„Konteksty dzieła literackiego”
S. Bortnowski
Jak znaleźć czas na nowe hasła w programie?
Traktować kontekst jako część integralną lekcji poświęconych wstępom do epok bądź wprowadzeniu do twórczości pisarzy.
Wymyślać tematy, które pozwalają na jednoczesne mówienie o lekturze obowiązkowej czy uzupełniającej i sztuce czy filozofii.
Pogodzić się z myślą, że na lekcjach poświęconych dziełom z kanonu liczba tematów literackich ulegnie czasami zmniejszeniu na rzecz tematów powiązanych kontekstami.
Program języka polskiego to nie historia literatury, lecz spotkanie z wybranymi dziełami wybranych pisarzy.
Polonista musi być świadomy, że nie jest ważny szczegółowy opis danego dzieła, pełna charakterystyka twórczości pisarza, czy też wnikliwy ogląd epoki.
Edukacja polonistyczna to mądry i wieloaspektowy przewodnik po wybranych problemach literatury nie zaś szybki i powierzchowny ogląd wszystkiego.
Po co w programie konteksty?
Po to by mądrzej, szerzej i wnikliwiej interpretować utwory zamieszczone w kanonie. Sztuka int. polega między innymi na szukaniu kontekstu, czyli na odnoszeniu dzieła do jakiegoś systemu poglądów(filozoficznych, psychologicznych, itp.) na odwołaniu się do skojarzonej z utworem sytuacji (przede wszystkim historycznej ), na wskazywaniu podobieństw lub różnic między utworem literackim, a dziełem przynależnym do innego rodzaju sztuki.
Konteksty pozwalają na myślenie równolegle o literaturze, o historii, o filozofii, o sztuce, o kulturze epoki, w której tkwi dane dzieło jako utwór określonego czasu.
Chodzi o to by: wskazać podobieństwa, dostrzec inspiracje, zanalizować różnice.
Dzięki kontekstom i nawiązaniom polonista może już w klasie I wprowadzić utwory pisarzy współczesnych, udowadniając dzięki temu, że tradycja i historia żyją dzięki krążeniu tematów i motywów i że bez tradycji nie ma współczesności.
Konteksty int. warto zbliżyć do życia nie tylko poprzez akcenty publicystyczne i granie ról dorosłych, lecz także poprzez odwołania do tego, co najbliższe - architekturę, rzeźbę , malarstwo trzeba dostrzegać wokół siebie. Konteksty mogą wyzwolić potrzebę wiedzy o swoim mieście i okolicy.
Niezwykle ważne upodmiotowienie uczniów: łatwo to osiągnąć poprzez grę, zabawę, konkurs, opowiadanie, notatki, referat, komentarz, opis, dialog itp.
Należy dać prawo uczniom do wygłaszania opinii nawet krytycznych wobec dzieł sztuki.
Wnioski:
Przestroga: Wprowadzając konteksty nie należy ani wyczerpywać problemu, ani uczyć historii dodatkowej dyscypliny, ani nasycać informacji terminologią, słowem nic z encyklopedyzmu.
Rady: Być za sprawnością czyli wprowadzać:
Różnorodne ćwiczenia w mówieniu i pisaniu
Różnorodne formy wypowiedzi
Różnorodne role „dorosłe” uczniów
Dostrzegać wokół siebie architekturę, malarstwo, itp.
Uczniowie niechaj będą partnerami w realizacji kontekstów.
