WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA W BYDGOSZCZY

ELŻBIETA PODOSKA-FILIPOWICZ

PODSTAWY ZAWODOZNAWSTWA, ORIENTACJI

I PORADNICTWA ZAWODOWEGO

BYDGOSZCZ 1996

KOMITET REDAKCYJNY: przewodniczący ARNOLD WILCZYŃSKI, sekretarz GRAŻYNA JARZYNA,

członkowie - WŁODZIMIERZ JASTRZĘBSKI, JULIUSZ JUNDZIŁŁ,

ANDRZEJ PRÓSZYŃSKI,

MARIAN PAWLAK,

HENRYK WIŚNIEWSKI

RECENZENCI: prof. dr hab. WANDA RACHALSKA prof. dr hab. STANISŁAW SZAJEK

REDAKTOR: ELŻBIETA PAWLAK

Wydanie II Zmienione

© Copyright by Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy 1996

ISBN 83-7096-147-9

Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy Poz. 637

,

Nakład 2000 CI rzut 300 egz.) Ark. wyd. 8,34 Zam.32/96

Skład i druk: Dział Poligrafii WSP w Bydgoszczy

SPIS TREŚCI

WSTĘP 5

I. ZAWODOZNAWSTWO A PEDAGOGIKA PRACY I INNE

NAUKI O PRACY 7

1. Istota i zadania ogólne zawodoznawstwa 7

2. Techniczny i społeczny podział pracy 9

3. Pojęcie zawodu i pracy zawodowej 11

4. Klasyfikacja zawodów i specjalności zawodowych 14

5. Kwalifikacje pracownicze i zawodowe; wykorzystanie kwalifikacji 18

6. Charakterystyki kwalifikacji, taryfikatory kwalifikacyjne 22

7. Metody badań zawodoznawczych 28

Pytania kontrolne 33

II. ROZWÓJ ZAWODOWY CZŁOWIEKA 34

1. Pojęcie rozwoju zawodowego 34

2. Teorie rozwoju zawodowego 37

3. Uwarunkowania rozwoju zawodowego 43

4. Przydatność zawodowa i osobowość zawodowa 46

Pytania kontrolne 50

III. PODSTAWY ORIENTACJI ZAWODOWEJ 51

1. Główne pojęcia związane z zagadnieniami orientacji zawodowej 51

2. Zadania orientacji zawodowej 56

3. Etapy, formy i metody orientacji zawodowej 60

3.1. Etapy orientacji zawodowej 60

3.2. Formy i metody orientacji zawodowej 65

Pytania kontrolne 67

IV. PORADNICTWO I DORADZTWO ZAWODOWE 68

1. Pojęcie poradnictwa i doradztwa zawodowego 68

2. Zadania poradnictwa i doradztwa zawodowego 71

3. Zasady, metody, formy i środki poradnictwa i doradztwa zawodowego 75

Pytania kontrolne 80

V. SYSTEM ORIENTACJI I PORADNICTWA ZAWODOWEGO

W POLSCE 81

1. Pojęcie systemu orientacji i poradnictwa zawodowego 81

2. Środowiska realizacji zadań orientacji i poradnictwa zawodowego 84

2.1. Instytucje działające w systemie edukacji 84

2.2. Instytucje działające poza systemem edukacji 100

3. Specjaliści w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego - doradca zawodu 112

Pytania kontrolne 118

ZAKOŃCZENIE 119

PRZYPISY 122

BIBLIOGRAFIA 131

WSTĘP

Przygotowanie dzieci i młodzieży do wyboru zawodu, jak również pomoc w wyborze pracy i zawodu oraz planowaniu swojego rozwoju zawodowego osobom dorosłym jest ważnym problemem pedagogicznym.

Orientacja i poradnictwo zawodowe jako szeroko ujęta działalność służąca realizacji tych celów jest szczególnym przedmiotem zainteresowania pedagogiki pracy. Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że z problemami wyboru zawodu, szkoły czy rozwoju zawodowego spotyka się w swojej pracy prawie każdy nauczyciel i wychowawca. Od niego często oczekuje się rad w rozwiązywaniu tych problemów; Dlatego każdy kandydat na nauczyciela czy wychowawcę, student pedagogiki czy nauczycielskich studiów kierunkowych powinien posiadać podsta­wową wiedzę z tego zakresu.

Opracowanie to kierowane jest zatem do studentów pedagogiki, którzy w programie studiów ujęte mają przedmioty związane z pedagogiką pracy jako zajęcia do wyboru lub fakultatywne, do studentów specjalności: edukacja i porad­nictwo zawodowe, dla których zagadnienia orientacji i poradnictwa zawodowego stanowią jeden z przedmiotów kierunkowych, a także do innych osób pracujących w tym zakresie działalności lub mających zamiar tę pracę podjąć.

Pierwsze wydanie prezentowanej pracy ukazało się w 1990 roku. Od tej pory zaszło w Polsce szereg istotnych zmian ekonomiczno-społecznych, które w sposób istotny wpłynęły na funkcjonowanie systemu orientacji i poradnictwa zawodowe­go. Powstał wolny rynek pracy, pojawiło się na szeroką skalę dotąd nieznane bezrobocie. Zmieniło się wiele przepisów prawnych i instytucji podejmujących działalność z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego. Jednocześnie proble­matyka ta stała się przedmiotem coraz szerszego zainteresowania społecznego.

Stąd powstała potrzeba drugiego wydania tego opracowania, w którym należało wprowadzić niezbędne zmiany i dokonać aktualizacji prezentowanych w nim treści ..

Zachowany został jednak podstawowy układ treściowy pracy. Punktem wyj­ścia do dalszych rozważań jest zawodoznawstwo, stanowiące podstawową wiedzę o zawodach, metodach ich analizy i badania. Stanowi ono jedną z podstaw

6

działalności związanej z orientacją i poradnictwem zawodowym, gdzie istotną rolę odgrywa odpowiednio sformułowana informacja zawodowa, sformułowana w oparciu o-wiedzę z zakresu zawodoznawstwa.

Przedmiotem rozważań uczyniono również rozwój zawodowy człowieka, sty­mulowaniu którego powinna służyć działalność z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego. Zatem podstawowa wiedza z tego zakresu niezbędna jest przy rozwiązywaniu problemów związanych z przygotowaniem dzieci i młodzieży do świadomego wyboru zawodu, jak również problemów ludzi dorosłych związanych ze zmianą zawodu czy pracy.

Oddzielono zagadnienia związane z orientacją zawodową od problematyki poradnictwa i doradztwa zawodowego. Orientacja zawodowa potraktowana jest szerzej jako działalność różnego typu instytucji i osób związanych z przygotowa­niem do wyboru zawodu, zaś poradnictwo i doradztwo zawodowe jako działalność traktowana, co prawda. równorzędnie z orientacją zawodową. ale mająca nieco inny charakter.

Ostatnia część pracy, poświęcona systemowi orientacji i poradnictwa zawo­dowego w Polsce -została zmieniona - zmiany, które zaszły od jej pierwszego wydania spowodowały, że zmienił się też układ instytucji zajmujących się tą działalnością. Należało wziąć także pod uwagę nowe przepisy prawne obowiązu­jące w tym zakresie.

Autorka zdaje sobie sprawę. że nie uwzględniła być może wszystkich aspe­któw, które należało uwzględnić przygotowując nowe, drugie zmienione wydanie niniejszej pracy. Dlatego uwagi jej dotyczące proszę kierować do Katedry Pedago­giki Pracy Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy.

Za inspirację i pomoc w przygotowaniu tej publikacji chciałabym podzięko­wać Kierownikowi Katedry Pedagogiki Pracy - prof. Dr hab. Zygmuntowi Wiatro­wskiemu, a także studentom specjalności: edukacja i poradnictwo zawodowe, którzy korzystając z pierwszego wydania formułowali uwagi zachęcające mnie do przygotowania drugiego, zmienionego. Chciałabym również podziękować pracownikom urzędów pracy, którzy pomogli w uzyskaniu materiałów i opracowań potrzebnych przy pisaniu tej pracy.

7

1. ZAWODOZNAWSTWO A PEDAGOGIKA PRACY I INNE NAUKI O PRACY

1. Istota i zadania ogólne zawodoznawstwa

Pojęcia "zawodoznawstwo" używa się w literaturze przedmiotu w dwóch znaczeniach - szerokim i wąskim. W znaczeniu szerokim zawodoznawstwo traktowane jest jako interdyscyplinarny obszar wiedzy, zlokalizowany na pograniczu nauk społecznych; przyrodniczych i technicznych bądź jako ogół badań nad właściwościami i warunkami wykonywania zawodów, ich historycznym, społecznym i kulturowym znaczeniem, klasyfikacją, statystyką zawodową i ogólnymi proble­mami wyboru zawodu' i przydatności zawodowej¹. Celem tak określonego zawo­doznawstwa jest gromadzenie interdyscyplinarnej wiedzy o zawodach, badanie i określania przemian zachodzących w strukturze zawodowej społeczeństwa pod wpływem różnorodnych czynników. W znaczeniu wąskim zawodoznawstwo rozumiane jako wiedza o zawodach, ujmowane jest statystycznie jako obejmujące wyniki czynności badawczych i informacje o znanych w społeczeństwie zawodach.

W ujęciach niektórych autorów (T, Nowacki)2 zawodoznawstwo traktowane jest jako podstawowe pojęcie, a zarazem podstawowy obszar badawczy pedagogiki pracy. Natomiast Z. Wiatrowski skłonny jest traktować zawodoznawstwo jako dyscyplinę bliską pedagogice pracy, ale nie wchodzącą w jej podstawowy zakres treściowy. 3

Wydaje się, że mimo licznych związków zawodoznawstwa z pedagogiką pracy .nie można traktować tej dyscypliny jako jej obszaru badawczego, Zawodoznaw­stwo będące wiedzą o zawodach stanowi podstawę dla wielu rozstrzygnięć w

obrębie pedagogiki pracy, ale z racji swej specyfiki powinno stanowić odrębną dziedzinę naukową,' mającą charakter interdyscyplinarny. W zakresie działań związanych z badaniami zawodu i pracy zawodowej występują bowiem elementy takich nauk jak: socjologia pracy, psychologia pracy, pedagogika pracy czy nauki ekonomiczne i przyrodnicze.

Z socjologią pracy wiążą zawodoznawstwo zagadnienia definicji zawodu i pracy zawodowej, które sformułowane na gruncie socjologii stanowią punkt wyjścia do rozważań zawodoznawczych, a jednocześnie na gruncie zawodoznawstwa można ustalić kiedy układy czynności ludzkich odpowiadają wymaganiom usta­lonym dla kategorii zawodu z punktu widzenia socjologicznego. Z kolei przy badaniu czynności roboczych na stanowiskach pracy zawodoznawstwo posługuje

8

się metodami wypracowanymi na gruncie psychologii i fizjologii pracy.

Wiele zagadnień z zakresu zawodoznawstwa jest rozstrzyganych w ścisłym związku z naukami ekonomicznymi i życiem gospodarczym kraju.

Najbardziej widoczny jest jednak związek zawodoznawstwa z pedagogiką pracy. Uzyskana w wyniku badań i analiz wiedza o zawodach stanowi podstawę do określania umiejętności i wiadomości charakterystycznych dla każdego zawodu czy specjalności, co z kolei jest konieczne przy ustalaniu treści kształcenia i doskonalenia zawodowego, jak również w działalności związanej z orientacją zawodową, poradnictwem i doradztwem zawodowym. Wiedza o zawodach służy do konstruowania charakterystyk kwalifikacji i taryfikatorów kwalifikacyjnych występujących w kształceniu zawodowym, poradnictwie zawodowym i poszczegól­nych działach gospodarki narodowej. Jest ona także istotna w formułowaniu różnego rodzaju informacji zawodowej kierowanej do dzieci, młodzieży i osób dorosłych.

Podkreślić jednak należy raz jeszcze, że mimo licznych związków zawodo­znawstwa z pedagogiką pracy błędem byłoby traktowanie tej dziedziny wiedzy jako jeszcze jednego jej obszaru problemowego. '

Zawodoznawstwo jest dziedziną wiedzy dopiero się rozwijającą i trudno jest niekiedy dostrzec jego wyraźną odrębność, ale ma ono charakter interdyscyplinarny i sądzić należy, że jego specyfika wyodrębni się stopniowo w miarę jego dalszego rozwoju.

Można zatem określić zawodoznawstwo (w znaczeniu szerokim) jako dyscy­plinę wiedzy zajmującą się badaniem zawodu i pracy zawodowej, mającą charakter interdyscyplinarny. Zawodoznawstwo rozumiane jako wiedza o zawodach stanowi podstawę do działań związanych z orientacją i poradnictwem zawodowym a także edukacją zawodową. W ramach zawodoznawstwa istotne są rozstrzygnięcia doty­czące powstawania i zanikania poszczególnych zawodów, zmian w układach czynności w obrębie zawodów i specjalności, opracowywanie charakterystyk kwa­lifikacji zawodów nowo powstałych, informacji o zawodach i aktualizacja chara­kterystyk zawodów już istniejących.

Celem zawodoznawstwa wyznaczającym także jego zasięg i zakres jest gromadzenie interdyscyplinarnej wiedzy o zawodach, a także sformułowanie podstawowych prawidłowości odnoszących się do poszczególnych grup zawodów, Tak rozumiana wiedza zawodoznawcza powinna stanowić podstawę do określania profilu kształcenia i doskonalenia zawodowego, klasyfikacji zawodów i specjalno­ści, charakterystyk kwalifikacji, a w konsekwencji do ustalania celów, zadań i treści nauczania w szkołach zawodowych i innych placówkach kształcenia i doskonalenia zawodowego. Wiedza o zawodach ma także olbrzymie znaczenie dla

9

prawidłowej realizacji zadań orientacji zawodowej.4

Podstawowe zadania szczegółowe zawodoznawstwa sformułować można następująco:

- opisywanie zawodów według analizy czynności zawodowych, warunków pracy i zadań pracowniczych,

- ustalanie wiadomości i umiejętności charakterystycznych dla poszczególnych zawodów i specjalności,

- opracowywanie charakterystyk kwalifikacji stanowiących podstawę dla orien­tacji zawodowej, poradnictwa zawodowego i edukacji zawodowej,

- opracowywanie taryfikatorów kwalifikacyjnych dla poszczególnych stanowisk pracy,

- dostarczanie innym naukom o pracy i gospodarce narodowej podstawowej wiedzy o strukturze zawodowej i jej przemianach,

- opis zmian zachodzących w treściach i charakterze pracy pod wpływem różnych czynników (np. postęp naukowo-techniczny, restrukturyzacja prze­mysłu itp.),

- stała obserwacja i określanie zmian w społecznej strukturze zawodów.

Do podstawowych kategorii zawodoznawstwa zaliczyć zaś można:

- zawód i specjalność,

- pracę zawodową,

- kwalifikację pracownicze.

Z. Wiatrowski proponuje również włączenie do podstawowych kategorii zawodoznawstwa czynności i umiejętności.5 Pojęcia te zostaną scharakteryzowane w dalszej części rozważań.

2. Techniczny i społeczny podział pracy

W naukach społecznych najczęściej przyjmuje się, że „praca jest przede wszystkim procesem zachodzącym miedzy człowiekiem a przyrodą, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje, reguluje i kontroluje wymianę materii z przyrodą.”.6 Nie jest to oczywiście jedyna definicja pracy, inne lub też zbliżone formułowane są na gruncie innych nauk.

W języku potocznym słowo "praca" używane jest najczęściej w dwojakim znaczeniu:

10

- czynnościowym - oznacza pewną formę działania; wysiłek w celu uzyskania czegoś użytecznego

- przedmiotowym (rzeczowym) - oznacza wytwór, efekt ludzkiego działania.7

Pojęcie pracy definiowane jest różnie na gruncie takich nauk, jak: fizyka, biologia, fizjologia, psychologia, socjologia, filozofia; prawo, ekonomia czy prakseo­logia. Nie wydaje się jednak celowe przedstawianie vi tym miejscu tych definicji.

Na gruncie pedagogiki pracy, pracą przyjęto nazywać każdą działalność, której wynikiem jest wytwór kulturowy, dobro materialne czy usługa. 8 '

Proces pracy ma charakter złażony i dla uwypuklenia tej złożoności wymienia

się różne rodzaje pracy, aby podkreślić różne jej aspekty. Można więc wyróżnić:

- pracę produkcyjną - związaną z oddziaływaniem człowieka na zasoby i siły

przyrody w celu przekształcenia ich w dobra zdolne zaspokoić potrzeby ludzkie; efektem pracy produkcyjnej są materialne wartości użytkowe, tworzące produkt społeczny i dochód narodowy,

- pracę nieprodukcyjną - której treść stanowi zaspokajanie pozamaterialnych

potrzeb człowieka. 9

Podział ten jest stosowany najczęściej na gruncie nauk ekonomicznych, chociaż ścisłe zakwalifikowanie różnych rodzajów pracy jako produkcyjnej lub nieprodukcyjnej bywa niekiedy trudne, a nawet praktycznie często niemożliwe, tym bardziej, że pojęcie pracy produkcyjnej zmienia się wraz z rozwojem przemy­słu i techniki. Ogólnie można przyjąć, że do pracy produkcyjnej należy praca w sferze rolnictwa, przemysłu wydobywczego, przemysłu wytwórczego, budownic­twa, a do pracy nieprodukcyjnej praca w takich dziedzinach, jak: transport, handel, wojsko, administracja, oświata, nauka, ochrona zdrowia, kultura i sztuka, wymiar sprawiedliwości.

W ramach pracy produkcyjnej wyodrębnić można:

- pracę bezpośrednio produkcyjną związaną z oddziaływaniem człowieka na przedmiot pracy przy użyciu narzędzia tym samym nadanie mu wartości użytkowej,

- pracę pośrednio produkcyjną polegającą na stwarzaniu warunków umożliwiających, usprawniających lub ułatwiających przebieg działań bezpośrednio produkcyjnych. 10

Podział pracy można również rozpatrywać w ujęciu historycznym. Wszelkie przeobrażenia w sferze narzędzi i sposobów pracy' powodowały przemiany w sferze społecznej. Człowiek, produkując i wytwarzając dobra materialne i usługi wchodzi w liczne kontakty społeczne, a praca poszczególnych jednostek zawsze przenikała się nawzajem i uzupełniała. Podziały pracy, rozpatrywane w ujęciu historycznym, doprowadziły w konsekwencji da społecznie ważnych następstw, takich jak:

11

- podział społeczności ludzkich na klasy społeczne, czy grupy o przeciwstawnych interesach,

- pojawienie się organizacji ogarniającej dane społeczności, czyli państwa, powstanie nowych kategorii społecznych, tj. kategorii zawodu,

- pojawienie się przesłanek dalszego procesu rozwarstwienia klas, zbiorowości, grup społecznych i kategorii ze względu na charakter wykonywanej pracy i jej formy (np. praca fizyczna, umysłowa, wykonawcza czy kierownicza), pojawienie się różnych antagonizmów wraz z postępującymi procesami rozwarstwiania społeczeństwa. 11.

Jak zatem wynika z przedstawionych rozważań, powstanie kategorii "zawód" związane jest ze społecznym podziałem pracy i czynności ludzkich na przestrzeni dziejów ludzkości. W wyniku rozwoju i zmian zachodzących w sposobach produkcji i udoskonaleniu narzędzi pracy wyodrębniały się nowe rodzaje czynności zmienia­jące charakter pracy jednostek i zbiorowości ludzkich. Wyodrębniały się też grupy ludzi wykonujących ten sam rodzaj czynności, tworząc określone grupy społeczne, a z drugiej strony układ tych czynności składał się na pojęcie zawodu. Dalsze zmiany w zakresie sposobów produkcji i usług, powstawanie nowych potrzeb społecznych w tych zakresach powodowało i powoduje zanikanie jednych zawo­dów, modyfikację innych i powstawanie nowych.

Pojęcie zawodu, które będzie przedmiotem rozważań w dalszej części, jest zatem wynikiem historycznie uwarunkowanego, społecznego podziału pracy.

3. Pojęcie zawodu i pracy zawodowej

Pojęcie "zawód" jest definiowane odmienne na gruncie różnych nauk i w praktyce gospodarczej. W socjologii i ekonomii oraz polityce społecznej można spotkać dwa rozróżnienia:

- w pierwszym ujęciu: zawód jest zespołem czynności wymagającym określo­nych kwalifikacji, wykonywanych poza gospodarstwem domowym, będącym podstawą utrzymania pracownika i jego rodziny oraz pozycji w społeczeństwie,

- w drugim ujęciu: zawód to samo wykonywanie czynności oparte na kwalifika­cjach, wykonywanie ich w celach zarobkowych, wynikające z podziału pracy.12

Można zauważyć, że w drugim ujęciu podkreśla się, iż zawodem są same czynności, bez względu na to, kto je wykonuje, a istotą zawodu jest treść pracy osoby ją wykonującej. Pierwsze zaś ujęcie wskazuje na szerszy kontekst wykony­wania czynności składających się na pojęcie zawodu.

12

J. Szczepański rozróżnia trzy znaczenia terminu "zawód":

l) jako wewnętrznie spójny system czynności, stanowiących dla jednostki źródło utrzymania i określających jej pozycję społeczną;

2) jako stałe wykonywanie pewnych czynności bez względu na kwalifikacje;

3) jako populację tych, którzy wykonują te same czynności.13

Natomiast według T. Nowackiego: „zawód to, możliwe dzięki opracowaniu przez pracownika podstawowych, niezbędnych umiejętności, wykonywanie zespo­łu czynności społecznie użytecznych, wyodrębnionych na skutek podziału pracy, powtarzanych systematycznie będących źródłem utrzymania pracownika i jego rodziny.,,14 Ponadto autor ten jest zdania, że pozycja społeczna pracownika nie należy do istoty zawodu, ale się z nim wiąże.

Z socjologicznego zaś punktu widzenia, zawodowymi nazywa się wszystkie takie czynności, które wynikają ze społecznego podziału pracy i powodują szczególne zaangażowanie psychiczne i fizyczne człowieka, a ponadto określają:

- funkcje i pozycje społeczną,

- standard i styl życia,

- wygląd zewnętrzny i sposób zachowania. 15

Interesujące ujęcie zawodu przedstawia Z, Wiatrowski, który uważa, ze

zawód stanowi kategorią głównie ekonomiczno-socjologiczną, a także pedagogicz­ną, która ma cztery dopełniające się cechy:

- jest układem wyodrębnionych i powtarzanych czynności,

- określa pozycję społeczno-zawodową pracownika,

- stanowi źródło utrzymania,

- wymaga specjalnego przygotowania zawodowego.

Można zatem przyjąć dla potrzeb rozważań zawodoznawczych definicję Z. Wiatrowskiego, sformułowaną na gruncie pedagogiki pracy, a łączącą elementy ekonomicznego, socjologicznego i pedagogicznego ujęcia zawodu .

