w II połowie XX wieku. Oferują zwykle pewien rodzaj odpowiedzi na fundamentalne pytania natury religijnej, duchowej i filozoficznej.
Egzotyczna proweniencja, nowy paradygmat kulturowy, poziom zaangażowania, charyzmatyczne przywództwo, wyznawcy zwykle młodzi, klasa średnia, dobrze wykształceni, międzynarodowy zasięg, aktywność - max 15 lat.
Pierwsze pokolenie wyznawców - głównie konwertyci. Duża gorliwość. Duże wymogi stawiane członkom - czas i zaangażowanie. „Monopol na prawdę”. Możliwość ekstremistycznych działań.
Charyzmatyczni przywódcy - często założyciele, przypisuje się im specjalną moc, lub wiedzę. Wyznawcy darzą ich szczególnym zaufaniem ze względu na charyzmę. Decydują o każdym aspekcie życia członków. Nie każdy ruch religijny ma tego typu przywódców. Z upływem czasu autorytet może „spowszednieć”.
Dziś większość rekrutów do NRR pochodzi z uprzywilejowanych warstw społecznych, mogłaby bez problemu rozpocząć karierę i sięgnąć po wykształcenie. Istnieją wyjątki, np. Rastafarianie.
Nie znalazła potwierdzenia teoria o „praniu mózgu” - zdecydowana większość członków jest w stanie odejść dobrowolnie z ruchu, aczkolwiek istnieją ruchy, które dążą do maksymalnej kontroli swoich członków i wywierania na nich wpływu. Wykorzystuje się m.in. oddziaływanie podprogowe. Niektórzy członkowie NRR wspominają o wyjątkowych doznaniach psychicznych - wrażliwość na kolory/dźwięki.
Nie wszystkie nawrócenia są gwałtowne. Niekiedy konwertyta nie potrafi określić momentu, w którym rosnące zaangażowanie zmieniło się w nawrócenie.
Co NRR mogą zaoferować potencjalnym wyznawcom?
-znalezienie celu w życiu, zerwanie z nałogiem
-sukces zawodowy
-poprawa zdrowia
-długowieczność
-z upływem czasu przyjazne nastawienie może zniknąć
-budowa Królestwa Niebieskiego
-rozwój wewnętrzny
-doświadczenie religijne
Konwertyci:
Często po nawróceniu konwertyta jest zdezorientowany. Zakwestionował „stary” system wartości, ale jeszcze nie przyjął nowego. Jest podatny na sugestie z zewnątrz (NRR, znajomi, rodzina, osoby postronne). Po 2-3 miesiącach konwertyci tracą swoją ekscentryczność i fanatyzm.
Obszary troski publicznej:
-szokujące opowieści o NRR, pisane tak, żeby zaklasyfikować je jako złe. Bywają: nieobiektywne, nieprawdziwe, pisane przez laików (dziennikarze).
-przestępstwa kryminalne, poważne zarzuty (Jonestown, morderstwa Mansona, rytualne mordy ofiarne)
-przemoc fizyczna, zwłaszcza w tych NRR, które izolują się od społeczeństwa
-oszustwo stosowane wobec przyjmowanych członków - nie zdają sobie sprawy, do jakiej grupy dołączają
-samobójstwa, czasem zbiorowe, członków NRR - nie jest to niczym nowym w historii tych ruchów.