( swoboda dyskusji, współtworzenie)
Wiązać literaturę z muzyką na zasadzie podobieństwa nastroju, tematu, okoliczności powstawania dzieł, zbieżnych cech stylowych. Może być tłem recytowanego lub czytanego utworu lub po prostu wysłuchać kawałek. Nazwisko kompozytora, tytuł dzieła czy jakaś informacja pozostaną w pamięci uczniów jako sygnał paralelnych do literatury bądź przeciwstawnych z nią zjawisk
Eseistyka literacka i naukowa
Jest źródłem hipotez i twierdzeń interpretacyjnych
Uczy spojrzenia na dzieło literackie z innej perspektywy
Pozwala dostrzec analogię między zjawiskami w przeszłości a współczesnością
Przynosi wiele sądów wartościujących, inicjuje dyskusję
Pokazuje złożoność zjawisk i tym samym sprzeciwia się uproszczeniom, stereotypom i łatwiznom myślowym
Staje się wzorem stylu, który łączy ścisłość terminologiczną ze swobodą
Filozofia
Wprowadza jakże ważną problematykę ontologiczną, epistemologiczną i etyczną, tym samym próbuje odpowiedzieć na pytanie, czym jest świat i czym jest jednostka w świecie
Dopełnia literacką refleksję i emocję konstrukcjami intelektualnymi
Wiąże dzieło literackie z zapleczem myślowym epoki
Ułatwia zrozumienie sensu utworu, rozszyfrowuje aluzje i niejasności, często zaś jego ogólną koncepcję
Uczy hierarchizowania argumentów, dowodzenia, obalania twierdzeń itp.
Poszerza znaczenie wielu terminów używanych zarówno w nauce o literaturze, jak i w samej literaturze i w języku potocznym
Sztuka
Obrazuje pełniej przemiany w epokach, kierunkach, prądach i stylach, zwracając uwagę na wspólnotę poszukiwań twórczych i postaw estetycznych
Ułatwia chronologiczne uporządkowanie zjawisk artystycznych
Bogaci wyobraźnię ucznia, poszerza skalę jego doznań i sferę chłonności artystycznej, przeciwstawiając się osobnym szufladkom
Zmusza do problemowego myślenia, szukania analogii i różnic, wnioskowania
Wiąże mocniej ucznia z jego otoczeniem (architektura) oraz środowiskiem ( współczesne, różnorodne życie artystyczne)
Skłania ku własnym poszukiwaniom twórczym.
A. Janus-Sitarz, „Nie ma rozpusty większej niż myślenie...” Teksty filozoficzne w edukacji polonistycznej,
w: Przygotowanie ucznia do odbioru różnych tekstów kultury, red. A. Janus- Sitarz
Szkoła musi przygotowywać ucznia do czytania różnych tekstów, nie tylko literackich. Teksty filozoficzne często traktowane (a niesłusznie) jako przeznaczone dla bardzo elitarnego kręgu odbiorców. Uczeń powinien się przekonać, że nie są one poza granicami możliwości jego percepcji. Czytania ich trzeba jednak uczyć, a czyta się je w innym celu, niż pozostałe teksty kultury. Trzeba nauczyć czytania głównych tez, kształcić umiejętności rozwijania ich i popierania przykładami, zadawania pytań. W oparciu o te teksty trzeba rozwijać zdolność kontemplacji, refleksji, a więc wzbogacania swojego życia wewnętrznego.
Tekst filozoficzny na j. polskim rzadko funkcjonuje jako wyłączny przedmiot badań, częściej - stanowi jedno ze źródeł przy wprowadzeniu do konkretnego okresu w dziejach kultury bądź kontekst, ułatwiający zrozumienie utworu literackiego. Bez elementów filozofii na polskim nie sposób wyobrazić sobie zrozumienie systemu wartości, twórców i ich bohaterów poszczególnych epok. Ważne jednak by tekst filozoficzny nie był w sposób zbyt służebny kojarzony z literaturą. Znajomość pewnych pojęć i systemów polonistycznych ułatwia naukę nadrzędnych zadań edukacji polonistycznej: poszukiwanie prawdy, piękna i dobra; wychowanie człowieka otwartego na wiedzę, sztukę i na drugiego człowieka; przygotowanie młodego człowieka do rozpoznawania wartości moralnych i ich hierarchizacji, dokonywania wyborów i brania za nie odpowiedzialności.