W ramach poszczególnych zawodów wyróżnia się specjalności, czyli węższe zakresy czynności wymagające swoistych kwalifikacji. Zostały one wyodrębnione na skutek wewnętrznego podziału pracy w obrębie zawodu (np. nauczyciele poszczególnych przedmiotów, lekarze - specjaliści). W ramach jednego zawodu może istnieć niekiedy wiele specjalności. J. Kordaszewski podaje następujące przesłanki odróżniające zawód od specjalności:

a) rozleglejszy zakres, większa różnorodność zadań i szybsza zmienność czynności, bardziej skomplikowane metody pracy,

b) większa odpowiedzialność,

c) wieloszczeblowość linii awansowej,

d) większe przywiązanie do rodzaju pracy. 17

13

Można również spotkać się z poglądem, że o ile za wód jest formą przejawiania się społecznego podziału pracy, to specjalność jest formą przejawiania się jedno­stkowego podziału pracy w przedsiąbiorstwie.18 Znajduje to swoje odzwierciedle­nie w odpowiednich dokumentach związanych z zawodoznawstwem. Należy jednak podkreślić, że w ostatnich latach istnieje tendencja do scalania zawodów i w klasyfikacji zawodów szkolnych (do których wykonywania przygotowuje szkol­nictwo zawodowe) coraz częściej traktuje się terminy "zawód" i ,,specjalność" zamiennie.19

Zawody można podzielić również na zawody wyuczone i wykonywane. Przez

zawód wyuczony rozumie się całokształt wiedzy, umiejętności i predyspozycji pracownika nabytych w szkole i w praktyce, potwierdzony posiadanym świadec­twem lub dyplomem i umożliwiający mu wykonywanie wewnętrznie spójnego zespołu czynności społecznie użytecznych.20 Z kolei zawód wykonywany to zespół czynności lub prac, których wykonywanie stanowi źródło utrzymania pracownika i jego rodziny. 21

Zakłada się, że najkorzystniejsza dla pracownika i dla gospodarki narodowej jest sytuacja ,gdy istnieje zgodność między zawodem wyuczonym a wykonywa­nym. Pracownik wykonujący zawód wyuczony ma w perspektywie dłuższą linię awansową niż pracownik bez' kwalifikacji lub wykonujący zawód niezgodny z wyuczonym. Należy jednak podkreślić, że w sytuacji wolnego rynku pracy i szybko postępujących zmian sposobów produkcji i usług często zachodzi konieczność przekwalifikowania się i zmiany zawodu wyuczonego.

Biorąc pod uwagę częstotliwość występowania zawodów w różnych gałęziach

gospodarki narodowej można mówić o zawodach masowych, występujących w dużych ilościach w różnych jej gałęziach (np. sprzedawca, elektryk, mechanik) lub zawodach unikalnych występujących na małym terenie zatrudnionych w określonych środowiskach i warunkach (np. muzyk -lutnik).22 . -

Z kolei, z punktu widzenia przygotowaniu zawodowego można wyróżnić

zawody szerokoprofilowe i przeciwstawne im zawody wąskoprofilowe. Zawód szerokoprofilowy zakłada duży obszar przyszłego zatrudnienia, stwarzający podstawę wielokierunkowej specjalizacji w toku pracy zawodowej i umożliwiający przekwalifikowanie się oraz zdobywanie zawodów dodatkowych. Zawód wąskoprofilowy zaś zakłada przygotowanie do ściśle określonych i bardzo często specjalistycznych potrzeb stanowiska pracy.23 Obecnie w szkolnictwie zawodowym

istnieje tendencja do szerokoprofilowego przygotowania zawodowego, natomiast specjalizacja powinna następować na stanowisku pracy. Taka sytuacja jest bardziej korzystna dla przyszłego pracowniku, zwłaszcza w obecnych warunkach rynku pracy stwarza większe możliwości zatrudnienia.

14

Dla pedagogiki pracy, kategorią odpowiedniejszą, bardziej podstawową jest, według Z. Wiatrowskiego, praca zawodowa. 24

W Słowniku pedagogiki pracy termin ten utożsamiany jest z kategorią "zawód" i z takim podejściem trudno się zgodzić. Bardziej precyzyjnie określa pracę zawodową T. Tomaszewski, który uważa, że jest to działalność ludzi organizowana społecznie w taki sposób, aby prowadziła do powstawania wytworów społecznie wartościowych i podnoszenia jakości życia wykonujących ją jednostek.

W literaturze pedagogicznej kategorię "praca zawodowa” rozpatruje się w dwóch znaczeniach: szerszymi węższym. W znaczeniu węższym na pracę zawodową składają się czynności, które:

a) tworzą system wewnętrznie spójny,

b) opierają się na określonej wiedzy i umiejętnościach,

c) są skierowane na wykonywanie pewnych przedmiotów lub usług,

d) wykonywane są systematycznie lub trwale.

W ujęciu szerszym bierze się pod uwagę także warunki zewnętrzne pracy, jej organizację, korzyści materialne, prestiż zawodu, szanse zawodowe i inne elemen­ty wpływające bezpośrednio lub pośrednio na proces i wyniki pracy zawodowej.26

Zarówno zawód, jak i praca zawodowa są, jak już podkreślono wcześniej, podstawowymi kategoriami zawodoznawstwa. Aby można było mówić o wykony­waniu zawodu i pracy zawodowej trzeba mieć na uwadze kwalifikacje niezbędne do ich wykonywania, co również podkreślane jest w omawianych tu definicjach zawodu i pracy zawodowej.

4. Klasyfikacja zawodów i specjalności zawodowych

Klasyfikacja zuwodów i specjalności jest usystematyzowana podziałem zawodów i specjalności występujących w gospodarce. narodowej. Obejmuje te zawody i specjalności, które wymagają przygotowania do pracy trwającego co najmniej trzy miesiące.27. Dokument ten został opracowany przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w 1982 roku. Zawodów takich w Polsce jest około 2600, przy czym około 800 to zawody nierobotnicze, a około 1800 zawody robotnicze .

Aktualnie obowiązuje klasyfikacja zawodów wprowadzona Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 20 kwietnia 1995 roku w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz z zakresu jej stosowania (Dziennik Ustaw Nr 48 z 1995 roku, poz. 253). Klasyfikacja ta jest stosowana w zakresie:

15

1. pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego,

2. szkolenia osób poszukujących pracy oraz dokształcania pracowników

3. ujednolicenia nazewnictwa zawodów i specjalności obowiązujących na rynku

pracy,

4. gromadzenia danych do określania polityki zatrudnienia, kształcenia i

szko­lenia zawodowego,

5. prowadzenia badań, analiz, prognoz i innych opracowań dotyczących rynku pracy.

Załącznikiem do rozporządzenia jest układ strukturalny klasyfikacji zawo­dów i specjalności, obejmujący następujące wielkie grupy zawodów:

1. Parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy,

2. Specjaliści,

3. Technicy i inny średni personel

4. Pracownicy biurowi

5. Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy

6. Rolnicy, ogrodnicy i rybacy

7. Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy

8. Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń

9. Pracownicy przy pracach prostych .

W obrębie grup wielkich wyodrębniono grupy duże i średnie, w pełnej klasyfikacji zastosowano kod liczbowy ułatwiający poszukiwanie zawodu lub specjalności w spisie zawodów.

W rozporządzeniu zapowiedziano też wydanie pełnej klasyfikacji w formie książkowej, w pięciu tomach wraz z opisem grup zawodów i specjalności.

Klasyfikacja zawodów i specjalności jest podstawą jednolitego nazewnictwa w gospodarce narodowej, a także opracowania klasyfikacji zawodów i specjalno­ści dla potrzeb edukacji zawodowej.

Nazwy zawodów i specjalności zostały w tej klasyfikacji przyjęte głównie z taryfikatorów kwalifikacyjnych robotników, a częściowo również z nomenklatury kształcenia kadr w szkołach wyższych i średnich szkołach zawodowych.29 Zaznaczyć jednak należy, że w klasyfikacji zawodów i specjalności nie wyszczególniono niektórych zawodów funkcjonujących w gospodarce narodowej, określanych powszechnie używanymi nazwami.

Klasyfikacja zawodów i specjalności podlega stałej aktualizacji w zależności od zmian zachodzących w obrębie społecznego podziału pracy w gospodarce narodowej. Jak już podkreślono wcześniej - niektóre zawody zanikają, a na ich miejsce powstają nowe. Zjawiska te muszą znaleźć odzwierciedlenie w klasyfikacji zawodów i specjalności.

16

Klasyfikacja zawodów i specjalności jest podstawą opracowania klasyfikacji zawodów i specjalności szkolnictwa zawodowego.

Zwana ona bywa inaczej systemem zawodów szkolnych lub w latach wcześniejszych, nomenklaturą zawodów. Obejmuje mniejszą liczbę zawodów niż klasyfikacja zawodów i specjalności w gospodarce narodowej, ponieważ jednemu zawodowi szkolnemu odpowiada tam kilka.zawodów.30

Pierwszą klasyfikację zawodów dla potrzeb szkolnictwa zawodowego opraco­wano w Polsce w latach 1932-1933. Dla 327 zawodów wymagających określonych kwalifikacji określono 73 kierunki kształcenia, z tym, że pewną liczbę zawodów przesunięto do grupy wymagającej zdobywania kwalifikacji na kursach, a inne włączono w szersze grupy zawodów szkolnych.31

Nomenklatura zawodów opracowana w latach 1951-1953 zawierała 228 kierunków kształcenia zawodowego dla techników i 240 dla zasadniczych szkół 32 zawodowych.

W 1965 roku powstała nowa nomenklatura zawodów szkolnictwa zawodowe­go, nieobejmująca sił zbrojnych, milicji obywatelskiej, wyższych i średnich kadr kierowniczych. administracji publicznej, organizacji społecznych i politycznych. Zawody - specjalności znajdujące się w tej klasyfikacji podzielono na 10 wielkich grup, te zaś na grupy średnie, a te z kolei na podstawowe, obejmujące bezpośrednio zawody - specjalności. Grup średnich, było 69, podstawowych 246, a zawodów specjalności 2424 (z tej liczby 396 wymagało wykształcenia wyższego, 382 ­średniego. 210 - zasadniczego zawodowego, a reszta przynajmniej trzymiesięcznego przygotowania.33

Nomenk1atura ta ulegała stopniowym przeobrażeniom. przy czym głównym ich przejawem był wzrost początkowej liczby 210 zawodów wymagających przy­gotowania na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej do 285.34 Wzrosła także liczba zawodów wymagających wykształcenia średniego. Wprowadzanie nowych zawodów nie powodowało jednak wyeliminowania z klasyfikacji innych zawodów, w których aktualnie nie prowadzono kształcenia.

W 1982 roku Zarządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 15 marca 1982 roku wyróżniono około 550 zawodów i specjalności realizowanych W różnych formach organizacyjnych szkolnictwa zawodowego.35

Od 1986 do roku szkolnego,j991/1992 była wdrażana klasyfikacja zawodów i specjalności wprowadzona Rozporządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 15 lutego 1986 roku (wraz z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 grudnia 1988 roku zmieniającym rozporządzenie w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności szkolnictwa zawodowego), Zawody i specjalności są w niej pogrupowane według zasad pokrewieństwa z uwzględnieniem zakresu i charakte-

17

ru wykonywanych czynności, specyficznych cech danego zawodu i specjalności, jak również niezbędnego poziomu przygotowania zawodowego. Przyjęto także podział zawodów i specjalności zgodny z podziałem na tzw. duże grupy w klasyfi­kacji zawodów - specjalności gospodarki narodowej z 1982 roku.

Układ zawodów uwzględnia podział zatrudnionych w gospodarce narodowej na dwie kategorie społeczno-zawodowe:

- pracownicy na stanowiskach nierobotniczych,

- pracownicy na stanowiskach robotniczych i pokrewnych.

Wyróżniono 10 grup zawodów i specjalności nierobotniczych i 30 grup zawo­dów i specjalności robotniczych i pokrewnych. Grupa zawodów i specjalności nierobotniczych obejmuje około 90 zawodów, w ramach których wyodrębniono specjalności, a grupa zawodów i specjalności robotniczych i pokrewnych około 180 zawodów, w ramach których również wydzielono specjalności.36

Należy podkreślić, że klasyfikacja zawodów i specjalności szkolnictwa zawo­dowego jest nieustannie aktualizowana i zaobserwować można tu tendencję do scalania specjalności w ramach zawodów i dążenie do kształcenia w zawodach szerokoprofilowych.

Oprócz omówionej klasyfikacji zawodów i specjalności szkolnictwa zawodo­wego istnieje również analogiczna klasyfikacja dotycząca zawodów i specjalności szkolnictwa specjalnego. Jest to wykaz zawodów i specjalności wybranych ze szkolnictwa zawodowego, możliwych do opanowania przez poszczególne grupy osób niepełnosprawnych.

W Pracowni Kształcenia Zawodowego Specjalnego Instytutu Kształcenia Zawodowego opracowano w 1982 roku wykaz zawodów z podziałem na specjalno­ści, do których mogą być przygotowani w zasadniczych szkołach zawodowych upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim. Wykaz zawiera 31 zawodów szerokopro­filowych (w których uczniowie mogą uzyskać tytuły kwalifikacyjne robotników w około 133 specjalnościach).37 Przewidziane są również określone zawody dla młodzieży głuchej i niewidomej, natomiast w szkołach zawodowych specjalnych dla młodzieży niedostosowanej społecznie, niedosłyszącej, niedowidzącej, prze­wlekle chorej i kalekiej nie przewidziano oddzielnego wykazu zawodów i specjal­ności. Młodzież ta może zdobywać zawód na podstawie klasyfikacji zawodów i specjalności szkolnictwa zawodowego. 38

18

5. Kwalifikacje pracownicze i zawodowej wykorzystanie kwalifikacji

Pojęcia "kwalifikacje pracownicze" i "kwalifikacje zawodowe" należą jak już wspomniano, do podstawowych kategorii zawodoznawstwa.

Przez kwalifikacje pracownicze rozumie się układ celowo ukształtowanych cech psychofizycznych człowieka, warunkujących jego skuteczne działanie zawo­dowe. Podstawowymi składnikami kwalifikacji pracowniczych są:

- kwalifikacje społeczno-moralne,

- kwalifikacje fizyczne i zdrowotne,

- kwalifikacje zawodowe.39

W praktyce przyjęło się mówić o kwalifikacjach formalnych i rzeczywistych.

Kwalifikacje formalne określone są przeważnie rangą dyplomu, zaś rzeczywiste przejawiają się w konkretnym działaniu na stanowisku pracy40

Kwalifikacje społeczno-moralne można określić jako układ motywów działa­nia, przekonań, doświadczeń wyznaczających poziom i rodzaj aktywności w danym zakresie działalności. W pedagogice pracy traktowane są one jako część składowa kwalifikacji pracowniczych obejmujące stosunek do pracy, poziom identyfikacji z wykonywanym zawodem, stosunek do zadań zawodowych.41 Mają one różne znaczenie, w zależności od zawodu mniejsze lub większe. Szczególnie dużej rangi nabierają w zawodach polegających na działaniach skierowanych bezpośrednio na innych ludzi, związanych z odpowiedzialnością za ich bezpieczeństwo, zdrowie czy życie, takich jak np. lekarz, pielęgniarka, nauczyciel. W zawodach, w których działalność skierowana jest na produkcję dóbr materialnych, gdzie kontakt z ludźmi nic stanowi najważniejszego elementu pracy, kwalifikacje społeczno-moralne nabierają nieco mniejszego znaczenia. Nie należy jednak zapominać, że i tam istotne są takie ich składniki, jak np. odpowiedzialność za powierzone zadanie, rzetelność, umiejętność współpracy z innymi ludźmi.

Kwalifikacje fizyczne i zdrowotne związane są ze stanem fizycznym i zdro­wotnym decydującym o przydatności człowieka do wykonywania określonego zawodu. Najczęściej wymieniane są przy omawianiu tych kwalifikacji przeciw­wskazania do wykonywania różnego rodzaju prac oraz predyspozycje szczególnie przydatne w ich wykonywaniu. Przydatność do pracy w zawodzie określana jest przez lekarza, po przeprowadzeniu odpowiednich badań. Powinny być one prowa­dzone u kandydatów na uczniów w poszczególnych szkołach zawodowych, u osób rozpoczynających pracę zawodową, a także okresowo u osób już pracujących. W zawodach o szczególnie dużym narażeniu na czynniki, które mogą być szkodli-

19

we dla zdrowia (jak i poborowych do służby wojskowej) kwalifikacje zdrowotne oznacza się w kategoriach.42

Przedmiotem zainteresowania pedagogiki pracy są przede wszystkim kwa­lifikacje zawodowe. W literaturze ekonomicznej, socjologicznej i pedagogicznej można spotkać różne ujęcia kwalifikacji zawodowych. J. Kordaszewski kwalifika­cjami zawodowymi nazywa "ogół celowo ukształtowanych właściwości fizycznych, intelektualnych i moralnych człowieka, określających jego optymalną przydatność w społecznym procesie produkcji.”43 T. Nowacki określa natomiast kwalifikacje zawodowe jako układy: umiejętności zawodowych, wiedzy stanowiącej podstawę kształtowania i funkcjonowania umiejętności oraz układy osobowościowe (cechy charakterologiczne, zainteresowania itp.), a szczególnie motywacyjne.44

Umiejętność zaś określa się najczęściej jako gotowość do świadomego działa­nia, opartą na wiedzy oraz konkretnym ruchowym .opanowaniu elementów czyn­ności.45 Z kolei czynnością człowieka przyjęło się nazywać zachowanie się ukierowanowane na realizację określonego stanu rzeczy lub osiągnięcie określonego wyniku.46

Umiejętności zawodowe można podzielić na umysłowe i praktyczne. Przyj­muje się przy tym, że umiejętności umysłowe warunkują wykonywanie czynności praktycznych. Nie istnieją w zasadzie zawody, które wymagałyby jedynie umie­jętności praktycznych, ale istnieje wiele takich, w których umiejętności praktycz­ne nie mają większego znaczenia. Również udział wiedzy w wykonywaniu różnych zawodów jest różny.

Z. Wiatrowski, analizując wyniki badań K. Korabiowskiej-Nowackiej, jak również kierując się własnymi przemyśleniami, proponuje przyjęcie swoistej dla pedagogiki pracy struktury czynności zawodowych, w której, w przypadku procesu produkcyjnego, na plan pierwszy wysuwają się:

1. czynności planowania, charakterystyczne dla każdego świadomego działania, szczególnie w układach daleko posuniętego podziału pracy;

1. czynności konstrukcyjne, których celem jest określenie kierunku i warunków

działania zawodowego bądź wytyczenie kształtu materialnej całości i elemen­tów

składowych tej całości; są to czynności najczęściej wykonywane przez działy

przygotowania produkcji;

1. czynności przygotowawcze, dotyczące przygotowania samego procesu pracy i jego elementów składowych, w tym przygotowanie stanowiska pracy, przed­miotów i środków. pracy oraz czynności związanych z przygotowaniem samego pracownika do rozpoczęcia pracy;

20

2. czynności wykonawcze, prowadzące do wykonania zadania roboczego, w tym:

- czynności technologiczne, gwarantujące przekształcenie tworzywa i uzyskiwa­nie

produktów,

- czynności organizacyjne, polegające na ustalaniu optymalnych warunków działania;

3. czynności interpersonalne, zakładające współpracę między pracownikami dla realizacji zadań;

4. czynności kontrolno-pomiarowe i oceniające przebieg oraz wynik procesu

produkcyjnego; , ;

5. czynności zakończeniowe, związane z zakończeniem procesu pracy.47

T. Nowacki twierdzi zaś, że każda czynność, którą podmiot potrafi wykonać jest umiejętnością. Dlatego wszystkie klasyfikacje czynności stają się automaty­cznie klasyfikacją umiejętności.48

Stanowisko takie może być również przyjęte dla potrzeb zawodoznawstwa, ze względu na to, że w badaniu pracy posługuje się najczęściej obserwacją czyn­ności wykonywanych na stanowisku pracy i na tej podstawie wnioskować można o umiejętnościach niezbędnych do wykonywania danego zawodu.

W Niemczech sformułowano pojęcie "kwalifikacji kluczowych" (Schlusselqu­alifikationen), które związane jest z nowymi wymaganiami wobec pracownika, od którego oczekuje się nie tylko umiejętności rozwiązywariia zadań typowych dla danego stanowiska pracy, ale jednocześnie wykonywania trzech różnych zakresów czynności: planowania, realizacji i kontroli wyniku swej czynności.49

Według określenia D. Mertensa kwalifilu1cje kluczowe ,,są to takie umiejętności i sprawności, które nie bezpośrednio odnoszą się do określonych, oddzielnych praktycznych czynności, ale oznaczają:

a) uzdolnienia do dużej liczby pozycji i funkcji jako alternatywnych wyborów w tym samym czasie i

b) zdolność do przezwyciężenia sekwencji (wynikłych przeważnie z nieprze­widywanych zmian) wymagań w biegu życia.'.50

Definicja ta podkreśla elastyczność i transfer umiejętności oraz rozluźnienie ich związku ze statycznie pojmowanymi kwalifikacjami, wymaganymi na równie statycznie ujmowanym stanowisku pracy.

Definicja D. Mcrtensa stała się jedną z podstaw teoretycznych budowy systemów zawodów szkolnych w Niemczech, w związku ze zmianami wnoszonymi przez nowe technologie.

W strukturze zawodowej i kwalifikacyjnej ogółu pracowników wyróżnia się:

- pracowników bez kwalifikacji,

- pracowników przyuczonych do zawodu,

21

- pracowników wykwalifikowanych,

- pracowników wysokowykwalifikowanych. 52

Pracownicy bez kwalifikacji to osoby nie posiadające żadnego wykształcenia zawodowego, mogące wykonywać jedynie proste prace.

Pracownicy przyuczeni do zawodu uzyskali minimum przygotowania zawo­dowego na konkretnym stanowisku pracy, lecz nie zdobyli formalnych kwalifikacji zawodowych.

Pod pojęciem pracowników wykwalifikowanych rozumie się zbiorowość pracowników:

a) z wykształceniem zasadniczym zawodowym,

b) z wykształceniem średnim, w tym także policealnym,

c) z wykształceniem wyższym: zawodowym i magisterskim.

Kadry wykwalifikowane stanowią najcenniejszy element zasobów siły robo­czej, decydują o postępie nauki i techniki, o całokształcie rozwoju kultury mate­rialnej i duchowej społeczeństwa. Udział pracowników wykwalifikowanych w ogólnym zatrudnieniu i ich struktura jest jednym z mierników rozwoju zasobów ludzkich, świadczy a poziomie rozwoju danego kraju i jest jednym z warunków jego dalszego rozwoju.53

Pracownicy wysoko wykwalifikowani to ci, którzy legitymują się wykształce­niem wyższym od obowiązującego w danym zakresie. Swą wiedzą, umiejętnościa­mi i sprawnościami warunkują niezawodne i odpowiedzialne wykonanie każdego zadania zawodowego.54 Jest to również ta grupa decydująca w znacznym stopniu o rozwoju gospodarczym kraju.

Problem właściwego dysponowania i wykorzystania zasobów kadr wykwalifikowanych i wysoka wykwalifikowanych stanowi poważny problem gospodarki narodowej. Nie powinno dochodzić do sytuacji, w których osoby dysponujące dużą wiedzą zawodową i umiejętnościami nie mogą ich wykorzystać na rynku pracy, co. ma miejsce w ostatnich latach, przechodzenia gospodarki naszego kraju do gospo­darki rynkowej. Optymalnym rozwiązaniem byłaby sytuacja, w której każdy pracownik uzyskiwałby zatrudnienie w dużym stopniu zbliżone do posiadanych kwalifikacji, nie tylko formalnych, ale i rzeczywistych, bądź też miał szansę na dostosowanie swoich kwalifikacji do wymagań stanowiska pracy w procesie do­skonalenia zawodowego.

22

6. Charakterystyki kwalifikacji, taryfikatory kwalifikacyjne

W opracowaniach dotyczących badania i analizy zawodu spotkać można określenie "charakterystyka zawodowa", "charakterystyka kwalifikacyjna" a nie "charakterystyka kwalifikacji". W Słowniku pedagogiki pracy dwa pierwsze z wymienionych pojęć są utożsamiane ze sobą.55. W ostatnich latach, na skutek wielu przemyśleń i dyskusji zaczęto na gruncie pedagogiki pracy używać terminu "charakterystyka kwalifikacji", jako oddającego najbardziej istotę rzeczy.