Sposoby czytania tekstu filozoficznego
Podstawą tu jest odnajdywanie głównej myśli. Żeby ucznia tego nauczyć warto stosować takie polecenia:
- wynotuj słowa i sformułowania kluczowe;
- podkreśl zdanie z główną tezą;
- rozwiń główną myśl tekstu itp.
Trzeba aktywować ucznia, żeby odnajdywał pytania, ale i sam je stawiał, ustosunkowywał się do tez i był gotów z nimi dyskutować. Trzeba ucznia przekonać, że ma prawo do subiektywizmu, własnego zdania i że jego zadanie nie ogranicza się jedynie do odtworzenia cudzych przemyśleń.
Przydatnym sposobem czytania tekstów filoz. jest porównywanie różnych tez, systemów filozoficznych, szukanie w nich podobieństw, sprzeczności, polemik - to przekonuje uczniów, że mają prawo do własnego zdania, skoro nawet wielcy myśliciele nie są zgodni.
Związki filozofii z kulturą dawnej epoki
Filozof dąży do poznania prawdy obiektywnej i stara się formułować twierdzenia uniwersalne, ale jest związany z epoką, w której żyje. Filozofia wpływa na światopogląd ludzi, kreuje nowe postawy. Jeśli zatem chcemy w pełni zrozumieć kulturę poprzednich epok, musimy sięgnąć do dzieł filozoficznych ówczesnych czasów, by pomogły nam wyjaśnić pewne mechanizmy postępowania ludzi, cele sztuki.
Tekst filozoficzny jako kontekst tekstu literackiego
Txt filoz. najczęściej pojawia się na polskim jako kontekst „oświetlający” utwór, pozwalający na dostrzeżenie większej ilości odwołań. Czasem wyjaśnia światopogląd autora z dawnej epoki, przybliża obce współczesnemu człowiekowi realia czy sposób rozumowania. Koncepcje filozoficzne stanowią niejednokrotnie klucz do zrozumienia roli poszczególnych bohaterów literackich, uświadomienia sobie sensu motywów ich działań.
Txt filoz. może stanowić interesujący kontekst dla utworu literackiego nawet, gdy nie można udokumentować żadnego bezpośredniego związku między obydwoma tekstami, tzn. nie łączy ich ani czas powstania, ani poświadczone zainteresowanie daną koncepcją filozoficzną.
Filozofia i filozofowie jako temat literatury i malarstwa
Na szczególną uwagę w edukacji polonistycznej zasługują te teksty literackie, których bezpośrednim przedmiotem zainteresowania staje się koncepcja filozoficzna, światopogląd, bądź - sam myśliciel. Utwory te stanowią dowód wpływu filozofii na artystów, świadectwo źródeł ich inspiracji. Tematem dzieła czasem jest pytanie, twierdzenie lub wątpliwość, jakie pozostawił po sobie filozof, a czasem jego biografia. Takim popularnym bohaterem literackim stał się Sokrates.
Filozofowie - pisarze
Wielu pisarzy znanych jest w dziejach kultury z podwójnej roli: artysty i filozofa.
Uniwersalizm i aktualność myśli filozoficznych
Musimy przekonać ucznia, że w tekstach filoz. może znaleźć odpowiedzi na ważne pytania młodego człowieka XXI w. Ten sam postulat szukania treści bliskich nam, współczesnym, obowiązuje zarówno przy czytaniu tekstów filozoficznych, jak i literackich, podejmujących problematykę sensu ludzkiej egzystencji.
Dydaktyka wobec nowych teorii filozoficznych
Dydaktyka musi być wyczulona na wszelkie funkcjonujące w innych obszarach wiedzy i życia teorie, tendencje, kierunki. Teoria, która cieszy się ostatnio dużą popularnością, to. tzw. teoria chaosu, która źródło swe czerpie wprawdzie z nauk ścisłych, ale wywiera ogromny wpływ na filozofię i wszelkie nauki humanistyczne. Znajomość tej teorii daje szanse zarówno na mówienie o wartościach sposób nieuproszczony, jak i na pogłębienie spojrzenia na zjawiska literackie i językowe.