Charakterystyka kwalifikacji określana jest jako zasadniczy dokument zwią­zany z kształceniem zawodowym, będący wynikiem analizy zawodu.56 Jest ona również podstawą do opracowywania. Planów oraz programów nauczania dla edukacji zawodowej, jak również jednym z ważniejszych dokumentów dla orientacji i poradnictwa zawodowego. Określana bywa również jako podstawowy doku­ment zawodoznawczy.

Charakterystyki kwalifikacji mogą służyć następującym grupom odbiorców:

- pracownikom nauki w zakresie zawodoznawstwa,

- teoretykom edukacji zawodowej,

- działaczom szkolnictwa zawodowego oraz oświaty zawodowej dorosłych,

- administracji szkolnej,

- dyrektorom zakładów pracy odpowiedzialnym za dokształcanie i doskonalenie

pracowników,

- nauczycielom i pracownikom poradni psychologiczno-pedagogicznych.57

W ostatnich latach do odbiorców charakterystyk kwalifikacji zaliczyć też należy doradców zawodowych zatrudnionych przede wszystkim w Wojewódzkich i Rejonowych Urzędach Pracy, a w pewnym zakresie także i rodziców uczniów stojących przed problemem wyboru szkoły i zawodu. W. Rachalska proponuje rozszerzenie tego kręgu odbiorców o uczniów szkół ogólnokształcących, dla któ­rych powinny one stanowić źródło informacji o zawodach, którymi są bezpośrednio lub pośrednio zainteresowani. Charakterystyki powinny również ułatwiać popularyzację zawodów. 58

Zależnie od odbiorców, do których są adresowane charakterystyki kwalifika­cji są różnie konstruowane i eksponuje się w nich różne elementy. Charakterystyki kwalifikacji opracowane w Polsce uwzględniają przede wszystkim potrzeby orien­tacji i poradnictwa zawodowego, a nie stanowią wystarczającej podstawy dla dobra treści kształcenia i wychowania zawodowego oraz programowania procesu dyda­ktyczno-wychowawczego. Nie uwzględniają one bowiem wielu aspektów tego

23

procesu, a przede wszystkim struktury wiadomości, struktury czynności i uwarunkowań osobowościowych.59.

Ze względu na charakter niniejszego opracowania w dalszych rozważaniach uwzględniane będą te cechy i aspekty charakterystyk kwalifikacji, które związane są z ich przydatnością dla potrzeb orientacji i poradnictwa zawodowego. Chara­kterystyka taka jest zbiorem wszystkich informacji o zawodzie, ważnych dla wybierającego zawód i jego doradcy. Uwzględnia wszystkie odmiany zawodu, wszystkie należące do niego specjalności i stanowiska pracy. Takie ujęcie chara­kterystyki kwalifikacji sprawia, że powinna ona spełnić następujące wymagania:

- musi przedstawiać zawody od strony jego wykonawcy, obowiązków pełnionych przez niego, stawianych mu wymagań organizacyjnych i psychospołecznych, warunków wykonywania zawodu itp.,

- musi obejmować swoim zakresem cały zawód, wszystkie jego odmiany, spe­cjalności i stanowiska do niego należące, uwzględniać nawet sporadycznie występujące cechy,

- musi dostarczać materiału umożliwiającego porównywanie ze sobą zawodów; zarówno więc sposób opracowania, jak i treść charakterystyk musi być stale uaktualniana.

Jedną z pierwszych prób opracowania charakterystyki zawodowej dla po­trzeb poradnictwa zawodowego przeprowadził w 1919 roku B. B. Biegeleisen- Żelazowski. Zawierała ona:

l) cel i znaczenie zawodu:

- ogólny opis,

- rozwój zawodu,

- kształcenie zawodowe;

2) warunki pracy:

- zewnętrzne,

- techniczne,

- warunki pracy,

- warunki osobiste;

3) analizę pracy:

- ogólny opis zawodu,

- zajęcia, ich charakterystyka i analiza,

- czynności, ich opis i analiza;

4) psychiczne wymagania zawodu:

- ogólne uwagi,

- inteligencja,

- motoryka,

24

- właściwości zmysłów,

- inne cechy psychiczne,

- cechy charakteru i temperamentu.

Do nieco starszych schematów charakterystyki kwalifikacji dla potrzeb po.radnictwa zawodowego zaliczyć można też układ przedstawiony przez K. Sokala,

który proponował następującą strukturę:

1. opis pracy (czynności i maszyn);

2. własności warunkujące przydatność do zawodu (głównie psychiczne);

3) szkolenie i zatrudnienie (głównie przedmioty nauczania oraz możliwości zatrudnienia). 62

Można podać jeszcze kilka przykładów ujęć charakterystyk kwalifikacji i proponowanych schematów ich treści, m.in. układ zastosowany przez T. Nowackiego i L. Kołkowskiego w Przewodniku encyklopedycznym, układ zaproponowany przez E. Dąbrowską 63 czy J. Dymecką 64,czy też radzieckiego psychologa pracy N.D. Lewitowa.65

Dla potrzeb orientacji i poradnictwa zawodowego przyjęto w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych następujący układ charakterystyki kwalifikacji:

I Opis zawodu:

1. określenie typu pracy w zawodzie;

2. miejsce zawodu w strukturze gospodarczej kraju:

- dziedziny gospodarki zatrudniające specjalistów o danym zawodzie,

- cel wykonywanych w zawodzie prac,

- ewolucja zawodu;

3. zadania wykonywane w zawodzie:

- opis wszystkich zadań występujących w zawodzie,

- przedmiot pracy,

- środki pracy: narzędzia, maszyny; urządzenia pomocnicze i inne,

- metody i techniki pracy, stałość i powtarzalność,

- stopień samodzielności pracownika,

- stopień odpowiedzialności pracownika;

4. występujące w zawodzie specjalności, sfery działalności zawodowej, możliwe

miejsca pracy;

5. opis warunków pracy w zawodzie:

- organizacyjnych,

- fizycznych;

- elementy niebezpieczne występujące w zawodzie;

6. atrakcyjność zawodu, cechy zawodu kształtujące jego atrakcyjność.

25

II. Cechy pracownika warunkujące powodzenie w zawodzie:

1. wymagany poziom wykształcenia,

2. cechy psychiczne:

- zdolności,

- zainteresowania,

- temperament;

3. cechy zdrowotne:

- wymagana sprawność fizyczna,

- wymagania dotyczące stanu zdrowia, narządów zmysłów i układów soma­tycznych.

III. Możliwości uzyskania zawodu, zatrudnienia i kariery zawodowej:

1. możliwości uzyskania zawodu:

- tryb kształcenia, instytucje kształcące i czas trwania nauki,

- wymagania wstępne do podjęcia nauki,

- przedmioty nauczania i zajęcia praktyczne;

2. możliwości zatrudnienia:

- najczęstsze miejsca pracy, przedsiębiorstwa zatrudniające ludzi o danym zawodzie,

- miasta lub regiony, skupiające przedstawicieli zawodu,

- liczba zatrudnionych, podaż i popyt na nich zgłaszany przez różne działy gospodarki narodowej;

3. możliwości kariery zawodowej:

- długość wstępnego stażu, możliw08ci awansu w zawodzie, możliwości dalszej specjalizacji,

- możliwości dokształcania i dalszej nauki, zdobycia dodatkowych uprawnień zawodowych, zdobycia zawody pokrewnego. 66

Przedstawiony tu projekt układu charakterystyki kwalifikacji dla potrzeb orientacji zawodowej, zaproponowany przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych wydaje się być dość przejrzysty, a treści za warte w tak skonstruowanym dokumen­cie powinny być przydatne także dla potrzeb kształcenia zawodowego. Również bardziej uniwersalny charakter ma schemat charakterystyki kwalifikacji zapro­ponowany przez Z. Wiatrowskiego (przyjęty i stosowany obecnie dla potrzeb pedagogiki pracy). Przedstawia się on następująco:

1. Wprowadzenie - określenie grupy pracowniczej i zakresu działalności zawo­dowej;

2. Opis zawodu i pracy, w tym:

- wykaz przewidywanych stanowisk pracy,

- wykaz podstawowych czynności,

26

- wykaz czynności dodatkowych związanych, z funkcjonowaniem na stano­wisku pracy;

3. Opis przygotowania zawodowego, w tym:,

- charakterystyka niezbędnego przygotowania obywatelskiego, społecznego i moralnego,

- charakterystyka wykształcenia ogólnego, tj: Wykaz wiadomości i umiejęt­ności

ogólnych, warunkujących prawidłowe funkcjonowanie społeczne,

- charakterystyka wykształcenia specjalistycznego tj. wykaz wiadomości, umiejętności, nawyków i sprawności specjalistycznych tzw. kierunkowych,

- charakterystyka wykształcenia pedagogicznego, tj. wykaz wiadomości i umiejętności psychologiczno-pedagogicznych warunkujących skuteczne funkcjonowanie pedagogiczne (w przypadku pracowników działalności pedagogicznej);

4. Opis właściwości psychofizycznych, w tym:

- opis pożądanych cech fizycznych pracownika,

- opis pożądanych cech i właściwości psychicznych pracownika, w tym na tle stosunku do zadania, do ludzi i do warunków pracy,

- wyszczególnienie przeciwwskazań, głównie zdrowotnych;

5. Określenie możliwości zatrudnienia i dalszego rozwoju, awansu zawodowego 67

Przedstawiony tu schemat opracowany przez Z. Wiatrowskiego znalazł za­stosowanie m.in. w pracach związanych z kształceniem i doskonaleniem nauczy­cieli szkół zawodowych, prowadzonych przez Zespół bydgoski w ramach Centralnego Programu Badań Podstawowych 08.17: "Funkcjonowanie i kierunki rozwoju systemu oświaty w Polsce.

Interesujący schemat analiz zawodu pod kątem wymagań charakterystyki kwalifikacji sporządzanej na jej podstawie, zaproponowała R. Rachalska.69 Zosta­nie on omówiony bliżej w dalszej części rozdziału, poświęconej metodom badań zawodoznawczych.

Mimo licznych prac związanych z opracowywaniem- charakterystyk kwalifi­kacji, analizą poszczególnych zawodów, mało jest ,opracowań, które zasługiwałyby w pełni na miano charakterystyk kwalifikacji. Wiele informacji o różnych zawo­dach znajduje się w licznych opracowaniach poświęconych pracy, stanowiskom pracy i zawodom. Znajdują się one w ministerstwach, placówkach resortowych, placówkach zajmujących się poradnictwem zawodowym, placówkach psychologii pracy, uczelniach wyższych.70

27

Opracowane i wydane zbiory charakterystyk kwalifikacji (np. opracowanie zbiorowe Szkoła, Zawód, Praca Warszawa 1969 czy Przewodnik encyklopedyczny. Zawody i specjalności szkolnictwa zawodowego pod red. T. Nowackiego i L. Kołkowskiego, Warszawa 1973) nie wyczerpują wszystkich zawodów występu­jących w gospodarce narodowej, obejmują bowiem zawody wymagające ukończe­nia zasadniczych i średnich szkół zawodowych.

W przypadku wielu zawodów informacje ich dotyczące można znaleźć w innych dokumentach i opracowaniach, takich jak:

a) charakterystyka stanowiska pracy , na którą składa się opis stanowiska pracy, rejestr czynności i zadań wykonywanych przez pracow­nika, pomiar i omówienie psychofizycznych cech pracy, omówienie fizycznych i organizacyjnych warunków pracy,

b) socjo1ogiczny opis zawodu, będący socjologiczną charaktery­styką zbiorowości zawodowej, na ogół z pominięciem opisu pracy i cech pracowniczych,

c) informacja o zawodzie, zawierająca dane o pracy w zawodzie i warunkach jej wykonywania,

d) rejestr czynności, będący zestawem czynności wykonywanych w zawodzie,

e) notatka informacyjna o zawodzie , będąca krótką (np, jedno­stronicową) informacją o danym zawodzie.71

W pracach Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych można znaleźć zestawienie materiałów o zawodach dostępnych w różnego typu omówionych opracowaniach.72

Innym dokumentem zawodoznawczym jest taryfikator kwalifikacyjny, będą­cy zbiorem norm w poszczególnych gałęziach gospodarki ustalających czynności w różnych zawodach i odpowiednie ich zaszeregowanie oraz tabelę płac, opłat i świadczeń ustalonych według tych norm.

Taryfikator stanowi podstawę do osobistego zaszeregowania pracowników, ustalania kategorii zaszeregowania prac i zlecenia prac do wykonania pracowni­kom o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych. 73

W gałęziach przemysłu, w których zakres prac wykonywanych przez robot­ników jest bardzo zróżnicowany istnieją dwa rodzaje taryfikatorów kwalifikacyj­nych:

- taryfikator zawodów, będący podstawą do osobistego zaszeregowania pracownika,;

- taryfikator robót, będący podstawą zaszeregowania robót.74

Każdy taryfikator zawiera:

1. nazwę zawodu lub specjalności oraz krótki opis pracy pracownika,

28

b) zakres wiadomości, które pracownik powinien posiadać, aby wykonać pracę prawidłowo,

c) zakres umiejętności, głównie praktycznych wymaganych na danym stanowisku pracy,

d) zakres odpowiedzialności za wykonywaną na danym stanowisku pracę, 76

e) przykłady typowych prac.

Taryfikatory kwalifikacyjne są opracowywane przez specjalne komisje, zło­żone z przedstawicieli odpowiednich resortów, zrzeszeń i związków zawodowych. Z. Wiatrowski stwierdza, że charakterystyki kwalifikacji określają kwalifikacje formalne pracownika, zaś taryfikatory kwalifikacyjne akcentują jego kwalifikacje rzeczywiste.

7. Metody badań zawodoznawczych

Metodologię badań zawodoznawczych można określić jako dział wiedzy zawodoznawczej, który zawiera założenia teoretyczne, procedurę, opis metod i technik badawczych, propozycję kryteriów i narzędzi empirycznych, służących do:

a) analizy treści i struktury pracy, zawodów i kształcenia zawodowego,

b) analizy przemian w treści i w strukturze pracy, zawodów i kształcenia zawodowego pod wpływem postępu technicznego,

c) ujawniania współczesnych tendencji przemian pracy i w zawodach,

d) opracowania kryteriów klasyfikacyjnych dla porównywalności zawodów oraz budowy nomenklatury zawodów nauczanych w szkole

e) analizy wymagań psychofizjologicznych i społecznych do pracy w zawodzie i na konkretnym stanowisku,

f) analizy wymagań kwalifikacyjnych do pracy w zawodzie i na konkretnym stanowisku pracy,

g) zbierania materiału do konstruowania charakterystyk kwalifikacji na różnych szczeblach szczegółowości, w zależności od celu, jakiemu charakterystyka powinna służyć,

h) badania wartości informacyjnej (orientacyjnej) i propagandowej różnych form prezentacji charakterystyk kwalifikacji.77

Metodologia badań zawodoznawczych jest działem, który dopiero się rozwija.

Niewiele jest jeszcze badań, które można zaliczyć do zawodoznawczych. Należą do nich badania prowadzone przez K. Korabiowską-Nowacką czy W. Rachalską· Prace K. Korabiowskiej-Nowackiej dotyczą badania zadań zawodowych i przydat-

29

ności zawodowej.78 Zaś W Rachulska proponuje schemat analizy zawodu, pod kątem wymagań charakterystyki kwalifikacji. Według tego schematu prowadzone były badania w latach 1975-1980 przez Instytut Ksztalcenia Zawodowego.79

W latach dziewięćdziesiątych badania nad analizą zawodów i kwalifikacji zawodowych oraz kształcenia szerokoprofilowego w niektórych zawodach prowa­dzone są w Instytucie Technologii Eksploatacji (dawniej Międzyresortowe Cen­trum Naukowe Eksploatacji Majątku Trwałego w Radomiu.

Analiza zawodu powinna być przeprowadzona w kategoriach psychologicz­nych (zadania i czynności zawodowe, wymagania psychofizyczne, cechy osobowo­ściowe), dydaktycznych (wiadomości, umiejętności sprawności zawodowe), socjologicznych (dominujący system współdziałania w pracy zawodowej).80

Podstawowe działy, schematu proponowanego i stosowanego w badaniach pod kierunkiem W. Rachalskiej i J. Kowalczyk przedstawiają się następująco:

I. Znaczenie zawodu w społeczno-gospodarczym rozwoju kraju.

II. Psychologiczna analiza pracy w zawodzie (treść i struktura pracy w zawodzie):

l) katalog zadań - struktura molarna;

2) katalog czynności - struktura molarna;

3) czas i kolejność wykonywanych czynności - struktura formalna;

4) katalog funkcji - struktura funkcjonalna;

5) udział procesów biopsychicznych - struktura modalna.

III. Analiza pracy w aspekcie sytuacji trudnych:

1) analiza pracy zawodowej oraz sytuacji przy stanowisku pracy;

2) katalog typowych sytuacji trudnych wynikających z:

- zadań zawodowych,

- warunków realizacji zadań.

IV. Dydaktyczna analiza pracy w zawodzie (treść i struktura wiedzy zawodowej):

l) informacja o możliwościach kształcenia w zawodzie;

2) katalog podstawowych rodzajów wiadomości:

- ogólnokształcących,

- zawodowych;

3) katalog podstawowych umiejętności zawodowych;

4) katalog podstawowych sprawności i nawyków;

5) możliwości doskonalenia w zawodzie.

V. Techniczno-produkcyjna analiza pracy:

1) przedmiot pracy;

2) środki pracy;

3) produkt pracy;

4) technologia procesu pracy.

30

VI. Analiza warunków pracy w za wodzie:

1) fizyczne warunki pracy;

2)ekonomiczne warunki pracy;

3) społeczne warunki pracy.

VII. Socjologiczna analiza zawodu:

1) dominujący system współdziałania w pracy;

2) tradycje i kultura zawodu;

3) wartość i prestiż zawodu.

VIII. Tendencje dominujących zmian w zawodzie. 81

IX. Specyfika zawodu.

W badaniach zawodu prowadzonych według przedstawionego schematu ko­rzystano również z opracowanej przez K. Korabiowską-Nowacką metodyki bada­nia zadań zawodowych. Zdaniem tej autorki badanie pracy dokonuje się w dwóch płaszczyznach:

- w pierwszej - pracę traktuje się jako całokształt czynności, które pracownik wykonuje zgodnie z przyjętymi obowiązkami,

_ w drugiej - analiza dotyczy umiejętnościowej strony działania, która nie tylko dokonuje się zgodnie z planem, ale musi być skuteczna, to znaczy prowadzić do określonego wyniku założonego celem pracy. 82

W pedagogice pracy za szczególnie istotną uważa się umiejętnościową stronę badania zawodu. Najczęściej bywa ona poprzedzona analizą zadań i czynności istotnych dla danego zawodu, jak i warunków jego wykonywania. Przy analizie umiejętnościowej strony działania w danym zawodzie można korzystać i najczę­ściej korzysta się z dorobku psychologii pracy w zakresie badania czynności roboczych na stanowisku pracy. Jako podstawowe metody badania zawodu można zatem wymienić:

1) analizę dokumentacji dotyczącej zawodu i stanowiska pracy, jak również i wytworów samej pracy,

2) metodą obserwacji, w drodze której uzyskuje się informacje o badanym proce­sie pracy i jego przebiegu; jedną z technik tej metody jest technika kadr i wykresów przebiegu pracy,

3) metodę badania opinii, która spełnia rolę pomocniczą; zdobywa się tą drogą informacje pracowników na temat przebiegu pracy. 83

Można jednak stwierdzić, że najbardziej znaczącą rolę w badaniu procesu pracy należy przypisać metodzie obserwacji. Podporządkowane są jej różnorodne techniki opracowane na gruncie różnych nauk o pracy, a przede wszystkim psychologii pracy.

31

Interesującą techniką jest technika kart i wykresów przebiegu pracy. Jest ona uniwersalna w tym sensie, że za jej pomocą można rejestrować przebieg wszystkich procesów pracy fizycznej. Możliwość taka zaistniała dlatego, że spro­wadzono wszystkie czynności, jakie występują w różnego rodzaju pracy fizycznej od kilku uniwersalnych, podstawowych elementów pracy, a każdemu z nich odpowiada określony symbol graficzny.84 Są one następujące:

l)

- operacja- czynności zmierzające do zmiany właści­wości fizycznych,

chemicznych lub kształtu przedmiotu pracy (tworzywa);

2)

- przemieszczenie - elementy pracy polegające na zmianie

położenia materiału na odległość

3)

- manipulacja - przemieszczenia materiału na odle­głość nie większą niż

2 metry, sprowadzające się najczę­ściej do zdjęcia materiału ze środka

transportowego, ustawienia na stanowisku roboczym lub umieszczeniu

na środku transportowym;

4)

- kontrola - ustalanie ilościowych lub jakościowych cech przedmiotu

(mierzenie, ważenie, badanie twardo­ści, gładkości itp.);

5)

- oczekiwanie - bezczynność wykonawców, postoje maszyn,

bezwładność materiałów;

6)

-
magazynowanie - następuje wtedy, gdy do uwol­nienia materiału ze stanu oczekiwania konieczne jest sporządzenie dokumentu.

Przy pomocy przedstawionych symboli obserwator zapisuje przebieg pracy na arkuszu zwanym kartą i wykresem przebiegu pracy. W procesie pracy wyróżnia się różnego rodzaju karty i wykresu przebiegu pracy. Z punktu widzenia potrzeb zadań zawodoznawczych za najbardziej przydatne uznać można:

- karty procesu pracy,

- karty przebiegu czynności,

- karty przebiegu czynności zespołowych,

- karty przebiegu czynności obu rąk.86

32

Na podstawie-wyników obserwacji procesu pracy sporządza się odpowiednie karty dotyczące wycinka będącego przedmiotem aktualnych badań. Szczegółowe informacje dotyczące sporządzania tych dokumentów i ich analizy można znaleźć w opracowaniu M. Lisińskiego, Z. Martyniaka i A. Potockiego Badanie pracy.

Również w psychologii pracy istnieje wiele technik służących obserwacji czynności roboczych. Z. Pietrasiński wymienia tutaj:

1) metodę chronometrażu: badanie pracy w aspekcie czasu trwania poszczególnych jej elementów: czas ten mierzy się za pomocą stopera lub specjalnego urządzenia zwanego chronografem; wyniki zapisywane są w odpowiednich formularzach;

2) metodę obserwacji migawkowych: obserwator pojawia się na miejscu pracy w nieregularnych odstępach czasu i ogranicza się do stwierdzenia i zanotowania co robi w danej chwili człowiek lub maszyna; aby badania migawkowe miały niezbędną ścisłość, potrzebne jest uprzednie obliczenie ilości niezbędnych obserwacji.87 -

Obok wymienionych tutaj wyróżnia .się w psychologii pracy techniki służące zapisywaniu wyników obserwacji przy pomocy odpowiednich urządzeń tech­nicznych. Zaliczyć tu można:

1) metodę chronocyklografii, polegającą na tym, że badanej osobie przymocowuje się w odpowiednich punktach rąk małe lampki elektryczne, a w chwili gdy rozpoczyna ona swą czynność otwiera się migawkę aparatu fotograficznego i naświetla się film przez cały czas trwania czynności; na tej podstawie wyko­nuje się modele ruchów roboczych;

2) metodę kinematograficzną, polegającą na filmowaniu czynności roboczych

przy pomocy kilku kamer i układu zwierciadeł (aby odzwierciedlić pełny tor ruchów na stanowisku roboczym);

3) metodę kimograficzną, polegającą na automatycznym rejestrowaniu na ta· śmie papierowej (za pomocą przyrządu samopiszącego) krzywej ruchów narzę­dzia lub jego części;

4) metodę oscylograficzną, zbliżoną do kimograficznej, a polegającą na przetwarzaniu badanych ruchów na zjawiska elektryczne rejestrowane w postaci krzywych za pośrednictwem oscylografu. 88

W psychologii pracy wymieniany bywa eksperyment jako metoda badania pracy, w badaniach zawodoznawczych nie ma on jednak szerszego zastosowania. Przedmiotem badań zawodoznawczych jest bowiem głównie przebieg pracy na konkretnym stanowisku w warunkach takich, jakie istnieją w zakładzie pracy. Zmiana tych warunków, wprowadzenie dodatkowych elementów, wywołanie no­wych zjawisk, będące istotą eksperymentu mogłoby uniemożliwić badanie rzeczy-

33

wistego funkcjonowania pracownika na stanowisku pracy.

W rozdziale przedstawione zostały podstawowe problemy związane z zawodoznawstwem. Należy jednak podkreślić, że ta interdyscyplinarna dziedzina wiedzy dopiero się rozwija i dlatego wiele zagadnień nie uzyskało jeszcze jedno­znacznego rozstrzygnięcia. Z tego też względu przedstawiony materiał stanowi próbę podsumowania dotychczasowych osiągnięć w tym zakresie, a czytelnicy pragnący bliżej poznać omawiane zagadnienia powinni sięgnąć do cytowanych opracowań.

Pytania kontrolne:

1. Przedstawić za pomocą grafu (schematu) związki wchodzące między zawodoznawstwem a innymi naukami o pracy.

2. Określić własne kwalifikacje pracownicze, z uwzględnieniem wszystkich ich elementów.

3. Przeprowadzić analizę czynności wykonywanych na swoim stanowisku pracy -lub na innym znanym sobie stanowisku.

4. Opracować, w oparciu o jeden z przedstawionych w rozdziale schematów, charakterystykę kwalifikacji wybranego zawodu.

5. Opracować informację o wybranym zawodzie dla potrzeb poradnictwa zawodowego.

6. Przygotować informację o wybranej szkole zawodowej lub uczelni wyższej, informującą i zachęcającą młodzież do podjęcia w niej nauki.

II. ROZWÓJ ZAWODOWY CZŁOWIEKA

1. Pojęcie rozwoju zawodowego

Problematyką rozwoju zawodowego człowieka zainteresowano się na gruncie psychologii pracy w latach pięćdziesiątych naszego stulecia. Termin ten został po raz pierwszy zdefiniowany przez D. Supera w 1957 roku. Według niego "rozwój zawodowy jest to proces rośnięcia i uczenia się, któremu podporządkowane są wszelkie przejawy zachowania zawodowego. Jest to stopniowy wzrost i zmiany zdolności jednostki do określonych rodzajów zachowania zawodowego oraz powię­kszania jej repertuaru lub zespołu (zasobu) zachowania zawodowego. Rozwój zawodowy obejmuje wszystkie aspekty rozwojowe, które mogą być odniesione do pracy”1

Natomiast przez zachowanie zawodowe D. Super rozumie "wszelkie oddzia­ływanie między jednostką i jej otoczeniem, które w sposób znaczący wiąże się z przygotowaniem do pracy, uczestniczeniem w pracy lub wycofaniem z pracy. Ta interakcja jest także pobudzana przez wymagania zadań zawodowych”2

K. Czarnecki uważa, że określenie D. Super nie jest dostatecznie jednozna­cznie sformułowane i proponuje własną definicję rozwoju zawodowego człowieka. Uważa, że rozwój zawodowy człowieku jest to tuki społecznie pożądany proces przemian ilościowych i jakościowych, które warunkują jego aktywny i społecznie oczekiwany udział w przekształcaniu i doskonaleniu samego siebie oraz swojego środowiska.3 .

Rozwój zawodowy człowieka jest ściśle związany z innymi kategoriami życia społecznego. Można go traktować jako swoistą, wypadkową rozwoju fizycznego, umysłowego, uczuciowego, erotycznego, politycznego, kulturowego, moralnego i społecznego człowieka.4

Można zatem stwierdzić, że rozwój zawodowy człowieka jest procesem związanym z dążeniem jednostki do zajęcia miejsca w społecznym podziale pracy przez wybór zawodu, zdobycie kwalifikacji zawodowych, podjęcie pracy, osiągnięcie stabilizacji zawodowej, identyfikację z zawodem i dążenie do mistrzostwa w zawodzie, Ma on określony kierunek, jest w zasadzie indywidualny dla każdego człowieka. Jest procesem społecznie pożądanym i oczekiwanym, każda bowiem jednostka powinna dążyć do takiego kierowania swoim życiem aby zająć określone miejsce w hierarchii zawodów,

35

K. Czarnecki twierdzi, że psychiczną podstawą rozwoju zawodowego jedno­stki są jej kierunkowe zdolności, zainteresowania i zamiłowania, aspiracje i cenione wartości, wizja własnej przyszłości życiowej i zawodowej, rozumienie sensu własnego życia, przyjęta lub wypracowana własna filozofia życia oraz silna motywacja działań.5

Można dodać jeszcze, że bardzo istotną podstawę rozwoju zawodowego jed­nostki stanowią jej warunki fizyczne i zdrowotne, determinujące możliwość wy­boru zawodu i podjęcia pracy zawodowej.

Z drugiej zaś strony, niejako zewnętrznej w stosunku do jednostki, rozwój zawodowy jest stymulowany przez proces wychowania, instytucje i osoby kierują­ce jego przebiegiem. Można tu wyróżnić instytucje powołane w celu udzielania pomocy jednostkom w ich rozwoju zawodowym i takie, które zadania te spełniają jedynie sporadycznie, przy realizowaniu innych swoich działań. Do pierwszych można zaliczyć, przede wszystkim: szkoły ogólnokształcące i zawodowe oraz poradnie psychologiczno-pedagogiczne, do drugich zaś: placówki kulturalno­oświatowe oraz organizacje dziecięce i młodzieżowe.

Zdaniem K. Czarneckiego za właściwą stymulację rozwoju zawodowego do­rosłych pracujących odpowiedzialne są zakłady pracy.6

W obecnych warunkach naszego kraju do instytucji wspomagających rozwój zawodowy osób dorosłych należy zaliczyć również Wojewódzkie i Rejonowe Urzędy Pracy.

Z. Wiatrowski omawiając linię rozwoju zawodowego pracownika stwierdza, że do czynników warunkujących i wzbogacających linię rozwoju zawodowego należą materialne i społeczne warunki pracy zawodowej, a te związane są przede wszystkim z zakładem pracy.7

Bardzo ważną rolę w procesie rozwoju zawodowego spełnia również rodzina. Omawiając zagadnienia związane z rozwojem zawodowym należy wziąć pod uwagę fakt, że bardzo istotnymi, również zewnętrznymi jego uwarunkowaniami są warunki społeczne jednostki, jej środowisko społeczne. Wywiera ono określony wpływ na rozwój zawodowy zarówno dzieci i młodzieży, jak i dorosłych.

Uwarunkowania rozwoju zawodowego zostaną omówione szczegółowo w dalszej części opracowania.

Rozwój zawodowy człowieka uwidacznia się w zachowaniach i cechach jed­nostki, które są obserwowalne i noszą znamiona określonych wyników rozwoju i jego stymulacji. Za szczególne wyniki rozwoju zawodowego K. Czarnecki uważa:

- dojrzałość społeczno-zawodową. (młodzieży),

- osiągnięcia szkolno-zawodowe (młodzieży),

- kwalifikacje społeczno-zawodowe (absolwentów),

36

- przydatność społeczno-zawodową (absolwentów),

- sukcesy społeczno-zawodowe {pracujących), "

- osobowość zawodową (pracujących). 8

Przebieg, warunki i wyniki rozwoju zawodowego można badać przy pomocy odpowiednich metod badań naukowych, do których można zaliczyć metodę analizy i interpretacji wytworów działania oraz metodę autobiografii ukierunkowanej jednostki.

Obecnie problematyka rozwoju zawodowego jest przedmiotem zainteresowa­niu takich dyscyplin naukowych, jak: psychologia pracy, socjologia pracy czy pedagogika pracy. W ostatnich latach powstała propozycja, aby utworzyć odrębną dyscyplinę naukową zajmującą się rozwojem zawodowym człowieka. K. Czarnecki nazywa ją profesjologią i stwierdza, że jest to nauka. o warunkach, procesie i wynikach rozwoju zawodowego dzieci, młodzieży i dorosłych; w tym szczególnie rozwoju zawodowego uczniów szkół zawodowych i dorosłych pracujących w wyuczonym zawodzie.9

Za główne cele profesjologii jako nauki, autor ten uznaje:

- dążenie do obiektywnego poznawania warunków, procesu i wyników rozwoju zawodowego ludzi (dzieci, młodzieży i dorosłych),

- dążenie do opanowywania wiedzy dotyczącej warunków, procesu i wyników rozwoju zawodowego ludzi jako fragmentu obiektywnej rzeczywistości,

- wskazywanie na możliwości przekształcaniu badanej rzeczywistości zgodnie z potrzebami życia społeczno-kulturowego jednostek i całych grup społecznych.10

Trudno jest obecnie rozstrzygać, czy propozycja wyodrębnienia jeszcze jednej dyscypliny naukowej, poświęconej pracy człowiek jest uzasadniona. Jak już wspomniano, problematyką rozwoju zawodowego zajmują się inne nauki o pracy, a historycznie rzecz ujmując jest to przedmiot zainteresowań psychologii pracy. Być może uzasadnione byłoby włączenie problematyki rozwoju zawodowego do zawodoznawstwa, chociaż wydaje się, że obecne ujęcia, nie przewidują takiej możliwości ..

Wydaje się, że dalszy rozwój teorii i badań z zakresu rozwoju zawodowego człowieka pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy uzasadnione jest wydzielanie takiej dyscypliny jak profesjologia.

37

2. Teorie rozwoju zawodowego

W literaturze dotyczącej problemów związany z wyborem zawodu, podej­mowaniem decyzji zawodowej, pracą zawodową, w szczególności zaś z zakresu psychologii pracy można spotkać różne koncepcje rozwoju zawodowego człowieka. Każda z nich akcentuje inne element y wpływające na przebieg i wyniki tego procesu. Według K. Cznrneckiego 11 na szczególną uwagę zasługują następujace koncepcje teoretyczne rozwoju zawodowego:

1) koncepcja cech człowieka, w której akcentowany jest pogląd, że wybór i wykonywanie zawodu wymaga od jednostki posiadania określonych cech psychofizycznych, a ich posiadanie staje się istotnym wyznacznikiem wyboru danego zawodu;

2) koncepcja satysfakcji z pracy, według której praca przynosi człowie­kowi określoną satysfakcje; i przyczynia się do uzyskiwania nagrody:

- wewnętrznej - polegającej na zadowoleniu i własnej satysfakcji.

- zewnętrznej - polegającej na uzyskiwaniu uznania społecznego; właściwy wybór zawodu polega na tym, aby wybrać i wykonywać zawód dający satysfakcję w obu tych aspektach;

3) koncepcja potrzeby, w której stwierdza się, że za wody są wybierane przez młodzież w celu realizacji określonych potrzeb; na wybór zawodu mają wpływ zarówno potrzeby uświadomione, jak i nie w pełni uświadomione;

4) koncepcja harmonii, w której akcentuje się aspekt przystosowawczy człowieka do pracy jako naturalnego dążenia każdej jednostki ludzkiej do zapewnienia sobie stanu pełnej harmonii z otoczeniem społecznym; harmonia ta dotyczy głównie pogodzenia potrzeb jednostki z wymagania mi, które stawia środowisko pracy, oraz możliwości osiągania oczekiwanych i pożądanych przez jednostkę gratyfikacji;

5) koncepcja wydatkowania energii, zwana również teorią wyboru kariery, zakładająca, że sposób wydatkowania energii człowieka wpływa na rozwój jego zdolności kierunkowych oraz formowanie się hierarchii potrzeb;

6) koncepcja zachowań zawodowych, zwana również teorią typologi­czną, która przyjmuje, że wybór zawodu jest wyrazem osobowości człowieka. a ludzie pracujący w tym samym zawodzie mają podobną osobowość, tj. zbliżoną strukturę i dynamikę; określa się w tej teorii typy osobowości, według których klasyfikowani mogą być ludzie;

7) koncepcja wyboru i decyzji , zaliczana do grupy rozwojowych teorii zachowań zawodowych, w której stwierdza się, że wybór zawodu jest procesem

38

rozwojowym i stanowi sekwencję decyzji podejmowanych na przestrzeni wielu lat życia człowieka;

8) koncepcja multipotencjalności rozwoju, która zakłada, że lu­dzie różnią się zdolnościami, zainteresowaniami i cechami charakteru, ale ze względu na swoją charakterystykę każdy człowiek kwalifikuje się do wykony­wania co najmniej kilka zawodów, twórcą tej koncepcji jest D. Super; jego koncepcja rozwoju zawodowego zostanie przedstawiona w dalszej części roz­ważań, stanowi ona bowiem istotny wkład w rozwój teorii rozwoju zawodowe­go;

9) koncepcja miejsca i przestrzeni, w której chodzi o miejsce i prze­strzeń jednostki w społecznym podziale pracy, zawodów, zadań i czynności, zawodowych; miejsce i przestrzeń człowieka określają: postęp naukowo-tech­niczny oraz indywidualne właściwości jednostki i zachodzące między nią a otaczającą rzeczywistością powiązania; wybór zawodu i jego wykonywanie stanowi formę zajęcia miejsca w przestrzeni, w społecznym podziale pracy.

Koncepcje teoretyczne rozwoju zawodowego zostały przedstawione tutaj jedynie skrótowo, szczegółowe ich omówienie można znaleźć w cytowanych pra­cach K. Czarneckiego.

Dla potrzeb niniejszych rozważań za celowe należy uznać zaprezentowanie niektórych szczegółowych teorii rozwoju zawodowego oraz z wyodrębnieniem jego stadiów i okresów.

E. Ginzberg, nawiązując do badań prowadzonych latach trzydziestych XX wieku przez profesora Uniwersytetu Wiedeńskiego Ch. Buchler, zaproponował w 1951 roku wyróżnienie trzech głównych okresów rozwojowych wyboru zawodu,. Są to:

I. Okres wyboru próbnego na podstawie fantazji w stadium przedpubertalnym (do 11 roku życia).

II. Okres wyboru próbnego w stadium adolescencji (od 11 do 17 roku życia) wraz

z podokresami:

1) zainteresowań.

2) zdolności,

3) wartości,

4) przejściowym.

III. Okres realistycznego wyboru (od 17 roku życia do wczesnej dorosłości) wraz z

podokresami:

l) eksploracji,

2) krystalizacji,

3) specyfikacji.12

39

Natomiast D.C. Miller i W. H. Vroom zaproponowali podział na okresy rozwo­jowe związane z przebiegiem pracy zawodowej. Przedstawia się on następująco:

1) początkowy okres pracy;

2) okres pracy próbnej;

3) okres pracy stałej;

4) okres wycofania się z pracy.13

Przedstawione tu podziały rozwoju zawodowego nie ujmują całości przebiegu życia zawodowego człowieka. Pierwszy z nich kończy się na wyborze zawodu, a drugi rozpoczyna w momencie podjęcia pracy zawodowej. Żaden nie obejmuje okresu kształcenia zawodowego, przygotowywania się do podjęcia pracy w wyuczo­nym zawodzie.

Teorię rozwoju zawodowego zaproponowaną przez E. Ginzberga K. Czarnecki zalicza do koncepcji wyboru i decyzji, zaś zaproponowaną przez D.C. Millera i W.H. Vrooma do koncepcji satysfakcji z pracy.14

Podział rozwoju zawodowego, obejmujący cale życie człowieka przedstawił, opierając się na pracach Ch. Buchler i E. Ginzberga, w 1957 roku D. Super. Opracował on tabelę stadiów życia zawodowego człowieka, która przedstawia się następująco:

I. Stadium rośnięcia (od urodzenia do 14 roku życia).

Pojęcie „ja" rozwija się na drodze identyfikacji dziecka z dominującymi posta­ciami w rodzinie i szkole. Podokresami są tutaj:

1) fantazja (od 4 do 10 roku życia); dominujące znaczenie mają potrzeby, istotne jest odgrywanie ról w wyobraźni dziecka;

2) zainteresowania (od 11 do 12 roku życia), które są tutaj głównymi wyzna­cznikami aspiracji i aktywności dziecka;

3) zdolności (od 13 do 14 roku życia), które wyznaczają aktywność dziecka uwzględniającego potrzebę pracy.

II. Stadium eksploracji (od 15 do 24 roku życia).

W stadium tym młodzież "bada " samą siebie, przymierza się do różnych ról zawodowych w szkole i innych form aktywności.

Wyróżnia się tutaj następujące podokresy:

1) próbowania (od 15 do 17 roku życia), gdy dokonywany jest próbny wybór zawodu, sprawdzenie go w wyobraźni, w dyskusjach, w pracy itp.;

2) przejściowy (od 18 do 21roku życia), gdy młodzież wchodzi na rynek pracy lub zdobywa zawód, usiłuje wypracować pojęcie własnego ,ja" z nim związanego;

3) prób (od 22 do 24 roku życia), gdy jednostka rozpoczyna pracę, która wypróbowuje jako pracę swego życia.

40

III. Stadium stabilizacji (od 25 do 44 roku życia).

Jednostka w tym stadium znajduje odpowiedni dla siebie zakres pracy, czyni wysiłki, aby się w nim ustalić. Czasem następuje tutaj zmiana pracy. Podokre­sami tego stadium są:

1) doświadczenie (od 25 do 30 roku życia), kiedy jednostka po rozpoczęciu pracy uświadamia sobie, co należy uczynić, aby znaleźć "pracę życia", lub też, że pracą jej życia będzie szereg następujących po sobie zajęć zawodo­wych;

2)stabilizacja (od 31 do 44 roku życia), gdy obraz własnej kariery zawodowej staje się dla człowieka jasny i czynione są starania w kierunku stabilizacji, zabezpieczenia swego miejsca w świecie pracy

IV. Stadium zachowania status quo (od 45 do 65 roku życia).

Jednostka czyni starania o utrzymanie swego miejsca w świecie pracy.

V. Stadium schyłkowe (65 rok życia i więcej).

Wraz ze słabnięciem sił fizycznych i psychicznych zmienia się aktywność zawodowa człowieka, staje się on bardziej obserwatorem niż uczestnikiem życia zawodowego.

Podokresami tego stadium są:

1) osłabienie (od 65 do 70 rok życia), gdy opada tempo pracy, ludzie często zmieniają, rodzaj pracy, aby dostosować się do swoich możliwości; wiele osób w tym wieku przechodzi na emeryturę;

2) wycofanie się (71 rok życia i więcej), w okresie tym następuje całkowite przerwanie zajęć zawodowych. L5

Teoria stadialności rozwoju zawodowego opracowana przez D. Supera zaliczana jest przez K. Czarneckiego do koncepcji multipotencjalności rozwoju.16. Jednak była ona i jest krytykowana przez różnych autorów. Według J. Budkiewicz, D. Super nie ukazuje dostatecznie roli i znaczenia czynników społeczno-ustrojo­wych jako istotnych warunków rozwoju zawodowego. Ponadto zawęża i upraszcza problem rozwoju zawodowego, ograniczając go do rozwoju zawodowego Il1qźczyzn. Tymczasem rozwój zawodowy kobiet może przebiegać odmiennie ze względu na spełnianie przez nie ról związanych z macierzyństwem i życiem rodzinnym. Ponadto przebieg rozwoju zawodowego kobiet może ,być hamowany lub deformo­wany przez tradycje istniejące do dziś w świadomości wielu społeczeństw. 17

Natomiast K. Czarnecki stwierdza, że podział przebiegu życia zawodowego jednostki przedstawiony przez D. Supera ma liczne mankamenty, wśród których wyróżnić można: mieszaninę różnych kryteriów podziału, brak wyraźnego "wybi­cia" kryterium zawodu i pracy jako wiodących nici całego podziału rozwoju i życia zawodowego człowieka. 18. W związku z tym przedstawia propozycję swojej konce-

41

pcji etapów rozwoju zawodowego. Poszczególne jego okresy uwzględniają nie tylko kryterium wiekowe, ale przede wszystkim kryterium zmian jakościowych, jakie zachodzą w przebiegu rozwoju zawodowego.

Propozycja podziału wynika z przedstawionej wcześniej koncepcji "miejsca i przestrzeni" człowieka w społecznym podziale procy i zawodów. W rozwoju zawodowym K. Czarnecki wyróżnia:

1) okres preorientacji zawodowej dzieci (do 11 roku życia):

- gromadzenie wiedzy o zawodach i czynnościach zawodowych,

- korzystanie ze źródeł wiedzy o zawodach i czynnościach zawodowych;

2) okres orientacji zawodowej młodzieży (od 12 do 15 roku życia):

- dojrzewanie decyzji wyboru zawodu i szkoły,

- realizacja decyzji wyboru zawodu i szkoły;

3) okres uczenia się zawodu przez młodzież (od 16 do 25 roku życia)

obejmuje młodzież uczącą się:

- adaptacja szkolno-zawodowa,

- identyfikacja szkolno-zawodowa,

- stabilizacja szkolno-zawodowa,

- recepcja treści kształcenia zawodowego,

- interioryzacja i strukturyzacja treści kształcenia zawodowego,

- osiągnięcia szkolno-zawodowe,

- kwalifikacje i kompetencje zawodowe,

- plan dalszego rozwoju społeczno-zawodowego;

4) okres kwalifikowanej pracy zawodowej dorosłych (od momentu podjęcia pracy do 70 roku życia):

- dojrzewanie decyzji o podjęciu pracy zawodowej,

- adaptacja społeczno-zawodowa,

- identyfikacja społeczno-zawodowa,

- stabilizacja społeczno-zawodowa,

- dokształcanie i doskonalenie społeczno-zawodowe,

- szczytowe osiągnięcia społeczno-zawodowe,

- wycofanie się z pracy zawodowej;

5) okres reminiscencji zawodowej emerytów i rencistów:

- adaptacja do zmienionej sytuacji życiowej,

- dominacja reminiscencji i refleksji zawodowych,

- schyłek życia pozazawodowego.

Przedstawiony tu podział zawodowego na stadia i wyszczególnienie w ich obrębie podstawowych procesów związanych z nim wydaje się być przydatne, zwłaszcza dla potrzeb teorii i praktyki orientacji i poradnictwa zawodowego.

42

Wątpliwości budzi jednak ścisłe określenie granic wiekowych w niektórych sta­diach rozwoju zawodowego. W polskim systemie edukacyjnym tak precyzyjne określenie, jak np. w etapie trzecim obejmującym okres od 16 do 25 roku życia jest nieuzasadnione, ze względu na fakt, że okres uczenia się zawodu jest różny w przypadku różnych grup młodzieży. Absolwenci zasadniczych szkół zawodowych mogą rozpocząć pracę zawodową w wieku od 17 do 18 roku życia, absolwenci średnich i policealnych szkół zawodowych od 19 do 22 roku życia, a jeszcze później absolwenci szkół wyższych.

Należy jednak podkreślić, że częściej w literaturze można się spotkać z wyprowadzeniem okresów i etapów orientacji zawodowej z podziału D. Supera.20 Teoria K. Czarneckiego jest koncepcją dość nową, powstałą w latach osiemdzie­siątych i stąd można mówić dopiero o jej stopniowym wprowadzaniu do teorii i praktyki orientacji i poradnictwa zawodowego.

Nieco odmienny, chociaż zbliżony do koncepcji K. Czarneckiego podział linii rozwoju zawodowego człowieka zaproponowany został na gruncie pedagogiki pracy przez Z. Wiatrowskiego. Mówiąc o teorii rozwoju zawodowego człowieka wyróżnia on trzy wielkie okresy, a zarazem etapy tego rozwoju:

- okres kształcenia przedzawodowego,

- okres kształcenia zawodowego,

- Okres aktywności zawodowej.