Szkoła ma misję wychowawczą - ma ułatwić młodemu człowiekowi zrozumienie wszystkiego, co się wokół nas dzieje. Warto więc wykorzystać rozważania na temat sensu dążeń człowieka wobec nieprzewidywalności świata zewnętrznego, do kształtowania postawy otwartości i zarazem odpowiedzialności wobec otaczającej nas rzeczywistości. W aspekcie aksjologicznym bowiem teoria chaosu może godzić dwie podstawowe potrzeby człowieka: potrzebą wolności, będącą warunkiem tworzenia oraz potrzebę bezpieczeństwa, wiary w istnienie jakichś praw, powtarzalności i stabilności.
Przydatność filozoficznego aspektu teorii chaosu można dostrzec także w komentowaniu różnego rodzaju zjawisk językowych (redundacja, pozorny bełkot, dialog głuchych itp.) współczesnej literatury dostrzegali celowe działania kreujące i komentujące rzeczywistość.
Znajomość teorii chaosu może okazać się przydatna przy odbiorze różnych tekstów kultury: malarstwa i literatury groteskowej, sztuki kolażu, literatury realizmu magicznego, powieści postmodernistycznej opartej na ideach naukowych. Ogólnie mówiąc, w sferze odbioru kultury.
A. Pilch, Formy wyobraźni. Poeci przed obrazami wielkich mistrzów, Kraków 2010, rozdz. Integracje metodyczne oraz Tekst malarski.
Rozdział: INTEGRACJE METODYCZNE
Sposoby czytania obrazu. Wprowadzenie w problemy dydaktyki
Zmiana sposobu interpretacji tekstu w polonistyce szkolnej opiera się na wprowadzeniu lektury zintegrowanej. Następuje odejście od interpretacji strukturalnej na rzecz poszukiwania kontekstów wspomagających odbiór tekstu. Do tych kontekstów możemy zaliczyć sztukę, kulturę, filozofię, psychologię.
Wymienione domeny mogą wyrażać ten sam problem, myśl, doznanie. Często języki różnych dziedzin sztuki mogą być także pomieszane lub pozostawać w stałych relacjach, tworzyć nierozerwalne związki.
Kontekst malarski
Teksty literackie w dydaktyce języka polskiego od dawna były omawiane w odniesieniu do dzieł malarskich. Wykorzystanie kontekstów malarskich miało na celu przede wszystkim zilustrowanie pewnych tematów, motywów występujących w literaturze.
Zwrot jaki nastąpił w podejściu do kontekstów malarskich opiera się na ich wykorzystaniu do celów interpretacji tekstu literackiego. Integracja międzytekstowa stała się podstawowym hasłem przemian edukacyjnych. Interpretacja ta opiera się na lekturze zintegrowanej. Konteksty malarskie służą do szerszej i bardziej wnikliwej interpretacji dzieł literackich. Literatura zatem przestaje być samowystarczalna, kontekst staje się niezbędny do jej zrozumienia.
Istnieją trzy obszary odziaływania kontekstów. Pilch odwołuje się tutaj do podziału Bortnowskiego, który wyróżnia trzy warianty integracyjne i przenosi je na grunt odziaływania literatury (zwłaszcza poezji) i malarstwa. Są to zatem następujące warianty:
Zespalający
Przecinający się
Dotykający
Ad.1 Funkcja zespalająca kontekstów na gruncie literatury i malarstwa polega na tożsamym współodczuwaniu, podobnej identyfikacji światopoglądowej oraz artystycznej poety i malarza.
Ad.2 Wariant przecinający się - przejawia się poprzez zagwarantowanie sobie przez poetę możliwości tekstualizowania obrazu.
Ad. 3 Dotykanie - dzieło malarskie funkcjonuje jako kontekst tylko na zasadzie sugestii interpretatora, przy jednoczesnym braku sugestii ze strony poety. Interpretator może kierować się istnieniem pewnych podobieństw między tekstem poetyckim a malarskim, wspólnym kierunkiem intelektualnym poety i malarza.