W obrębie okresu aktywności zawodowej wyróżniona została linia rozwoju

zawodowego pracownika, którą charakteryzują: - przygotowanie zawodowe,

- adaptacja społeczno-zawodowa,

- identyfikacja i stabilizacja zawodowa,

- sukces zawodowy,

- mistrzostwo w zawodzie.22

Podział ten jest szczególnie użyteczny dla rozważań pedagogiki pracy odno­szących się do okresu aktywności zawodowej człowieka, a zwłaszcza do działalno­ści związanej z doradztwem zawodowym w tym okresie życia człowieka.

Podkreślić należy, że istnieją także próby formułowania teorii rozwoju zawo­dowego w odniesieniu do poszczególnych zawodów. Na przykład J. Jakóbowski przedstawił interesujący zarys teorii rozwoju zawodowego nauczyciela.23·

43

3. Uwarunkowania rozwoju zawodowego

W ramach swojej teorii rozwoju zawodowego D. Super podjął również zagad­nienie czynników na ten rozwój wpływających. Trzem spośród nich przypisuje on największe znaczenie. Są to:

- czynnik roli, wiążący się z ujmowaniem samego siebie, pojęciem „ja" i z przyjęciem określonej roli zawodowej; pojęcie ,ja" jest jedną z głównych determinant w wyborze roli zawodowej, kształtuje się ono we wzajemnym oddziaływaniu procesu rośnięcia i rozwoju społecznego jednostki oraz w jej wzajemnej interakcji z otoczeniem, zwłaszcza społecznym;

- czynniki osobiste , takie jak: specjalne uzdolnienia, zainteresowania, wartości i postawy; wreszcie cala ujęta syntetycznie osobowość człowieka; jednym z podstawowych pojęć teorii rozwoju zawodowego jest, według D. Supera, multipotencjalność jednostki (zagadnienie to było poruszone przy prezentowaniu koncepcji rozwoju zawodowego);

- czynniki sytuacyjne, do których zaliczyć można położenie społecz­no-ekonomiczne rodziców, przekonania religijne, atmosferę domową, postawę rodziców wobec dziecka i wobec jego nauki, ogólną sytuację ekonomiczną kraju oraz sytuację międzynarodową. 24

Omawiając uwarunkowania rozwoju zawodowego K Czarnecki stwierdza, że przedstawione przez D. Supera czynniki są zbyt "wymieszane", że obok siebie postawiono czynniki różniące się zakresem i treścią (np. obok siebie postawiono przekonania religijne, atmosferę domową i jednocześnie sytuację ekonomiczną). 25 Proponuje zatem klasyfikację uwarunkowań rozwoju zawodowego, wyróżniając osiem czynników, a w obrębie każdego z nich konkretne wyznaczniki.

Podstawowymi uwarunkowaniami rozwoju zawodowego, według tego autora

są: 26

- uwarunkowania historyczne :

wydarzenia historyczne nie mogą pozostać bez wpływu na ukierunkowany rozwój społeczeństw i narodów, a również konkretnych jednostek; mają one wpływ na losy jednostek, a również na ich rozwój zawodowy;

- uwarunkowania polityczne:

na podkreślenie zasługują tutaj trzy wyznaczniki, warunkujące rozwój zawo­dowy społeczeństwa i jego obywateli:

- ustrój polityczny państwa,

- ideologia,

- gwarancje prawne dla obywateli;

44

- uwarunkowania ekonomiczne;

w tym zakresie na podkreślenie zasługują trzy szczegółowe grupy wyznaczni­ków:

- poziom i perspektywy rozwoju ekonomicznego państwa,

- lokalizacja i wydobycie bogactw naturalnych w danym kraju,

- wielkość i różnorodność zapotrzebowania na kwalifikowane kadry;

wszystkie wymienione tu wyznaczniki wywierają znaczący wpływ na przebieg i kierunek rozwoju zawodowego i wykonywanie przez jednostki takich a nie innych czynności zawodowych;

- uwarunkowania techniczne:

w obrębie tych uwarunkowań można wymienić takie wyznaczniki, jak:

- poziom i perspektywy rozwoju technicznego danego kraju,

- poziom i perspektywy współpracy technicznej z innymi krajami,

- zainteresowania i zdolności techniczne społeczeństwa, głównie dzieci i młodzieży;

- uwarunkowania kulturowe:

kontakt z wartościami, których przekaźnikiem jest szeroko rozumiana kultu­ra (malarstwo, muzyka, literatura, architektura, rzeźba, odkrycia naukowe) jest ważnym czynnikiem kształtującym zainteresowania zawodowe, wybór zawodu przez młodzież; z drugiej zaś strony kulturowo uwarunkowany jest też w pewnym zakresie społeczny podział pracy, a tym samym możliwości wyboru zawodu;

- uwarunkowania społeczne;

w grupie tych uwarunkowań rozwoju zawodowego można wyróżnić takie szczegółowe jego determinanty, jak m.in.:

- własność środków produkcji.

- stosunki społeczne, wynikające z własności środków produkcji,

- środowisko społeczno-kulturowe, lokalne, i okoliczne:

-środowisko rodzinne, szkolne, rówieśnicze, środowisko zakładu pracy, wpływ organizacji społecznych i politycznych;

-wśród rodzinnych uwarunkowań rozwoju zawodowego można wyróżnić wiele szczegółowych. takich jak np,:

- pochodzenie społeczne rodziców,

- poziom kwalifikacji zawodowych rodziców,

- pozycja społeczna rodziców, .,

- zawodowe tradycje rodzinne,

- wartości cenione przez rodzinę,

- aspiracje życiowe i zawodowe rodziców w stosunku do swoich dzieci,

45

- światopogląd i przekonania społeczno-polityczne rodziców,

- poziom technizacji życia rodzinnego,

- dostęp do książek i czasopism w domu rodzinnym;

- uwarunkowania biologiczne:

można tu wyróżnić następujące wyznaczniki rozwoju zawodowego człowieka: - genetyczne uwarunkowania cech organizmu,

- przemianę materii w organizmie,

- typ systemu ·nerwowego,

- typ antropologiczny i konstytucjonalny,

- płeć"

- zdrowie fizyczne i psychiczne,

- wiek człowieka;

- uwarunkowania psychologiczne:

wśród których można wyróżnić takie szczegółowe wyznaczniki, jak:

- zainteresowania i zamiłowania,

- zdolność i uzdolnienia kierunkowe,

- plany i aspiracje życiowe i zawodowe,

- wiedzę i doświadczenia indywidualne,

- motywy działania,

- postawy i nastawienia wobec rzeczywistości,

- cechy temperamentu,

- poziom świadomości społecznej.

Przedstawiona klasyfikacja uwarunkowań rozwoju zawodowego człowieka może być oceniona jako szczególnie przydatna dla potrzeb orientacji i poradnictwa zawodowego. Wymienia się w niej bowiem szereg czynników i wyznaczników mogących mieć wpływ na przebieg procesu wyboru zawodu przez dzieci i młodzież, a także i przez dorosłych, Mają one też istotne znaczenie w planowaniu własnej kariery zawodowej i rozwoju zawodowego, Mogą one i powinny stanowić podstawę teoretyczną do działalności instytucji i osób zajmujących się działalnością w zakresie orientacji zawodowej i poradnictwa zawodowego.

Wydaje się jednak, że dla większego uporządkowania wymienionych uwarun­kowań rozwoju zawodowego można zaproponować następującą ich klasyfikację:

1) uwarunkowania zewnętrzne (w stosunku do jednostki) rozwoju zawodo­wego, do których zalicza się:

- uwarunkowania historyczne,

- uwarunkowania polityczne,

- uwarunkowania ekonomiczne,

- uwarunkowania techniczne,

46

- uwarunkowania kulturowe,

- uwarunkowania społeczne,

2) uwarunkowania wewnętrzne rozwoju zawodowego jednostki, do których zaliczyć można:

- uwarunkowania biologiczne,

- uwarunkowania psychologiczne.

4. Przydatność zawodowa i osobowość zawodowa

.

Jak już podkreślono w początkowej części rozdziału, przydatność zawodowa i osobowość zawodowa są, obok innych kategorii, zaliczane do wyników rozwoju zawodowego. Można je uznać za najbardziej znaczące w grupie wyników rozwoju zawodowego. Dlatego też zagadnienia z nimi związane zostaną w tym miejscu omówione bliżej.

Przez przydatność zawodową rozumie się najczęściej sprawdzony poziom rozwiązywania zadań pracowniczych. Warunkiem przydatności zawodowej jest układ wiadomości i umiejętności wspomagany całokształtem doświadczenia jed­nostki, a także cechami fizycznymi, intelektualnymi i moralnymi. Takie określe­nie przydatności zawodowej podane, zostało też w Słowniku pedagogiki pracy.27

Według K. Korabiowskiej-Nowackiej, przydatność zawodowa - to przygotowanie zawodowe ocenione w świetle wykonywania zadań zawodowych na stano­wisku pracy. Mówiąc o przydatności zawodowej, należy brać pod uwagę także warunki fizyczne i zdrowotne jednostki, całokształt jej cech instrumentalnych i kierunkowych, a także jej doświadczenie życiowe i zawodowe. 28

Nieco inaczej ujmuje to zagadnienie T. Tomaszewski, który zależności między czynnikami przydatności do zawodu przedstawia w postaci wzoru funkcyjnego, w którym .przydatność zawodowa jest funkcją kwalifikacji i motywacji:

P= f(k,m) 29

K. Czarnecki z kolei posługuje się terminem "przydatność społeczno-zawodo­wa" i stwierdza, że wyraża się ona głównie w dwóch rodzajach aktywności: społecznej oraz zawodowej. Aktywność społeczna stanowi pojęcie nadrzędne w stosunku do aktywności zawodowej, która jest jej składnikiem. Przez aktywność społeczną rozumieć należy wszelką obserwowalną i społecznie użyteczną dążność jednostki do oddziaływania na swoje otoczenie. Aktywność zawodowa zaś, jest to

47

określona, skuteczna działalność zawodowa w miejscu pracy, zgodna z posiadany­mi kwalifikacjami oraz zadaniami i czynnościami pracowniczymi na danym stanowisku roboczym. 30

Wydaje się, że istotę przydatności zawodowej najbardziej trafnie oddaje definicja K. Korabiowskiej-Nowackiej, która wiąże przygotowanie zawodowe z zadaniami wykonywanymi na stanowisku pracy. Nie można bowiem mówić o przydatności zawodowej "w ogóle", należy ją odnosić do konkretnych wymagań stanowiska pracy.

Można więc stwierdzić, że badanie przydatności zawodowej to ustalanie relacji między oczekiwaniami życia gospodarczego (zadaniami i wymaganiami) a możliwością ich spełnienia przez pracownika - absolwenta szkoły zawodowej:

M

P = W , gdzie

P - przydatność zawodowa,

M - możliwość pracownika,

W - wymagania. 31

Wysoka przydatność świadczy o dobrym przygotowaniu zawodowym, zaś nieprzydatność nie zawsze jest świadectwem niewłaściwego przygotowania zawo­dowego. Można wyróżnić tu cztery sytuacje, określone przez K. Korabiowską-Nowacką.32

Sytuacja I

Ma miejsce wtedy, gdy między możliwościami absolwenta a wymaganiami zachodzi stosunek równoważności. Można to przedstawić symbolicznie następująco: .

M = W

M

= P = l

W

Należy jednak zaznaczyć, że taki idealny stan nie istnieje w praktyce, braki w przygotowaniu absolwenta występują w zasadzie zawsze i są likwidowane dopiero po rozpoczęciu pracy. W omawianej sytuacji są one jednak niewielkie.

Sytuacja II

Zachodzi wtedy, gdy mamy do czynienia z dysonansem wynikłym:

a) z niemożności przygotowania ludzi do pracy na wszystkich stanowiskach lub,

b) ze zmian spowodowanych postępem technicznym i pojawieniem się nowych stanowisk pracy, o nowych wymaganiach.

48

Występuje tutaj niedobór przygotowania zawodowego, co można symbolicznie

przedstawić następująco:

M ≠W, M <W, P < 1

Sytuacja III

Zachodzi, gdy przygotowanie zawodowe przewyższa wymagania na stanowi­sku pracy. Znaczna część wiedzy i umiejętności jest nieprzydatna, co można przedstawić następująco:

M≠W, M>W, P>l

Sytuacja IV

Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy stanowisko, na które został skiero­wany absolwent reprezentuje inny kierunek zawodowy niż ten, do którego przy­gotowała go szkoła. Przygotowanie zawodowe jest bliskie zeru, choć zawsze istnieje jakiś zakres przygotowania o charakterze ogólnozawodowym, który chociaż w minimalnym stopniu może pokryć wymagania stanowiska pracy. Można to przedstawić symbolicznie:

M ≠W, M O, P O

Omawiając problematykę związaną z przydatnością zawodową należy jesz­cze dodać, że nie zachodzi prosta zależność między poziomem przydatności zawodowej a poziomem sukcesów społeczno-zawodowych odnoszonych przez jed­nostkę. Przydatność zawodowa pracownika może być wysoka, a odnoszone sukcesy niewielkie. 33

Jednak należy uznać, że im wyższa jest przydatność zawodowa pracownika, tym większe są potencjalne możliwości osiągnięcia przez niego sukcesu w pracy zawodowej.

Przez osobowość zawodową rozumie się zespół cech człowieka pracy, uformo­wanych w toku kształcenia przedzawodowego, zawodowego i rozwijających się w czasie pracy zawodowej, który zapewnia mu aktywny kontakt z materialnym i społecznym środowiskiem pracy. Głównymi składnikami osobowości zawodowej są:

- wiedza zawodowa,

- umiejętności, sprawności., przyzwyczajenia i nawyki pracy,

- zainteresowania i zamiłowania zawodowe,

- zdolności, uzdolnienia i talenty zawodowe,:

- postawa społeczno-zawodowa,

- motywy kształcenia się i doskonalenia zawodowego oraz pracy.

Przejawami zewnętrznymi osobowości zawodowej są takie cechy, jak np.: pomysłowość, pracowitość, odpowiedzialność, obowiązkowość, systematyczność.34

49

W nieco odmienny sposób traktowana jest osobowość zawodowa przez K Korabiowskq-Nowackq, która pod tym pojęciem rozumie osobowość człowieka pracującego, grupując cechy psychofizyczne ważne dla wykonywania zawodu. Za najważniejsze cechy osobowości zawodowej ze stanowiska współczesnej humani­styki i dorobku dydaktyki uważa autorka: pozytywny stosunek do zawodu oraz umiejętność i ciągle dążenie do samodoskonalenia.35

O ile przedstawiona koncepcja osobowości zawodowej odnosi się do osób pracujących i jest traktowana jako określony stan rzeczy, o tyle K. Czarnecki przez osobowość zawodową rozumie szczególną "warstwę" osobowości człowieka pracy, która jest celowo, świadomie, planowo i systematycznie kształtowana w procesie nauczania - uczenia się zawodu i pracy, która najwyraźniej uwidacznia się w zachowaniach pracowniczych.36

Rozpatrując osobowość zawodową zgodnie z dynamiką rozwoju zawodowego człowieka oraz wynikami tego rozwoju, głównymi składnikami jej na poszczegól­nych etapach kształtowania są:

- dojrzałość społeczno-zawodowa absolwentów szkół ogólnokształcących do wy­boru zawodu i szkoły,

- sukcesy szkolno-zawodowe uczniów szkół zawodowych,

- przydatność społeczno- zawodowa absolwentów szkół zawodowych.

- sukcesy społeczno-zawodowe kwalifikowanych pracowników.37

Ukształtowana osobowość zawodowa jest najwyższym wymiarem rozwoju zawodowego człowieka i odnosi się głównie do pracowników u szczytu swych osiągnięć zawodowych, Można mówić, z punktu widzenia rozwoju człowieka, o różnym poziomic ukształtowania i funkcjonowania cech osobowości zawodowej: bardzo wysokim. wysokim, średnim i niskim.38

Osobowość zawodową można również określić jako swoistą informację o przynależności człowieka do określonej grupy zawodowej, W tym znaczeniu można mówić o "osobowości lekarza", "osobowości nauczyciela" itd, Terminy te są odbi­ciem funkcjonowania w świadomości społecznej ludzi wykonujących te zawody, Z drugiej zaś strony można rozpatrywać osobowość różnych kategorii zawodowych jako postulowany stan. do którego powinno się dążyć w procesie przygotowania zawodowego, Poszczególne zawody wymagać mogą posiadania przez osoby je wykonujące pewnych szczególnych cech, koniecznych do ich wykonywania,

Z przedstawionych tu rozważań wynika, ze przydatność zawodowa jest szczególnie istotnym składnikiem osobowości zawodowej, Może być ona przedmio­tem badań, Opracowana została na gruncie pedagogiki pracy procedura jej badań.39 Określenie przydatności zawodowej absolwenta szkoły zawodowej stanowić może wskaźnik poziomu rozwoju osobowości zawodowej jednostki.

50

Pytania kontrolne:

1. Zastanowić się nad uwarunkowaniami własnego rozwoju zawodowego i określić, które czynniki można uznać za decydujące.

2. Określić, która z prezentowanych sytuacji określających przydatność zawodo­wą pracownika na stanowisku pracy odnosi się do własnej przydatności.

3. Określić zalety i wady koncepcji rozwoju zawodowego w ujęciu K. Czarneckiego. 4. Który z przedmiotów nauczania w szkole podstawowej, szkole zawodowej lub i

który zakres działalności wychowawczej w tych placówkach wydaje się szczególnie istotny w kształtowaniu planu własnej kariery zawodowej (rozwoju zawodowego) ucznia?

III. PODSTAWY ORIENTACJI ZAWODOWEJ

1. Główne pojęcia związane z zagadnieniami orientacji zawodowej

W literaturze z zakresu pedagogiki i psychologii można spotkać różne określenia i terminy związane z orientacją zawodową. Wymienić tutaj można:

- preorientację zawodową,

- orientację szkolną i zawodową,

- orientację zawodową,

- selekcję szkolną i zawodową,

- reorientację zawodową,

- przygotowanie do wyboru zawodu.

Często również w wielu zarządzeniach, dokumentach, jak i w pracach nauko­wych używa się zamiennie terminów: przygotowanie do wyboru zawodu, preorien­tacja zawodowa, orientacja szkolna i zawodowa, poradnictwo zawodowe i innych. l

W Słowniku pedagogiki pracy oddzielono hasła: "orientacja szkolna i zawo­dowa" oraz "orientacja zawodowa". Pierwsze z wymienionych tu pojęć zostało zdefiniowane jako układ oddzialywań informacyjno-wychowawczych, prowadzo­nych w sposób celowy i zorganizowany w stosunku do uczniów szkól ogólnokształ­cących (podstawowych i średnich) stojących przed wyborem odpowiedniej szkoły zawodowej, i co się z tym wiąże najczęściej, wyborem odpowiedniego zawodu.2

Natomiast przez orientację zawodową rozumie się tutaj całokształt oddziały­wań wychowawczych mających pomóc młodzieży w wyborze zawodu. Działalność ta dotyczy wyboru zawodu przez młodzież kończącą szkolę ogólnokształcącą (podstawową lub licealną)3.

Jak wynika z przedstawionych definicji, trudno jest oddzielić jednoznacznie oba te zakresy działalności. Za ich rozróżnieniem przemawia fakt, że wybór szkoły zawodowej jako wynik działalności zwanej orientacją szkolną) nie zawsze prze­sądza o ostatecznym wyborze zawodu.

I. Janiszowska proponuje oddzielenie pojęć "orientacja szkolna" i "orientacja zawodowa". Przez orientację szkolną rozumie zadanie pedagogiczne polegające na pomaganiu uczniom w dokonaniu wyboru szkoły, dalszego kierunku uczenia się, możliwie najlepiej odpowiadającego zdolnościom i zamiłowaniom każdego z nich. Zaś orientacja zawodowa określana jest jako zadanie społeczne polegające na udzielaniu pomocy uczniom w wybor7.e takiego zawodu, który będą umieli wyko­nywać dobrze i który da im zadowolenie. 4

52

Terminów "orientacja szkolna i zawodowa" łącznie używa S. Baścik, który stwierdza że przez orientację zawodową rozumieć należy pomoc młodzieży w wyborze zawodu. Ponieważ zawód zdobywa się głównie w szkole, należy używać również terminu "orientacja szkolna.5

W ostatnich latach można zaobserwować w literaturze pedagogicznej tenden­cję do używania nazwy "orientacja zawodowa", a W. Rachalska proponuje trakto­wanie orientacji szkolnej jako jednego z etapów szeroko rozumianej orientacji zawodowej. 6

Można w literaturze psychologicznej i pedagogicznej wyróżnić trzy główne kierunki definiowania terminu "orientacja zawodowa";

1. Orientacja zawodowa w znaczeniu węższym utożsamiana z informacją zawo­dową - określana jako orientacja "w czymś".

2. Orientacja zawodowa w szerszym znaczeniu - określana jako orientacja "na coś", na określony cel, traktowana jako proces wychowawczy prowadzący do trafnego wyboru zawodu.

3. Orientacja zawodowa w ujęciu systemowym - uznanie jej za zjawisko o zasięgu społecznym. 7

Na podstawie analizy literatury należy jednak stwierdzić, że największa grupa autorów traktuje orientację zawodową jako proces wychowawczy ukierun­kowany na pomoc w trafnym wyborze zawodu, a więc w znaczeniu szerokim, nie zapominając jednak o społecznym kontekście tej działalności.

Próbę uporządkowania-terminów i pojęć związanych z zagadnieniami wyboru zawodu przeprowadził S. Szajek. Jako termin naczelny przyjął przygotowanie do świadomego wyboru zawodu", termin, którego treść stanowi długofalowy, pedago­gicznie sterowany proces informowania i orientowania w różnych rodzajach pracy zawodowej i drogach przygotowania do niej, rozpoznawania i ukierunkowywania zainteresowań, skłonności, uzdolnień, motywacji i postaw zawodowych, cech psychofizycznych i warunków zdrowotnych, konfrontowania ich z wymaganiami zawodowymi i zapotrzebowaniem społecznym na kwalifikowane kadry oraz dora­dzania, którego rezultatem powinien być świadomy, swobodny, możliwie zgodny z zainteresowaniami, uzdolnieniami, warunkami psychofizycznymi i zdrowotnymi ucznia i potrzebami społeczno-ekonomicznymi kraju i regionu wybór zawodu, adekwatnej szkoły lub uczelni" bądź też innej drogi uzyskania kwalifikacji zawo­dowych, czy rodzaju pracy i stanowiska w zawodzie. Przygotowanie takie, stanowiące integralną część kształcenia przedzawodowego powinno obejmować dzieci i młodzież przez wszystkie lata ich nauki w szkole podstawowej i ponadpodstawo­wej, zapewniając kwalifikacje zawodowe lub podstawę programową do kształcenia zawodowego na poziomie wyższym.

53

Terminowi naczelnemu "przygotowanie do wyboru zawodu" S. Szajek propo­nuje przyporządkować terminy podstawowe, takie jak: preorientacja, orientacja, poradnictwo i reorientacja zawodowa, wybór zawodu, przydatność zawodowa i zawodoznawstwo.8 Zaś ucznia wywierającego swą przyszłą drogę życiową proponuje autor nazwać optantem. 9

Określając terminy "preorientacja zawodowa" i "orientacja zawodowa" S. Szajek wychodzi z założenia, że są to określone etapy związane z działalnością na rzecz przygotowania ucznia do świadomego wyboru zawodu, przy czym preo­rientacja stanowi etap pierwszy, obejmujący uczniów w wieku do 10 lat (klasy I-III lub IV), a orientacja w etapie drugim - uczniów w wieku n-l4lat i 15-24 lat. Nie wdając się w tym miejscu w szczegółowe rozważania dotyczące zagadnień termi­nologicznych w omawianym zakresie stwierdzić należy, że potraktowanie orien­tacji zawodowej juko pewnego tylko etapu przygotowania do wyboru zawodu nie wydaje się uzasadnione. Jest to termin o zakresie szerszym i działaniu podejmo­wane w jego obrębie obejmują zarówno dzieci, młodzież jak i osoby dorosłe. Można zatem zaproponować następujące uszeregowanie omawianych terminów:

1) orientacja zawodowa - rozumiana jako zespół działań przygotowu­jących dzieci, młodzież i osoby pełnoletnie do prawidłowego wyboru zawodu, kierunku kształcenia i pracy oraz doskonalenia lub zmiany kwalifikacji zawo­dowych; działania te polegają na:

- kształtowaniu pożądanej postawy wobec nauki i pracy oraz rozwijaniu zainteresowań zawodowych przez upowszechnianie wiedzy o zawodach,

- wyrobieniu umiejętności oceny własnych możliwości psychofizycznych,

- zaznajamianiu z racjonalnymi przesłankami podejmowania decyzji w oma­wianym zakresie,

- udzielaniu - indywidualnie lub grupowo - informacji i wyjaśnień stanowią­cych dla osób zainteresowanych pomoc w podejmowaniu decyzji zawodowych. 10

Tak rozumianej orientacji zawodowej przyporządkować można, jako zawierające się w jej zakresie, takie pojęcia jak:

a) preorientacja zawodowa - działalność obejmująca dzieci w okresie przedszkolnym i edukacji wczesnoszkolnej, polegająca na zapoznawaniu uczniów w wielu dziedzinach pracy zawodowej, problemami pracy ludzkiej, pomocy w zdobywaniu wiadomości o zawodach, główny ciężar jej działalności spoczywa na rodzinie i szkole,

b) reorientacja zawodowa - polegająca na powtórnym przygoto­waniu optanta do prawidłowego wyboru zawodu, kierunku lub poziomu kształcenia; dotyczy ona uczniów szkół ponadpodstawowych, którzy z

54

różnych powodów chcą lub muszą zmienić kierunek kształcenia w szkole zawodowej oraz osób dorosłych, które chcą lub muszą zmienić zawód, wykonywaną dotychczas pracę lub zajmowane stanowisko; działalnością w tym zakresie zajmują się głównie Wojewódzkie i Rejonowe Urzędy Pracy, a także szkoły i poradnie psychologiczno-pedagagiczne. 11

Ponieważ w proponowanym tu ujęciu, wyróżniana działalność dotyczącą preorientacji i reorientacji zawodowej, a więc dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym, młodzieży i dorosłych, można zaproponować również, jako działalność obejmującą dzieci w średnim i starszym wieku szkolnym oraz młodzież uczęszczającą da średnich szkół ogólnokształcących, termin:

2) orientacja szkolna - rozumiana jaka działalność mająca na celu przygotowanie da wyboru kierunku kształcenia zawodowego.

Łącznie z terminem "orientacja zawodowa" używa się częsta terminu "poradnictwo zawodowe". Nazwa "orientacja i poradnictwo zawodowe" używana jest w wielu opracowaniach naukowych, a także w dokumentach urzędowych dotyczących tego. zakresu działalności wychowawczej. Taką nazwę nasi też przedmiot nauczania na studiach pedagogicznych. Dlatego też celowe wydaje się w tym miejscu zdefiniowanie pojęcia "poradnictwo zawodowe" i określenie jego relacji z orientacją zawodową.

Poradnictwo zawodowe traktowane jest jako metoda działania rodziców, nauczycieli, kwalifikowanych doradców zawodowych, psychologów i lekarzy, a przede wszystkim pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych, Wojewódzkich i Rejonowych Urzędów Pracy i innych instytucji, której głównym elementem jest udzielanie rad i niesienie pomocy w podjęciu świadomej, swobodnej decyzji dotyczącej wyboru zawodu lub szkoły zawodowej czy uczelni, a także zmiana zawodu czy miejsca pracy.12

W literaturze psychologicznej i pedagogicznej poradnictwo zawodowe traktowane jest równorzędnie z orientacją zawodowa, chociaż jest pojęciem definiowanym w innych kategoriach, jednak podrzędnym w stosunku do przygotowania do świadomego wyboru zawodu. 13

Można również traktować poradnictwa zawodowe jako jeden z etapów orientacji zawodowej. W. Rachalska stwierdza, że nie stoi ta w sprzeczności z ujmowaniem poradnictwa zawodowego jako metody działania w zakresie orientacji zawodowej. Sytuacja taka maże mieć miejsce na przykład wtedy, gdy wybierająca zawód jednostka, dysponująca wiedzą na temat swoich możliwości i wiedzą o, wybranym zawodzie zgłasza się po pomoc w podjęciu ostatecznej decyzji zawodowej. 14

55

A. Kargulowa stwierdza, że trudne jest jednoznaczne rozłączenie obszarów a w szkole. orientacji i poradnictwa zawodowego. Dlatego mówi o orientacji i poradnictwie

zawodowym jako fenomenie złożonym, ogólniejszym, posiadającym wiele elementów i cech wspólnych, trudnych do jednoznacznego zakwalifikowania tylko do jednego z tych obszarów. Traktuje orientację i poradnictwo zawodowe jako złożoną formę pomocy ludziom znajdującym się w skomplikowanej sytuacji zawodowej. Przez ,,skomplikowaną sytuację zawodową" zaś rozumie sytuację, w której jednostka ma trudności z podjęciem lub realizacją decyzji zawodowej. Trudności te mogą być natury psychologicznej - wynikać z nieadekwatnej interpretacji przez jednostkę swoich możliwości i wymagań zawodowych, natury pedagogicznej -pochodzą z nieumiejętności zgromadzenia i wyselekcjonowania informacji zawodowych lub społeczno-ekonomicznej - wyrażającej się brakiem warunków do realizacji decyzji, ze względu na organizację życia społecznego (brak szkół, internatów, wysokie koszty kształcenia zawodowego itp,)l5

Natomiast Z. Wiatrowski porządkując pojęcia związane z orientacją i porad­nictwem zawodowym stwierdza, że poradnictwo zawodowe jest jednym z etapów charakteryzujących całość działań w tym zakresie i można mówić o:

- orientacji i poradnictwie zawodowym prowadzonym w szkole zawodowej wśród młodzieży, która dokonała już wyboru zawodu, lecz jej wiedza o nim jest skromna,

- poradnictwie zawodowym dotyczącym osób czynnych zawodowo, które dążą do mistrzostwa w zawodzie i oczekują pomocy o charakterze doradczym lub też stoją przed koniecznością zmiany zawodu.16

Można zatem stwierdzić, że pojęcia "orientacja zawodowa" i "poradnictwo

zawodowe" mogą być traktowane równorzędnie i tak też się ich przeważnie używa, posługując się terminem "orientacja i poradnictwo zawodowe", Jednak definiowane są one nieco odmiennie, Ten fakt stał się powodem wyodrębnienia osobnego rozdziału poświęconego poradnictwu zawodowemu. Tam też umieszczono rozważania związane z innym terminem - "doradztwo zawodowe", który pojawił się w polskiej literaturze przedmiotu w ostatnich latach.

W literaturze dotyczącej omawianej problematyki można również spotkać takie pojęcia, jak: ,,selekcja zawodowa" i ,,selekcja szkolna". Selekcja zawodowa ma za zadanie wydobycie spośród osób zgłaszających się do pracy kandydatów, posiadających najlepsze kwalifikacje do danego zawodu. Natomiast selekcja szkol­na (pedagogiczna) występuje wtedy, gdy do danego typu szkoły zgłasza się wielu kandydatów, ale i wtedy, gdy szkoła stawia im określone wymagania i przyjmuje tylko tych uczniów, którzy je spełniają. 17 Zaznaczyć jednak należy, że pojęcia te nie są obecnie powszechnie używane, chociaż zjawiska te niewątpliwie występują w życiu społecznym.

56

Jak zatem wynika z przedstawionego zestawienia podstawowych pojęć związanych z orientacją zawodową -jest ona procesem, który może miejsce w każdym okresie życia człowieka i na każdym etapie jego rozwoju zawodowego. Dlatego też używa się ostatnio częściej terminu "orientacja zawodowa ustawiczna (np, w Słowniku pedagogiki pracy).

Zagadnieniami orientacji zawodowej zajmuje się głównie pedagogika pracy chociaż, jak twierdzi W. Rachalska jest to problematyka o charakterze interdyscyplinarnyrn, a jej zagadnienia muszą być rozwiązywane przez badania we współpracy różnych specjalistów i ujmowane w wielu aspektach. l tu należy takie dyscypliny i dziedziny wiedzy, jak: psychologia, socjologia, pedagogika, nauki ekonomiczne i medyczne czy zawodoznawstwo.

2. Zadania orientacji zawodowej

Orientacja zawodowa powinna ułatwić człowiekowi prawidłowy wybór zawodu przez:

a) wyposażenie go w wiedzę o zawodach,

b) ukształtowanie względnie stałych zainteresowań zawodowych,

c) ukształtowanie postawy wobec pracy i podstawowych umiejętności niezbędnych w pracy,

d) wyposażenie w umiejętność samooceny. ,

Jak więc wynika z tego zestawienia, orientacja zawodowa jest procesem złożonym i wielostronnym, odnoszącym się zarówno od strony poznawczej (wyposażenie w wiedzę, samopoznanie i samoocena) jak i motywacyjnej (zainteresowania, stosunek do pracy), jak też do możliwości działania (umiejętności, , szczególnie manualne).19

Na podstawie przedstawionych tu elementów składających się na proces orientacji zawodowej stwierdzić można również, że ma ona wyraźnie dostrzegalne i istotne związki z takimi działaniami, jak: wychowanie przez pracę i politechniczne. Kształtowanie postawy wobec pracy i podstawowych cech niezbędnych w pracy jest nierozerwalnie związane z procesem wychowania w różnych środowiskach. W. Rachalska i Z. Wiatrowski, a także i inni autorzy wyraźnie wiążą cele orientacji zawodowej z celami wychowania przez pracę. 20

Można również dostrzec istotne związki orientacji zawodowej z kształceniem politechnicznym, albowiem ma ono na celu, między innymi, wyposażenie uczniów w wiedzę o naukowych podstawach produkcji i społecznego podziału pracy, kształ-

57

towanie kultury technicznej, a także przygotowanie do posługiwania się podstawowymi narzędziami pracy. 21

Realizacja tych celów kształcenia politechnicznego związana jest więc wyraźnie z poznawaniem przez uczniów różnych zawodów i ich znaczenia dla gospodarki narodowej, jak również z rozwijaniem i utrwalaniem zainteresowań zawodowych.

Podstawowe zadania orientacji zawodowej rozumianej jako całokształt systematycznej, celowej, długotrwałej działalności mającej prowadzić do prawidło­wego wyboru zawodu, formułeje S. Szajek,

Są one następujące:

1. możliwe wszechstronne zapoznawanie dzieci i młodzieży z różnego rodzaju grupami zawodowymi i przygotowującymi do pracy w tych grupach szkołami i uczelniami oraz z wymaganymi przez nie cechami osobowości typu kierunkowego, dynamizującymi (zainteresowaniami, skłonnościami), i instrumen­talnego, narzędziowego (zdolnościami, umiejętnościami, wiadomościami);

2. kształtowanie pożądanej społecznie motywacji i postawy zawodowej;

3. zapoznanie z zapotrzebowaniem rynku pracy na kadry dla różnych grup zawodowych i na konkretne zawody;

4. umożliwienie konfrontowania zainteresowań, skłonności, uzdolnień z kon­kretnymi sytuacjami zawodowymi;

5. zapoznanie z tendencjami rozwojowymi zawodów i z przemianami zachodzącymi w treściach i strukturze pracy w tych zawodach pod wpływem rewolucji naukowo-technicznej;

6. zachęcanie do konfrontowania posiadanych warunków psychofizycznych i zdrowotnych z wymaganiami stawianymi w tym zakresie przez wybierane zawody;

7. pomaganie w realnej ocenie przydatności zawodowej i samookreślaniu się;

8. uświadamianie konieczności racjonalnego planowania swojej przyszłej drogi zawodowej i wyrabianie przekonania o konieczności uzgadniania własnych planów zawodowych z potrzebami spolecznymi.22

Według W. Rachalskiej przedstawione tu zadania w zbyt małym stopniu ukazują udział osób podejmujących decyzje zawodowe, a są ujęte raczej od strony osób współpracujących z młodzieżą i odpowiedzialnych za wybór przez nią zawo­du.23 Widać jednak wyraźnie związek orientacji zawodowej nie tylko z pedagogiką pracy, ale i z innymi dyscyplinami naukowymi. Realizacja każdego z tych zadań wymaga, jak podkreśla W. Rachalska, uwzględnienia osiągnięć różnych dyscyplin, w tym znajomości:

a) zawodów i szkół do nich przygotowujących (zawodoznawstwo i pedagogika),

58

b) oddziaływań wychowawczych (psychologia, pedagogika),

c) rynku pracy (ekonomia),

d) zawodów, zwłaszcza tendencji rozwojowych i kierunku przemian (ekonomia,

nauki techniczne),

e) uczniów i zawodów oraz metod oddziaływań wychowawczych ( psychologia, nauki medyczne, socjologia)

f) uczniów (psychologia, nauki medyczne, socjologia), I

g) uczniów i sytuacji społeczno-gospodarczej kraju (psychologia, socjologia, ekonomia).24 . I

Nieco inaczej, chociaż również ujmując je od strony osób odpowiedzialnych za pomoc w wyborze zawodu, formułuje zadania orientacji zawodowej w szkole ogólnokształcącej S. Baścik, Są one następujące:

- długotrwała i wielostronna obserwacja ucznia powiązana z badaniem jego stanu psychicznego,

- kształtowanie postaw dotyczących pracy, życia, społeczeństwa, samego siebie, aspiracji życiowych i zawodowych,

- wykrywanie indywidualnych zdolności i skłonności uczniów, rozwijanie i utrwalanie cech pozytywnych oraz rozwijanie zamiłowań zawodowych,

- indywidualne konsultacje z uczniami i rodzicami w celu właściwego ukierunkowania wyboru zawodu,

- informacja zawodowa przeznaczona dla uczniów i rodziców, a dotycząca wymaganych zdolności, cech charakteru oraz warunków pracy w różnych zawo­dach i prowadzona różnymi środkami,

- praktyczne zapoznawanie się z niektórymi podstawowymi zawodami ważnymi

dla gospodarki narodowej i danego regionu

- informacja o szkołach i innych instytucjach przygotowujących do poszczegól­nych zawodów,

- informacja o potrzebach społecznych w zakresie rozwoju poszczególnych, dziedzin życia społeczno-gospodarczego i w związku z tym informacja o możliwościach rynku pracy,

- udzielanie uczniom i rodzicom porad dotyczących wyboru zawodu lub szkoły i oraz angażowanie do tej pracy nauczycieli, doradców zawodowych, lekarza i pracowników społecznych,

- kontrolowanie skuteczności udzielonych porad w celu podniesienia poziomu i stałego doskonalenia metod orientacji. 25

Zmiany, które zaszły w Polsce po 1989 roku, przejście do gospodarki wolnorynkowej, a tym samym powstanie wolnego rynku pracy, pojawienie się zjawiska

59

bezrobocia i konkurencji spowodowały również konieczność określonych zmian w zakresie orientacji zawodowej. Nie oznacza to, co prawda, że wcześniej formułowane zadania w tym zakresie straciły całkowicie aktualność, ale powstały nowe, wynikające ze zmian społeczno-ekonomicznych zadania.

Jak ,pisze A. Kargulowa planowanie przyszłości zawodowej nie może być dążeniem do zdobycia jednego zawodu na całe życie, czy też zdobyciem zawodu, wykonywanego w jednym zakładzie pracy.

Kalkulowanie zmian aktywności zawodowej, konieczności poszerzania wie­dzy, podnoszenia: kwalifikacji, organizowania sobie warsztatu pracy - musi być obecnie udziałem wszystkich wybierających sobie zawód.26 Istotną sprawą w orientacji zawodowej jest nacisk na przygotowanie do radzenia sobie na wolnym rynku pracy, samodzielnego poszukiwania zatrudnienia i kształtowania umiejęt­ności ,,sprzedania" swoich kwalifikacji. Istotnym obecnie zadaniem orientacji zawodowej jest także przekonanie, zwłaszcza dzieci i młodzieży, do poszerzania swoich możliwości na rynku pracy poprzez zdobywanie nowych wiadomości i umiejętności, często poza szkołą. Ukończenie np. kursu językowego, komputero­wego czy zdobycie prawa jazdy może znacznie zwiększyć szanse na zatrudnienie u przyszłego pracodawcy.

B. Wojtasik podkreśla również, że do zadań orientacji zawodowej należy obecnie zaliczyć przygotowanie młodzieży do zmian zachodzących na rynku pracy, przygotowanie do traktowania zjawiska bezrobocia jako swoistego wyzwania, a nie potencjalnego zagrożenia (sytuacja jest trudna, ale możliwa do opanowania), aktywizowanie do samodzielnego poszukiwania informacji o rynku pracy. Istotne jCf3t także kształtowanie umiejętności radzenia sobie w sytuacji utraty pracy i związanej z nim sytuacji zagrożenia.27

Aby orientacja zawodowa jako działalność wychowawcza mogła być prawidłowo realizowana powinna spełniać określone warunki. Wymienić tutaj można następujące:

- przygotowanie kadry specjalistów w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego,

- systematyczne, okresowe przygotowywanie bogatych, zróżnicowanych i atrakcyjnych materiałów zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli i rodziców, zawierających aktualne dane o zawodach i możliwościach ich zdobywania; należałoby tu także wspomnieć o materiałach dotyczących poszukiwania pracy, zdobywania kwalifikacji dodatkowych itp.

- wyposażenie poradni psychologiczno-pedagogicznych i innych placówek w odpowiednie aparaty i urządzenia umożliwiające postawienie prawidłowej diagnozy przez osoby doradzające,

60

wyraźnie określone zadania i obowiązki instytucji i organizacji zainteresowanych właściwym doborem kandydatów do szkół zawodowych i zakładów pracy oraz istnienie instancji nadrzędnych kontrolujących i koordynujących ich wykonanie.

Podsumowując zagadnienie zadań orientacji zawodowej stwierdzić należy przedstawione tu klasyfikacje tych zadań są w zasadzie do siebie zbliżone, ale, jak uważa W. Rachalska, dotyczą one w większym stopniu osób i instytucji odpowiedzialnych za ten zakres działalności wychowawczej, a nie osób, które tej działalności podlegają. Nie mogą być one traktowane jak bezwolne przedmioty, ale świadome podmioty, które na równi z osobami prowadzącymi orientację zawodową zdają sobie sprawę z tego, co jest celem tej działalności i mają wpływ na przebieg.

Dlatego działania w zakresie orientacji zawodowej powinny zmierzać maksymalnego aktywizowania uczniów do samodzielnego poszukiwania informacji o sobie samym, własnych możliwościach i predyspozycjach, o zawodach i kierunkach kształcenia, a także o rynku pracy i aktualnej sytuacji na nim - a co za tym idzie, do racjonalnego planowania własnej kariery zawodowej.

3. Etapy, formy i metody orientacji zawodowej

3.1. Etapy orientacji zawodowej

Orientacja zawodowa jest procesem obejmującym całe życie człowieka, a na pewno okres kształcenia przedzawodowego, kształcenia zawodowego i aktywności zawodowej. Z tego też względu należy uwzględnić w niej określone etapy, odnoszące się do poszczególnych faz rozwoju zawodowego człowieka.

A. Roykiewicz rozróżnia w obrębie orientacji zawodowej następujące kategorie pojęciowe: okresy, zakres, formy i metody. Okresy (które można też określić jako etapy) odnosi do poszczególnych faz rozwojowych dzieci, młodzieży i dorosłych; w praktyce dotyczą one działań orientacyjnych, ukierunkowanych specyficznie od wczesnego dzieciństwa do wieku poprodukcyjnego. Zakres dotyczy głównie organizacji działalności orientacyjnej (w ramach określonej fazy rozwojowej) instytucji i zespołów ludzkich prowadzących orientację. Formy i metody odnoszą się do sposobów prowadzenia orientacji zawodowej dobranych do odpowiednich okresów i zakresów pracy, a ukierunkowanych na osiągnięcie optymalnych wyników oddziaływań orientacyjnych. 29

61

Konkretyzując funkcjonowanie orientacji zawodowej proponuje przyjęcie czterech jej etapów:

etap I odnosi się do wieku przedszkolnego i młodszego szkolnego i traktowany jest jako układ celowych oddziaływań prowa­dzących jednostki i zespoły dziecięce do wstępnego zapozna­nia się z problemami pracy ludzkiej, do zdobycia pierwszych wiadomości o zawodach, nie kończących się jeszcze żadną decyzją w tym zakresie; ten etap nazywa się preorien­tacją zawodową ;

etap II to orientacja zawodowa prowadzona w sposób bardziej celo­wy i systematyczny, ujęty w programach nauczania i wycho­wania, rozwijana wśród uczniów szkól ogólnokształcących (podstawowych i średnich) stojących przed wyborem odpo­wiedniej szkoły zawodowej; podstawowymi metodami dzia­łania są na tym etapie pogadanki, filmy, przezrocza zawodoznawcze i wycieczki do zakładów pracy; nie sposób w tym etapie pominąć działań wychowawczych mających na celu kształtowanie cech osobowości niezbędnych do wyko­nywania pracy, a także postaw wobec szeroko rozumianej pracy ludzkiej; istotne jest także działanie mające n:> celu aktywizację uczniów w kierunku samodzielnego wyboru zawodu; efektem tych działań powinien być prawidłowy wybór zawodu, w tym etapie szkoły prowadzącej przygoto­wanie do tego zawodu;

etap III to orientacja zawodowa prowadzona w szkole zawodowej, a zatem wśród młodzieży, która już wybrała zawód, ale jej wiedza o nim jest niewystarczająca; istotną rolę spełnić tu mogą zakłady pracy, w których uczniowie odbywają prakty­ki oraz zajęcia w warsztatach szkolnych;

etap IV to orientacja zawodowa ukierunkowana na osoby czynne zawodowo i można tu wyodrębnić trzy grupy takich osób:

a) podejmujących pracę po raz pierwszy (absolwenci różne­go typu szkół i osoby bez zawodu),

b) stojących przed koniecznością zmiany zawodu lub też zmiany stanowiska pracy i specjalności, ale również zakła­du pracy ze względu na nowe okoliczności i potrzeby (np. względy zdrowotne, organizacyjne itp.)

62

c) dążących do mistrzostwa w zawodzie i oczekujących pod tym względem pomocy o charakterze doradczym. 30

Przedstawione tutaj etapy orientacji zawodowej obejmują cały okres życia człowieka począwszy od przedszkola a skończywszy na okresie aktywności zawo­dowej. Brak jednak wyraźnego podkreślenia, 'że w rumach niektórych z tych etapów (głównie drugiego, trzeciego i czwartego) występują działania zaliczane do poradnictwa zawodowego.