Świadomość obrazu w polonistycznej dydaktyce
W świetle ostatnich reform konteksty malarskie, ujęte w podręcznikach języka polskiego w formie licznych reprodukcji czy ilustracji, mają za zadanie nie tylko „ozdabiać” podręcznik lecz przede wszystkim pełnić funkcję interpretanta tekstu. Dzieło malarskie powinno nadawać kierunek interpretacyjny, oświetlać znaczenie, ułatwiać rozumienie i dotarcie do sensu.
Punktem wyjścia powinno być tutaj zwrócenie uwagi na kwestię „literackości literatury” i „malarskości malarstwa”. Autorka tekstu powołuje się na pytanie przedstawiciela fenomenologii M. Heideggera: dzięki czemu i przez co artysta i dzieło sztuki jest tym czym jest? Jest to podstawowe pytanie jakie należy zadać zastanawiając się nad istotą „świadomości obrazu” (sztuki, literatury). Sposobami postrzegania sztuki są głownie symbole oraz alegorie, ale o istocie sztuki stanowi możliwość dotarcia do jego nadbudowy poprzez rozstrzygnięcie aspektu rzeczowego.
Jak wykorzystać konteksty malarskie na lekcjach języka polskiego?
Autorka wyróżnia kilka możliwości ukazania integracji międzytekstowej w zakresie poezji i malarstwa:
W odwołaniu do zjawiska EKFRAZY
Poprzez przejście od obrazu do tekstu lub od tekstu do obrazu
Poprzez na analizę tematów i problemów stawianych przez poetę i malarza
Poprzez zastanowienie nad istotą sztuki, nad wyznacznikami arcydzielności obrazu
Problemy integracji literatury i malarstwa w szkole. Nauka czytania obrazu
Aby zrozumieć sens obrazu poetyckiego i obrazu malarskiego należy ustalić i wykonać pewne kroki interpretacyjne. Interpretacja jest procesem wypełnienia swoistej przestrzeni wiersza - obrazu, okryciem prawdy dzieła sztuki. Jest to zgodne z teorią Gadamera, który twierdził, iż tekst należy nie tylko przeczytać, ale także usłyszeć i zobaczyć. Metaforyczne słyszenie i widzenie tekstu sugerują integracyjność w procesie jego odbioru.
Anna Pilch wyznacza następujące fazy procesu czytania obrazu:
Ustalenie sensu i znaczenia - dotarcie do niego i nazwanie go.
Oświetlanie się wzajemne sztuki malarskiej i literackiej.
Ta faza wymaga od odbiorcy pewnych kompetencji, zaktywizowania pamięci o obrazach. W tym celu szkolna polonistyka integrująca musi przekazywać wiedzę o malarstwie i uczyć „czytania sztuki”. Obrazy w podręcznikach muszą przestać tylko „zdobić” i „ilustrować”. Muszą zacząć „oświetlać” i pomagać w interpretacji tekstu poetyckiego.
Rozdział: TEKST MALARSKI
Studiowanie obrazu
W procesie rozwoju umiejętności interpretacyjnych uczniów ważną rolę pełnią podręczniki. Należy zwrócić uwagę na budowę podręczników do języka polskiego i treści w nich zawarte.
W kwestii studiowania obrazu, logicznego i uporządkowanego procesu jego odbioru wzorem mogą być francuskie podręczniki, które już od kilkudziesięciu lat uczą „sztuki czytania” na wszystkich poziomach i etapach edukacyjnych, stwarzają podstawę do integracji sztuk. System ten zakłada, że konieczne są interpretacje wzorcowe, sterowane, by utrwalił się nawyk patrzenia na pewne stałe komponenty dzieła.
1. Obszar studiów technicznych
2. Płaszczyzna faktów historycznych i faktów niezbędnych do prawidłowego odczytania dzieła w kontekście epoki, tła historycznego.