Inne ujęcia etapów orientacji zawodowej, które można spotkać w literaturze dotyczącej tych zagadnień obejmują przeważnie tylko okres poprzedzający wybór zawodu. I tak na przykład, ujmuje podział orientacji zawodowej na etapy

J. Kaczkowska: " .;.

etap I - obejmujący klasy I-IV, w obrębie którego pracy, zwana przez autorkę

orientacyjną, polega na budzeniu u uczniów zain­teresowania pracą, zapoznania ich z różnymi rodzajami prac i zawodów, wyrabianiu przekonania o potrzebie i ran­dze społecznej każdej pracy;

etap II - obejmujący klasy V-VII, gdzie orientacyjna ma charakter bardziej systematycznego zaznajamiania uczniów ze specy­fiką grup zawodowych i poszczególnych zawodów;

etap III - obejmujący klasę VIII, gdzie należy prowadzić działania; szczególnie istotne jest tutaj współdziałanie wychowawców, nauczycieli, lekarza szkolnego, poradni psychologiczno-pedagogicznej i rodziców.31 '

Przedstawiony tu podział orientacji zawodowej na określone etapy obejmuje tylko okres nauki w szkole podstawowej nie uwzględniając także poradnictwa zawodowego. A jak już zaznaczono wcześniej, orientacja zawodowa jest procesem związanym ściśle z poradnictwem zawodowym o zasięgu szerszym, obejmującym całe życie człowieka. Z kolei S. Szajek, biorąc za podstawę ustalone przez D. Supera stadia rozwoju zawodowego człowieka, podzielić proces przygotowania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu na pięć etapów - trzy związane z okresem pobytu w szkole podstawowej i dwa obejmujące okres nauki w liceum ogólnokształcącym. Podział ten przedstawia się następująco: .

etap I - obejmuje podokres fantazji w stadium rośnięcia - etap preorientacji lub propedeutyki zawodowej; na tym etapie w świadomości dziecka zaczynają się kształtować wyobraże­nia i życzenia zawodowe, należy w tym okresie rozbudzać zainteresowanie dzieci wieloma rodzajami pracy zawodowej

63

etap II - obejmuje podokres zainteresowań w stadium rośnięcia etap wstępnej orientacji zawodowej; głównymi wyznaczni­kami rodzących się aspiracji dziecka i jego aktywności są zainteresowania; zasadniczy cel pracy orientacyjnej na tym etapie polega na rozpoznawaniu i rozwijaniu zainteresowań wartościowych z punktu widzenia społecznego, na kształto­waniu i ukierunkowywaniu zainteresowań zawodowych; uczniowie powinni poznać grupy zawodów o szczególnym znaczeniu dla gospodarki kraju i regionu i drogach prowadzących do ich zdobycia;

drugi etap orientacji zawodowej kończy się w klasie VI lub w początkach klasy VII powzięciem pierwszej wstępnej de­cyzji zawodowej, czyli określeniem dziedziny działalności zawodowej, gałęzi produkcji, grupy zawodów, z którą wybie­rający chciałby być związany;

etap III- realizowany w podokresie zdolności w stadium rośnięcia i sięga do okresu próbowania w stadium eksploracji; obejmu­jący więc klasy VII i VIII; jest to etap intensywnej orientacji zawodowej i poradnictwa zawodowego - najważniejszy w przygotowaniu do podjęcia ostatecznej decyzji zawodowej; jest to również etap stabilizacji perspektywy zawodowej, kończący się wyborem konkretnego zawodu i drogi prowa­dzącej do zdobycia wymaganych w nim kwalifikacji; na tym etapie chodzi szczególnie o zaznajomienie ucznia- z jednym zawodem lub kilkoma zawodami pokrewnymi, które wska­zał przy podejmowaniu pierwszej decyzji zawodowej;

etap IV- związany jest z podokresem próbowania w stadium eksplo­racji, jest to etap orientacji zawodowej lub też w stosunku do uczniów, którzy dokonali niewłaściwego wyboru w szkole podstawowej - etap reorientacji; na tym etapie chodzi prze­de wszystkim o rozpoznawania zainteresowań, zamiłowań, uzdolnień i aspiracji uczniów, o ocenę ich predyspozycji do działalności zawodowej określonego typu, diagnozę stanu zdrowia, warunków fizycznych i cech psychicznych; należy również ukazywać uczniom kierunki studiów i zapoznawać ich z wymaganiami stawianymi kandydatom je podejmującym;

64

etap V - obejmuje podokres przejściowy w stadium eksploracji; jest to etap intensyfikacji pracy orientacyjnej i poradniczej, skoncentrowanej na zawodach i kierunkach studiów, wy­branych przez uczniów w etapie IV; w tym stadium konie­czne jest określenie przydatności uczniów do wybieranych przez nich zawodów i kierunków studiów; w tym okresie za pada ostateczna decyzja zawodowa. 32

Biorąc pod uwagę fakt, że orientacja zawodowa jest procesem, który obejmuje okres całego życia człowieka (czego nie podkreśla i nie ujmuje w swojej klasyfikacji S. Szajek) oraz przedstawione wcześniej etapy orientacji zawodowej w ujęciach różnych autorów, można zaproponować układ jej okresów w oparciu o etapy rozwoju zawodowego człowieka w ujęciu pedagogiki pracy.

Działania związane z orientacją zawodową, jak również i z poradnictwem zawodowym przebiegać mogą w każdym z trzech etapów rozwoju zawodowego jednostki:

- w okresie kształcenia przedzawodowego,

- w okresie kształcenia zawodowego,

- w okresie aktywności zawodowej.

Zaznaczyć również należy, że począwszy od klasy VII-VIII szkoły podstawo­wej mówić można o procesie orientacji i poradnictwa zawodowego łącznie, bowiem od tego okresu następują działania związane z poradnictwem zawodowym.

Można także zaproponować następujący układ etapów orientacji zawodowej, obejmujący całe życie zawodowe człowieka:

Etapy orientacji zawodowej

65

1. Formy i metody orientacji zawodowej

Za podstawową formę orientacji zawodowej stosowaną we wszystkich eta­pach dotyczących uczniów szkół podstawowych, średnich ogólnokształcących i zawodowych S. Szajek uważa lekcję.33

Szczególne znaczenie przypisuje zaś tzw. lekcjom wychowawczym, czyli go­dzinom do dyspozycji wychowawcy klasy. Wychowawcza ma największe możliwo­ści obserwacji swoich uczniów, rozpoznawania ich uzdolnień i zainteresowań. Może on także w trakcie lekcji wychowawczych poruszać tematy związane z pracą ludzką, zawodami, społecznym podziałem pracy. Godziny wychowawcze już od V klasy szkoły podstawowej można także poświęcić na:

- omawianie podstaw, na których opierać siq musi właściwy wybór zawodu, a więc znaczeniu stanu fizycznego, zainteresowań i uzdolnień oraz innych właściwości psychicznych dostosowanych do wymagań pracy zawodowej, po­trzeb gospodarczych regionu i kraju, możliwości kształcenia zawodowego,

- zaznajomienie z grupami zawodów, które zawierają wspólne elementy wielu zawodów występujących w danym regionie i stanowiących jego specyfikę; należy również scharakteryzować zasadnicze grupy zawodowe, które wystę­pują w całym kraju (np. mechaniczną, elektryczną, budowlaną, elektroniczną itp.).34

Istotną rolę w procesie orientacji zawodowej przypisuje się również zajęciom z przedmiotu: technika w szkołach podstawowych i lekcjom wychowania techni­cznego w liceach ogólnokształcących.

Należy pamiętać jednak, że nauczyciele tych przedmiotów mają możliwości zapoznania uczniów jedynie z zawodami związanymi z techniką, wymagającymi podbudowy teoretycznej z zakresu matematyki, fizyki, chemii czy geografii. Oprócz tych zawodów funkcjonuje cala sfera takich, dla których podbudowę stanowi wiedza z zakresu przedmiotów humanistycznych i społeczno-politycznych. 35

Ważną formę orientacji zawodowej stanowią także wycieczki, organizowane przez szkołę. S. Szajek wyróżnia tutaj trzy rodzaje wycieczek:

- wycieczki organizowane w ramach planowej preorientacji i orientacji zawodo­wej, przygotowywane przez wychowawców klas, pedagogów szkolnych lub koordynatorów do spraw orientacji zawodowej,

- wycieczki związane z realizacją programu nauczania poszczególnych przed­miotów, wykorzystywane do zapoznania uczniów z zawodami, dla których wiedza rzeczowa danego przedmiotu stanowi podbudowę teoretyczną,

66

- wycieczki zawodoznawcze organizowane w ramach zajęć pozalekcyjnych lub pozaszkolnych, przewidziane w planach i programach działania kół zainteresowań. 36

Ważną formą orientacji zawodowej są również zajęcia w pracowniach szkol­nych szkół podstawowych i średnich, w warsztatach i pracowniach, szkół zawodo­wych i uczelni wyższych, domów kultury czy pałaców młodzieży,

Do form orientacji zawodowej zaliczyć można również:

1. spotkania zawodoznawcze - uczniów szkół podstawowych i liceów ogólnokształcących z przedstawicielami zakładów pracy, przedstawicielami różnych gałęzi produkcji, studentami szkół wyższych, specjalistami w dziedzinie me­dycyny pracy, psychologii i pedagogiki pracy,

2. konsultacje zawodoznawcze - prowadzone na terenie szkół podstawowych lub średnich przez nauczycieli lub zapraszanych do szkoły specjalistów; mogą mieć one charakter indywidualny lub zbiorowy, mogą być kierowane bądź do uczniów bądź do rodziców,

3. zespoły zawodoznawcze - które działać mogą szczególnie w liceach ogólnokształcących; członkowie ich, uczniowie o określonych zainteresowaniach i zamierzeniach zawodowych zajmują się wybranymi grupami zawodów i szko­łami do nich przygotowującymi;

4. zajęcia w zespołach prowadzą sami uczniowie bądź nauczyciele, a także przedstawiciele różnych zawodów, pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznych, szkół i uczelni,

5. kąciki informacji zawodowej - lub kąciki zawodoznawcze - są to gabloty i plansze zawierające informacje zawodoznawcze dotyczące szkół zawodowych, literatury o zawodach itp.; powinno się je urządzać w miejscach ogólnie dostępnych, aby mogli z nich korzystać zarówno uczniowie, jaki ich rodzice,

6. giełdy zawodów - w określonym dniu, miejscu i oznaczonej godzinie uczniowie prezentują koleżankom i kolegom, a także ich rodzicom zebrane przez siebie materiały dotyczące interesujących ich za wodów, '" .. ' .

7. brygady orientacji zawodowej i szkolnej - organizowane przez szkoły zawodo­we, składające się z uczniów klas wyższych tych szkół i nauczycieli; ich głównym zadaniem jest organizowanie stałej lub okresowej opieki nad wybra­nymi szkołami ogólnokształcącymi lub wybranymi klasami,

8. wędrowne gabinety orientacji zawodowej - zawierające księgozbiory, materiały informacyjne, filmy, przezrocza informujące o różnych zawoduch.37

Natomiast do metod stosowanych w orientacji zawodowej zalicza się:

- wyświetlanie filmów ilustrujących pracę poszczególnych zawodach,

- lekturę literatury zawodoznawczej,

67

- pogadanki i wykłady,

- dyskusje i konsultacje zbiorowe,

- zbieranie przez uczniów materiałów zawodoznawczych,

- przygotowywanie przez uczniów wypracowań zawodoznawczych,

- konkursy zawodoznawcze,

- indywidualne i zbiorowe obserwacje różnego typu prac zawodowych,

- prowadzenie tzw, zeszytów zawodoznawczych i teczek zawodoznawczych,

- korzystanie z audycji radiowych i telewizyjnych. 38

Wydaje się, że bardzo pomocne w orientacji zawodowej może być korzystanie z odpowiednio przygotowanych programów komputerowych, które mogą być źródłem informacji o zawodach, a także służyć uczniom do lepszego poznania samego siebie i swoich zainteresowań zawodowych,

Wszystkie z wymienionych tu metod dotyczyć mogą zarówno uczniów, ich rodziców jak i nauczycieli i organizatorów orientacji zawodowej, Mogą oni korzy­stać także z literatury zawodoznawczej, filmów, dyskusji, aby wzbogacać swoją wiedzę dotyczącą wyboru zawodu i pomagać wychowankom w jego dokonaniu.

Pytania kontrolne:

1. Przeanalizować dowolnie wybrany program nauczania przedmiotu ze szkoły podstawowej pod kątem treści związanych z orientacją zawodową

2. Określić działania związane z orientacja zawodową na terenie znanej sobie instytucji.

3. Przygotować konspekt lekcji lub zajęć pozalekcyjnych z wybranego przedmio­tu lub zakresu, związanych z realizacją celów orientacji zawodowej.

IV. PORADNICTWO I DORADZTWO ZAWODOWE

1. Pojęcie poradnictwa i doradztwa zawodowego

Pojęcie "poradnictwo zawodowe" zostało już przedstawione w rozdziale po­przednim, jako człon szeroko używanej nazwy "orientacja i poradnictwo zawodo­we". Stwierdzono tam, że pojęcia te można traktować równoważnie, ale poradnictwo zawodowe definiowane jest w innych kategoriach.

Według J. Budkiewicz poradnictwo zawodowe jest systemem działań społecznych ujętych w ramy instytucji publicznych, mających na celu pomoc w trafnym wyborze zawodu. l Przedstawione ujęcie zbliża zakres poradnictwa do zakresu orientacji zawodowej jako szeroko rozumianej działalności wychowawczej. Z kolei S. Baścik stwierdza, że z poradnictwem kojarzy się krótkotrwałe, czasem jednorazowe badanie przydatności zawodowej i na tej podstawie udzielanie porad.

Dlatego też postuluje zmianę form pracy m.in. poradni psychologiczno-pedagogicznej, w taki sposób, aby poradnictwo przestało być krótkotrwałą akcją.2

Nieco inaczej, i jak się wydaje, pełniej określa poradnictwo zawodowe A. Roykiewicz. Stwierdza on, że termin ten rozumiany jest jako działalność dotycząca udzielania osobom młodocianym i pełnoletnim indywidualnych porad opartych z reguły na wynikach jednostkowych badań (np. lekarskich, psychologi­cznych) w zakresie prawidłowego wyboru zawodu, przygotowania zawodowego, doboru odpowiedniego miejsca i stanowiska pracy, doskonalenia lub zmiany kwalifikacji. W tym rozumieniu poradnictwo zawodowe wspiera orientację zawo­dową - ewoluując obecnie również w kierunku poradnictwa ogólnożyciowego (np. z uwzględnieniem celów i aspiracji życiowych, planu życia osobistego, trudności osobowościowych itp.).3

Teoretyczną podstawę tak rozumianego poradnictwa zawodowego stanowi zawodoznawstwo, jako dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem, analizowaniem i opisywaniem zawodów. Istotną podbudowę teoretyczną poradnictwa zawodowe­go stanowią też: psychologia, w szczególności psychologia pracy, pedagogika pracy oraz nauki medyczne.

Wydaje się, że najbardziej trafnie oddaje istotę poradnictwa zawodowego określenie A. Roykiewicza. Jego zakres jest zbliżony do zakresu poradnictwa wyznaczonego w określeniu Z. Wiatrowskiego. W tym rozumieniu poradnictwo dotyczy zarówno młodzieży, jak i osób pracujących zawodowo. Zaznaczyć należy także, że poradnictwo zawodowe nie zawsze musi przybierać charakter indywidu-

69

alny, może mieć także formę grupową, jeżeli pomocy w tym zakresie potrzebuje więcej osób.

Tym, co odróżnia działania w zakresie orientacji zawodowej od zakresu poradnictwa zawodowego jest m.in. fakt, że inicjatywa udzielenia porady powinna wyjść od osoby lub osób tej porady potrzebujących i oczekujących. O ile bowiem działania wychowawcze związane z orientacją zawodową nie zawsze są zależne od woli i chęci samych uczniów i wychowanków, przenikają w zasadzie cały proces wychowania i nauczania, treści z tego zakresu znajdują się w programach eduka­cyjnych, o tyle poradnictwo dotyczy tylko tych osób, które same zgłoszą potrzeby w tym zakresie.

W ostatnich latach pojawił się w literaturze przedmiotu, jak i codziennym języku termin "doradztwo zawodowe". Najczęściej używaną definicją jest amery­kańska definicja Raya Lambe'a, który stwierdza, że doradztwo zawodowe to proces, w którym doradca zawodowy pomaga klientowi w osiągnięciu lepszego zrozumienia samego siebie w odniesieniu do środowiska pracy, aby umożliwić mu realistyczny wybór lub zmianę zatrudnienia lub też osiągnięcie właściwego dostosowania zawodowego. 4

Definicja ta jest określana jako najbardziej aktualna i przystająca do sytu­acji, w której działają polskie służby doradcze urzędów pracy i jest w tym gruncie powszechnie używana.5

Wielu autorów używa pojęć "poradnictwo zawodowe" i "doradztwo zawodowe" zamiennie, ale najczęściej przyjmuje się, że różnice między tymi dwoma pojęciami tkwią w dostrzeganiu problemu przez radzącego się lub przez doradcę. W porad­nictwie problem powstaje w świadomości radzącego się, w doradztwie - w świado­mości doradcy. Istotną różnicą jest też wyeksponowanie roli doradcy w procesie doradzania. W poradnictwie rola ta nie jest tak mocno zaznaczona - radzący się i doradca są raczej współpartnerami, istotna jest dobrowolność korzystania z porad. Natomiast w doradztwie radzący się jest bardziej bierny, aktywność leży po stronie doradcy, szczególnie uwypuklona zostaje czynność przekonywania, wpływu osobi­stego, a nawet nakłaniania. Dlatego też B. Wojtasik jest zdania, że termin "doradztwo zawodowe" jest węższy aniżeli "poradnictwo zawodowe" i odnosi się głównie do poradnictwa dyrektywnego (kiedy doradca kieruje rozmową, chce przekonać, namówić radzącego się na proponowany przez siebie sposób rozwiązania problemu). 6

Poradnictwo zawodowe wchodzi w zakres poradnictwa wychowawczego, a to z kolei w obszar szeroko rozumianego poradnictwa pedagogicznego. Pomoc w przygotowaniu do pracy zawodowej jest określana przez A. Kargulową jako jeden z celów tego poradnictwa.7

70

Wszystkie ustalenia i prawidłowości dotyczące' poradnictwa wychowawczego dotyczą także i poradnictwa zawodowego.

Poradnictwo wychowawcze jest określane przez. A. Kargulową w dwóch znaczeniach:

- jako teoria zajmująca się analizą, opisem i interpretacją zjawisk poradniczych związanych z wychowaniem (stanowi ona podstawę praktycznych działań udoskonalających ten proces),

- jako system działań społecznych optymalizujących proces wychowania.8

Próby zajmowania się poradnictwem wychowawczym traktowanym jako teoria są rzadsze, natomiast szerzej opisywane są w literaturze działania prakty­czne w tym zakresie. Teorię zajmującą się poradnictwem A. Kargulowa nazywa poradoznawstwem i traktuje ją w dwóch znaczeniach:

- jako subdyscyplinę nauk społecznych,

- jako wiedzę proceduralną lub metodyczną o tyn1,jakusprawniać poradnictwo,

w tym także wiedzę o tym, jak badać samo zjawisko poradnictwa, czyli praktykę.9

Przedmiotem zainteresowań niniejszego opracowania będzie poradnictwo zawodowe w znaczeniu drugim, jako określony system działań społecznych, które polegają na udzielaniu indywidualnych i grupowych porad osobom, które stoją przed koniecznością wyboru zawodu, drogi do zdobycia tego zawodu, miejsca i stanowiska pracy, doskonalenia i zmiany kwalifikacji. Tak określone poradnictwo zawodowe dotyczy osób młodocianych: uczniów szkół podstawowych i ponadpod­stawowych, a także osób dorosłych. Poradnictwo to może funkcjonować w ramach różnych instytucji i dlatego można je traktować jako system działań społecznych.

Poradnictwo wychowawcze H. Izdebska określa jako ogół poczynań różnych instytucji i organizacji, które zainteresowane są sprawami prawidłowego rozwoju oraz wychowania dzieci i młodzieży. Koncentruje się ono wokół problematyki wychowawczej, głównie wokół napotykanych przez rodziców trudności w postępo­waniu z dziećmi w różny sposób upośledzonymi lub odbiegającymi od normy w rozwoju, podejrzanymi o upośledzenie umysłowe lub wykazującym zaburzenia psychiczne, jak również wokół sprawy wyboru zawodu, który by najbardziej mógł odpowiadać zainteresowaniom dziecka i jego możliwościom psychofizycznym. L0

L. Bandura i A. Bukowska-Jóźwicka uważają, że w kwestii wyboru zawodu działania instytucji powinny przybierać charakter poczynań dążących do wyrównania tych różnic rozwoju psychofizycznego, które mają źródło w warunkach wychowawczych środowiska społecznego oraz polegać muszą na stosowaniu środ­ków umożliwiających młodzieży przyswojenie wiedzy zawodowej, kształtowanie samooceny i postaw zawodowych. 11

71

Jak więc wynika z przedstawionych rozważań, poradnictwo zawodowe zaj­muje określone miejsce w ramach poradnictwa wychowawczego, a wraz z nim w zakresie poradnictwa pedagogicznego. Na system poradnictwa pedagogicznego składa się funkcjonowanie określonych instytucji. Mogą one funkcjonować:

a) w ramach systemu edukacji:

- szkoły i placówki oświatowo - i opiekuńczo-wychowawcze,

- poradnie psychologiczno-pedagogiczne,

- ośrodki selekcyjne dla dzieci specjalnej troski,

- pogotowia opiekuńcze,

- poradnictwo w systemie wychowania środowiskowego;

b) poza systemem edukacji:

- ośrodek adopcji i opieki TPD,

- poradnie zdrowia (ogólne i specjalistyczne), ośrodki opiekuna społecznego,

- ośrodki kuratora sądowego,

- policyjne izby dziecka,

- służby specjalne zakładów pracy,

- ośrodki poradnictwa organizacji społecznych;

c) jako poradnictwo masowe:

- poradnictwo w ramach form upowszechniania wiedzy pedagogicznej w społe­czeństwie,

- poradnictwo w ramach środków masowego przekazu. 12

Poradnictwo zawodowe dotyczące zarówno dzieci, młodzieży jak i osób doro­słych może być usytuowane zarówno w ramach systemu edukacji i poza nim, może być także elementem poradnictwa masowego.

Przyjęło się jednak mówić łącznie o systemie dopełniających się wzajemnie działań - orientacji i poradnictwa zawodowego. System ten zostanie bliżej omó­wiony w rozdziale V.

2. Zadania poradnictwa i doradztwa zawodowego

Zadania poradnictwa zawodowego można w ogólnym zarysie określić jako zbliżone do zadań orientacji zawodowej. Jednak poradnictwo ma swoją własną specyfikę i realizuje właściwe dla siebie zadania. Dlatego też zostaną one tutaj wyodrębnione jako swoiste dla tego typu działalności.

72

Poradnictwo zawodowe, podobnie jak i wychowawcze spełnia następujące funkcje:

- kształcącą,

- wychowawczą,

- motywacyjną,

- poznawczą,

- kreatywną,

- informacyjną;

- diagnostyczną,

- kwalifikacyjną,

- terapeutyczną. 13

Funkcja kształcąca poradnictwa zawodowego wyraża się w dostarczaniu wiedzy o pracy ludzkiej i zawodach oraz drogach do nich prowadzących, funkcja wychowawcza przede wszystkim w kształceniu postawy wobec pracy. Można mówić również o realizacji funkcji motywacyjnej poprzez kształtowanie motywów wyboru zawodu, podejmowania pracy zawodowej i dążenia do mistrzostwa w zawodzie.

Funkcja poznawcza odnosi się do poznawania własnej osobowości i kształto­wania samooceny, związana jest z nią funkcja diagnostyczna odnosząca się do rozpoznawania przypadków i sytuacji stanowiących przedmiot porady.

Realizacja funkcji kreatywnej związana jest z rozwojem zawodowym jedno­stki, kształtowaniem cech osobowości szczególnie w tym rozwoju pożądanych.