3.Obszar interpretacji znaczenia poszczególnych elementów obrazu (relacje między elementami świata przedstawionego: postaciami, przedmiotami, gestami, kolorami, planami)
Podręczniki francuskie doskonale ukazują także technikę przejścia od obrazu do tekstu i od tekstu do obrazu.
Wzajemne oświetlanie się sztuk
O oświetlaniu się wzajemnym sztuk: literackiej i malarskiej, możemy mówić wtedy, gdy odbiorca otrzymuje i wyzyskuje dodatkowe informacje o czytanym, czyli intepretowanym dziele i są to informacje płynące z innego dzieła. Wiedza o sztuce jest cennym i niezbędnym dopowiedzeniem literatury. Im mocniej wnikamy w strukturę, formę i teść obrazu malarskiego tym mocniej może zaistnieć obraz poetycki, literacki.
Autorka tekstu zwraca także uwagę na tradycję dotyczącą sporu idei Horacjańskiej i idei Lessingowskiej. Interpretacja z ducha Horacjańskiego, to metaforyczne wychwytywanie podobieństw między różnymi sztukami („ut pictura poesis” z Ars poetica). Z kolei interpretacja w duchu idei Lessingowskiej prowadzi do konkluzji, że ponad podobieństwem oddziaływań rozciąga się ważniejsza - zgodnie z tą teorią - sfera zasadniczych odmienności sztuk.
Adam Zagajewski przed obrazami Vermeera. Od obrazu (malarskiego) do tekstu (poetyckiego).
Dzisiejsza dydaktyka zmienia swój sposób patrzenia na dzieła sztuki, szuka narzędzi, ciągle znajduje się w stadium poszukiwania właściwych, adekwatnych do holistycznych wymagań metod. Dawne metody, wywodzące się ze szkoły strukturalnej - dzisiaj muszą ustąpić miejsca intersemiotycznym i intertekstualnym narzędziom badania tekstów w zakresie szeroko rozumianej kultury.
Trwa moda na holistyczne ujęcia literatury i malarstwa, pomieszanie kodów i języków, poszukiwanie i odkrywanie ekfrazy, oscylacji, interferencji w rozmaitych i skomplikowanych związkach pomiędzy obrazem poetyckim i obrazem malarskim.
Nauczyciel i uczeń potrzebują klucza, sposobu na właściwe odczytanie związków, relacji, oscylacji, transformacji zachodzących na przestrzeni: dzieło-dzieło, obraz-obraz, dyskurs-przedstawienie.
O oświetlaniu się wzajemnym sztuk - literackiej i malarskiej możemy mówić wtedy, gdy odbiorca otrzymuje i wyzyskuje dodatkowe informacje o czytanym/oglądanym dziele płynące z innego dzieła.
Interferencja- w fizyce oznacza nachodzenie na siebie fal światła lub dźwięku. W kontekście nauk humanistycznych jest to termin określający związki i relacje między sztukami.
Oscylacja- w fizyce oznacza drganie i falowanie. W szerszym użyciu termin jest rozumiany jako wahanie się między możliwościami i skłanianie się ku silniejszej z nich.
W przypadku interferencji i oscylacji współzależności są takie, że tekst i obraz stają się „dwiema stronami tego samego medalu”, jedna nie może istnieć bez drugiej, jedna strona wspomaga lub czasem wywołuje drugą. Wszystkie te możliwości ogarniają stopnie i sposoby realizowania zasad ekfrazy.
Ekphrasis- to typ tekstu poetyckiego, literackiego, w którym tekst językowy komentuje jakiś obraz. Jest to dokonanie transpozycji obrazu, rodzaj transferu zawartości tematycznej, estetycznej, filozoficznej dzieła sztuki do dzieła wyrażonego w środkach werbalnego opisu.
Tekst literacki jest wtedy ekfrazą, gdy pojawiają się w nim elementy i oznaki metajęzykowe, które odsyłają do jakiegoś konkretnego dzieła sztuki.
9