Funkcja informacyjna odnosi się do upowszechnienia wiedzy zawodoznaw­czej wśród nauczycieli, rodziców i innych osób mających wpływ na rozwój zawo­dowy dzieci, młodzieży i dorosłych.

Można też mówić o funkcji terapeutycznej poradnictwa zawodowego, polega­jącej na postępowaniu profilaktycznym, kompensacyjnym i stymulacyjnym w szczególnie trudnych przypadkach związanych z wyborem zawodu, utrwaleniem w wybranym zawodzie czy zmianą zawodu.

Funkcja kwalifikacyjna wyraża się w typowaniu jednostek jako zdolnych bądź niezdolnych do wykonywania określonego zawodu', jak również na ukie­runkowywaniu drogi kształcenia zawodowego.

W pracach związanych z poradnictwem wychowawczyni można wyodrębnić trzy rodzaje poglądów różniących się ujęciem celu i zakresu (a tym samym i zadań) działań poradniczych:

1) poradnictwo skierowane jest na udoskonalenie przede wszystkim procesu wychowania jednostki, poszukując odpowiednich środków;

73

2) poradnictwo zmierza do udoskonalenia procesu wychowania jednostki i optymalizacji pracy instytucji wychowawczych;

3) poradnictwo zmierza do ulepszania procesu wychowania jednostki, ale głównym jego zadaniem jest poprawa funkcjonowania systemów społecznych.14

W pierwszym ujęciu szczególnie podkreślana jest indywidualna potrzeba poradnictwa, która może wynikać z trudności poszczególnych jednostek w przystosowaniu się do rzeczywistości społecznej, z cech indywidualnych lub trudności życiowych. Autorzy traktujący poradnictwo w ten sposób (do których A. Kargulowa zalicza: J. Dudkiewicz, O. Czerniawską, M. Jędrzejczaka i B. Horoszowską) uważają, że poradnictwo jest systemem celowo stosowanych zabiegów wychowaw­czych, zmierzających do przekształcenia dotychczasowych przekonań i zachowań pomagających jednostce przystosować się do otaczającej rzeczywistości.15 W tej koncepcji poradnictwa ujmowane jest też poradnictwo zawodowe. B. Horoszowska stwierdza, że poradnictwo zawodowe jest systemem działań zmierzających do pokierowania losami zawodowymi młodzieży i innych grup społecznych zgodnie z przydatnością fizyczną jednostek oraz potrzebami społecznymi i gospodarczymi (przy czym uwzględnianie tych potrzeb ma na celu nie ich zmianę i rozwój, ale jest niezbędne ze względu na dobro jednostki).16

W drugim z wymienionych ujęć poradnictwo wychowawcze (a tym samym i zawodowe) traktowane jest szerzej, jako działalność skierowana zarówno na instytucje wychowawcze jak i na jednostki. W tej koncepcji (według A. Kargulowej reprezentują ją tacy autorzy jak: F. Burok, A. Matuszczyk, M. Ziemska) poradnic­two może:

a) pomagać instytucjom i wychowankom w wyrównywaniu braków rozwojowych i likwidowaniu trudności wynikających ze stanów biopsychicznych jednostki, z przyczyn tkwiących w środowisku wychowawczym, wynikających z błędów popełnianych przez nauczycieli i rodziców,

b) pomagać młodzieży w wyborze zawodu, a instytucjom - w wychowaniu zawodowym młodzieży, jako długotrwałym procesie organizowanym przez placówki wychowawcze przy współudziale innych osób i instytucji.17

Jako bardziej przekonujące traktuje A. Kargulowa poglądy zaliczane do trzeciego z wymienionych ujęć poradnictwa wychowawczego. Funkcja poradnic­twa ujmowana jest tu znacznie szerzej; może ono przy uwzględnieniu potrzeb jednostki i poszczególnych instytucji wpłynąć na poprawę systemów społecznych. Dotyczy to również poradnictwa zawodowego. Wybór zawodu, utrwalanie jedno­stki w wybranym zawodzie, pomoc w zmianie zawodu lub specjalności, w dążeniu do mistrzostwa w zawodzie staje się coraz bardziej nie tylko indywidualną sprawą jednostki, ale sprawą całego społeczeństwa. A. Rajkiewicz i Z. Kosel stoją na

74

stanowisku, że trafny wybór zawodu, podejmowanie pracy zgodnie z zawodem wyuczonym, zmniejszanie odsetka młodzieży, która nie ukończyła szkoły ponadpodstawowej, wpływają na ekonomiczny rozwój kraju. Podkreśla się też rolę poradnictwa zawodowego jako ważnego instrumentu polityki zatrudnienia.18

Poradnictwo ułatwia również określenie swojej osoby i pogłębienie samowie­dzy jednostek, działania w ramach poradnictwa pomagają rozwijać i kształtować zdolności, określać i planować przebieg własnej kariery zawodowej i życiowej; otacza również opieką osoby znajdujące się w szczególnie dla nich trudnych momentach życia zawodowego. Jest to aspekt indywidualny poradnictwa zawodo­wego.

Natomiast celem doradztwa zawodowego jest udzielenie klientowi pomocy w osiągnięciu możliwie najlepszego poziomu dostosowania zawodowego z punktu widzenia społecznego, ekonomicznego i profesjonalnego. Doradztwo powinno też pomóc w uzyskaniu odpowiedniego wglądu we własne zainteresowania, możliwo­ści i charakter pracy oraz zachęcić do podejmowania własnych decyzji dotyczących celów zawodowych i podejmowania kroków niezbędnych do ich realizacji.19

Tak rozumiane doradztwo zawodowe nie jest ograniczone do jakiejś szczegól­nej grupy wiekowej, ale może mieć zastosowanie dla każdego człowieka, w dowol­nym etapie rozwoju zawodowego. Może mieć ono charakter -indywidualny lub grupowy.

Można zatem stwierdzić, że chociaż zakłada się istnienie form grupowych doradztwa zawodowego, to jednak akcentuje się bardziej jego indywidualny charakter. Zadania tak rozumianego poradnictwa (czy też doradztwa zawodowego) można przedstawić następująco:

- pomoc w osiągnięciu obiektywnej znajomości samego siebie,

- zwiększenie umiejętności obiektywnej oceny sytuacji, w której znajduje się osoba szukająca pomocy,

- wyzwalanie aktywności i inicjatywy osób radzących się, a tym samym wspomaganie rozwiązywania problemów,

- doprowadzenie do podjęcia decyzji przez osobę poszukującą porady w sposób samodzielny. 20

Poradnictwo wychowawcze, a tym samym poradnictwo zawodowe jako integralna jego część, wpływające na poprawę systemu wychowania, może dotyczyć zarówno optymalizacji procesu wychowania jednostki, przebiegającego w instytu­cjach, jak i procesów społecznych.

W tym ujęciu proces postępowania poradniczego polega na:

1) analizie procesu wychowania jednostek w instytucjach wychowawczych i w środowisku

75

2) postawieniu diagnozy;

3) ustaleniu zabiegów wychowawczych odnoszących się do jednostek i ich otoczenia.

W wyniku wymienionych działań opracowywana jest treść porady, która może być skierowana do: wychowanka, wychowawców, kierowników instytucji wychowawczych, placówek wychowania równoległego i życia środowiska.21

Można zatem stwierdzić, że poradnictwo zawodowe należy obecnie traktować jako działalność zmierzającą do ulepszenia procesu wychowania jednostki, ale głównym zadaniem jest poprawa funkcjonowania systemów społecznych. Jest to najszersze z przedstawionych tu ująć poradnictwa. Poprzez wpływ na jednostkę, która wybiera zawód, zmienia go, dąży do umocnienia swojej pozycji w nim czy do mistrzostwa - poradnictwo zawodowe może stać się ważnym instrumentem poli­tyki zatrudnienia i zmian na rynku pracy, może wywierać znaczący wpływ na życie społeczne i ekonomiczne społeczeństwa.

Na poradnictwo zawodowe, według S. Szajka, składa się:

- rozpoznawanie sytuacji,

- udzielanie porad,

- przewidywanie możliwości i skutków wykorzystywania udzielonych porad.22

W. Rachalska, podkreślając zarówno indywidualny, jak i społeczny charakter poradnictwa zawodowego, podaje za A. Kochlewską i W. Trzeciakiem, dwa zadania indywidualnego poradnictwa zawodowego:

a) zadanie o charakterze społecznym, umożliwiające każdemu człowiekowi wy­bór zawodu pod kątem jego indywidualnych zainteresowań i cech psychofizy­cznych, tak aby wykonywany zawód dostarczał mu możliwie najwięcej satysfakcji,

b) zadanie o charakterze ekonomiczno-gospodarczym, zapewniające zakładom pracy odpowiednią liczbę pracowników, których kwalifikacje i indywidualne cechy umożliwiają prawidłowe wykonywanie zajęć zawodowych.23

3. Zasady, metody, formy i środki poradnictwa i doradztwa zawodowego

Zasady poradnictwa zawodowego stosowane w działalności z tego zakresu zapewniają jej pożądaną efektywność. W szeroko rozumianym poradnictwie pedagogicznym wyodrębnia się następujące zasady:

- właściwego rozeznania potrzeb dzieci i młodzieży,

76

- indywidualizacji,

- odpowiedniego wykorzystania środków,

- optymalizacji warunków rozwoju dziecka,

- przystępności,

- aktywizowania przedmiotu,

- operatywności treści,

- dobrowolności,

- wiązania teorii z praktyką,

- współdziałania z całym społeczeństwem.24

Można przyjąć również, że zasady te muszą być spełnione w poradnictwie zawodowym, które jako integralna część poradnictwa wychowawczego wchodzi w zakres poradnictwa pedagogicznego. Istotne jest w poradnictwie zawodowym rozeznanie potrzeb dzieci i młodzieży w zakresie ich rozwoju zawodowego, jak również uwzględnienie w działalności poradniczej indywidualnych różnic w roz­woju osobowości, różnych zdolności, zainteresowań, a także indywidualnego środowiska jednostek.

Zasada przystępności wiąże się ze zbieżnością przekazywanych treści porady z ogólnym poziomem odbiorcy oraz stopniowaniem trudności. Z zasady tej wypły­wa operatywność przekazywanych treści. A. Kargulowa stwierdza, że porada operatywna to taka, która zawiera możliwie pełną informację o wychowanku, przydatną dla poszczególnych instytucji w procesie wychowania.25

Zasada dobrowolności odnosi się do faktu, że zgłaszająca się po poradę jednostka musi chcieć ją uzyskać i współpracować z osobą lub instytucją, do której w tym celu się zgłosiła. Można ją traktować jako jedną z głównych, jeśli nie wiodącą zasadę poradnictwa zawodowego. Z nią wiąże się też zasada aktywizowania osób korzystających z porady. W przypadku poradnictwa zawodowego będzie to m.in. pobudzanie aktywności jednostki do samodzielnego poszukiwania niezbędnych informacji zawodowych, do, poznania samego siebie i swoich możliwości.

Łączenie teorii z praktyką jest szczególnie istotną zasadą w poradnictwie zawodowym, uzyskana bowiem wiedza o pracy ludzkiej i zawodach, musi być weryfikowana w praktyce, w życiu gospodarczym i społecznym.

Metodą w poradnictwie pedagogicznym nazywa się. świadome i celowe dzia­łanie wychowawcze lub działanie powodujące zmianę warunków wychowania, prowadzące do usunięcia lub zmiany stanów powodujących np. trudności wycho­wawcze.26 Jest to więc sposób postępowania osoby radzącej w stosunku do osób zgłaszających się po poradę. Dobór metody zależy od; wiadomości i umiejętności osoby oczekującej porady, rodzaju problemu, juk również doświadczenia i wiedzy osoby udzielającej porady.

77

Zdaniem A. Matuszczyka, jeżeli w jakimś przypadku występują kolejno różne metody (rozumiane jako sposoby postępowania) można mówić o formach działań poradniczych i przyjąć przedstawioną klasyfikację metod i form.27

Metody i formy poradnictwa pedagogicznego

W poradnictwie zawodowym dominującymi formami będą zatem: porady wychowawcze i praca wychowawcza, polegająca przede wszystkim na stymulowa­niu rozwoju jednostki. Porada może być udzielona indywidualnie, grupowo lub zbiorowo. W poradnictwie zawodowym można zorganizować porady grupowe w formie dyskusji z młodzieżą, spotkań z przedstawicielami zawodów, wywiadów prowadzonych przez uczniów w zakładach pracy czy wycieczek zawodoznawczych. 28

Wydaje się jednak, że aby można było wymienione tu formy traktować jako porady muszą być one organizowane na wyraźne zapotrzebowanie dzieci, młodzie­ży, ich rodziców, nauczycieli czy innych osób, na konkretne wyrażone przez nich życzenie. Spełniona powinna być bowiem zasada dobrowolność i działań poradni­czych.

Istotną metodą działania w poradnictwie są również porady indywidualne, formułowane w stosunku do uczniów, ich rodziców czy osób zmieniających zawód lub pracę, dążących do mistrzostwa w zawodzie, a także nauczycieli. W obrębie poradnictwa zawodowego wyróżnić można również porady zbiorowe, kierowane do szerszych kręgów odbiorców, szczególnie przez środki masowego przekazu: prasę, radio, telewizją czy też wydawnictwa kierowane do różnych grup odbiorców, a dotyczące problematyki zawodoznawczej; w ostatnich latach można zaobserwo­wać szczególne nasilenie tego typu poradnictwa dotyczącego poszukiwania pracy, gromadzenia niezbędnej dokumentacji przy przyjęciu do pracy, prowadzenia roz­mów z pracodawcami, prezentowania swoich kwalifikacji itp. Są one często

78

zamieszczane w prasie, audycjach radiowych i telewizyjnych, a także wydawane w formie broszur przez urzędy pracy.

W literaturze najczęściej można spotlu1ć ujęcie porady w aspekcie indywidu­alnym. Tak też została ona ujęta w Słowniku pedagogiki pracy. Stwierdza się, że porada zawodowa może mieć dwa ujęcia:

- od strony człowieka zgłaszającego się po pomoc w podjęciu decyzji zawodowej,

- od strony osoby udzielającej porady 29

Natomiast A. Kargulowa, mówiąc o poradzie, zwraca uwagę na: cele porad, ich strukturę i treść oraz sposób przekazywania i skuteczności. wyróżnia nastę­pujące typy porad wychowawczych i zawodowych:

l) profilaktyczny - zapobiegający ewentualnym ujemnym stanom rzeczy;

2) optymalizacyjny - określający najlepsze postępowanie w danej sytuacji;

3) kompensacyjny - mający na celu usuwanie zaburzeń;

4) prognostyczny - polegający na wskazaniu najlepszej drogi postępowania.30

W strukturze porady można wyodrębnić trzy zasadnicze części:

- diagnozę stanu, rozwoju fazy i znaczenia danego zjawiska dla środowiska wychowawczego,

- diagnozę prognostyczną,

- wskazania wychowawcze.

Jak już wspomniano wcześniej, przy omawianiu zasad postępowania porad­niczego, porada powinna być sformułowana w sposób zrozumiały dla adresata, nie budzący wątpliwości, nie powinna zawierać zbędnych słów i zdań.31

Traktując rozmowę doradczą jako podstawową metodę poradnictwa (doradz­twa) indywidualnego przedstawia się następujące etapy, według których powinna ona przebiegać:

l) zdefiniowanie problemu przez klienta,

2) zdefiniowanie celów porady z punktu widzenia klienta i doradcy,

3) zawarcie umowy doradczej,

4) analiza deficytu informacji,

5) faza diagnostyczna,

6) wypracowanie alternatyw postępowania,

7) ewaluacja (ocena) porady i przygotowanie na ewentualną porażkę.32

Istotny jest również sposób przekazywania porady. Udzielanie porady jest swego rodzaju kontaktem między osobą udzielającą porady a osobą tej porady oczekującą. Warunkiem skuteczności udzielania porady jest odpowiednie współ­działanie osoby radzącej się i udzielającej porady, a zapewnienie warunków współdziałania staje się obowiązkiem doradcy. Stąd poradnictwo musi być realizowane w miejscu zapewniającym poczucie bezpieczeństwa osobie korzystającej

79

z porady.33 W przypadku poradnictwa zawodowego dla uczniów, miejscem takim może być szkoła jako instytucja dobrze uczniowi znana lub odpowiednio urządzony gabinet w Poradni psychologiczno-pedagogicznej czy innym punkcie doradztwa zawodowego. W przypadku osób dorosłych powinno być to odpowiednio wydzielone miejsce w urzędzie pracy czy podobnej instytucji gwarantujące poczucie bezpie­czeństwa osobie zgłaszającej się po poradą.

Dobra porada, jak pisze W. Rachalska, a więc taka, która nie jest naciskiem a pomocą, powinna pobudzać do refleksji, do pracy nad sobą, do szukania infor­macji - powinna sprzyjać pracy nad sobą. Dla spełnienia tych postulatów potrzeb­na jest obustronna aktywność. Aktywność doradcy powinna pobudzać radzącego się do dostrzegania potrzeby pracy nad sobą, ukazywać drogi jej realizacji przez stwarzanie takiego klimatu, aby osoba zasięgająca porady była pewna, że jej potrzeby zostały przez doradcę właściwie zrozumiane. Aktywność zgłaszającego się po poradę dobrowolnie wskazuje na jego dojrzałość psychiczną, a wyrażać się powinna w krytycznym przyjmowaniu treści porudy.34

Do podstawowych technik w poradnictwie wychowawczym, a tym samym i zawodowym, zalicza się:

-rozmowę,

-wywiad,

- ankietę,

- obserwację,

- techniki socjometryczne,

- analizę dokumentacji radzącego się,

- analizę wytworów,

- orzeczenia lekarskie,

- testy psychologiczne. 35

Zaznaczyć przy tym należy, że w poradnictwie indywidualnym każda osoba zgłaszająca się po poradę traktowana jest jako indywidualny przypadek, zatem można mówić o stosowaniu metody indywidualnych przypadków.36

Podstawą porady zawodowej stanowią zaś:

a) badanie psychologiczne za pomocą testów przeprowadzane przez psychologa,

b) badania lekarskie (na ogół ukierunkowane na sprawdzenie, czy nie ma przeciwwskazań zdrowotnych do podjęcia pracy w określonym zawodzie),

c) wywiad przeprowadzony przez pedagoga.

Dodatkowymi źródłami informacji o osobie zgłaszającej się po poradę zawo­dową, zwłaszcza w przypadku uczniów, mogą być:

- wywiad z rodziną,

- wywiad z nauczycielami,

80

- analiza wytworów zgłaszającego się po paradę,

- analiza dokumentacji, w tym zeszytów zawadoznawczych uczniów, obserwacja, która powinna być rejestrowana i analizowana w tzw. teczce biograficznej ucznia.37

Na uwagę zasługuje tutaj zbiór materiałów zwanych teczką biograficzną ucznia. Składa się ona z dokumentów określających i charakteryzujących jego zdrowie i rozwój fizyczny, środowiska rodzinne, oceny szkolne, wyniki badań psychologi­cznych, opisu uzdolnień i zainteresowań ucznia i jego umiejętności. Załącza się tutaj również charakterystykę ogólną ucznia, której głównym źródłem jest jego obserwacja. Materiały zawarte w teczce biograficznej ucznia mogą służyć jaka pomoc przy podejmowaniu decyzji zawodowej i wyborze kierunku dalszego kształcenia.38

Środkami poradnictwa zawodowego są narzędzia i urządzenia, którymi posługują się doradcy w takcie realizacji poszczególnych form pracy. Mogą być ta kwestionariusze ankiet, wywiadów, testy, wydawnictwa, modele urządzeń, infor­matory, poradniki i przewodniki.39 Do środków poradnictwa zawodowego zaliczyć można również audycje radiowe i telewizyjne, filmy i przezrocza zawodoznawcze (omawiane w rozdziale 1), takie jak: charakterystyki kwalifikacji, taryfikatory kwalifikacyjne, informacje a zawadach. Istotną rolę pełnią również jaka środki kwalifikacje zawodów szkolnych i zawodów występujących w gospodarce narodowej.

Pytania kontrolne:

1. Opracować kwestionariusz wywiadu, który powinien być przeprowadzony przez pedagoga z uczniem zgłaszającym się po poradę w sprawie wyboru zawodu (szkoły zawodowej). Można skorzystać z "Karty usług doradczych" zamieszczonej w opracowaniu Urzędu Pracy pt. Doradztwo zawodowe w zarysie.

2. Określić warunki skuteczności porady zawodowej.

3. Określić cechy osobowości, które powinien posiadać kandydat na doradcę zawodowego.

V. SYSTEM ORIENTACJI I PORADNICTWA ZAWODOWEGO W POLSCE

1. Pojęcie systemu orientacji i poradnictwa zawodowego

Orientacja i poradnictwo (w tym doradztwo) zawodowe są procesami, które powinny towarzyszyć całemu rozwojowi zawodowemu człowieka; dlatego też dla realizacji tych zadań powinien istnieć określony system instytucji, osób i ich działań. Dlatego też mówi się o systemie orientacji i poradnictwa zawodowego. Zaznaczyć jednak należy, że poradnictwo zawodowe ma rodowód starszy niż orientacja zawodowa. Zanim jeszcze zaczęto mówić o orientacji zawodowej, co nastąpiło stosunkowo niedawno, istniała już działalność w zakresie poradnictwa zawodowego (pierwsza na ziemiach polskich poradnia zawodowa powstała w Warszawie w 1907 roku).

S. Szajek twierdzi,}że aby proces przygotowania do wyboru zawodu przyniósł społecznie pożądane rezultaty, musi stanowić system. Przez system taki rozumie: „zespół działań sprzężonych ze sobą wzajemnie i zintegrowanych poszczególnych elementów wykonawczych, które realizują różnorodne, a zarazem spójne wzglę­dem siebie zadania podporządkowane wspólnemu celowi, jakim jest przygotowa­nie do świadomego i prawidłowego wyboru zawodu i szkoły. l

Podstawowymi elementami funkcjonującymi w ramach tak określonego sy­stemu są osoby, instytucje i organizacje podejmujące działania reorientacyjne i poradnicze oraz sami optanci - dzieci, młodzież i osoby dorosłe- będący jednocześnie przedmiotem działań wymienionych elementów wykonaw­czych i aktywnym podmiotem zaangażowanym poszukiwaniu odpowiedniego dla siebie zawodu.

Z kolei S. Baścik, mówiąc o rozwiązaniach realizacyjnych programu reorientacji zawodowej, wymienia cztery jej systemy:

l) działający niezależnie od szkoły w specjalistycznych placówkach (poradniach, biurach, ośrodkach) to znaczy tradycyjny system orientacji zawodowej;

2) działający wewnątrz szkoły, realizujący orientację w ramach programów nauczania i obchodzący się bez pomocy specjalistycznych placówek;

3) działający wewnątrz szkoły, tkwiący w jej strukturze w postaci cyklu czy klas orientacji ze zróżnicowanymi programami (system ten jest zgodny z istnie­niem pozaszkolnych placówek orientacji zawodowej, ale ściśle współpracujący ze szkołą w zagadnieniach orientacyjnych);

4) działający na terenie szkoły w formie konsultacji i porad towarzyszących

82

uczniowi stale, udzielanych przez specjalistów - doradców szkolnych.2

Jak stwierdza Z. Wiatrowski, w polskim systemie edukacyjnym, w poszczególnych szkołach podstawowych i średnich} są stosowane w zasadzie wszystkie te systemy.3

W. Rachalska proponuje dodatkowo uzupełnienie elementów systemu przygotowania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu o środowisko rówieśnicze i przedszkola, które mogą również wywierać znaczący wpływ na wybór zawodu.4

Podstawowym aktem prawnym dla instytucji zajmujących się orientacją i poradnictwem zawodowym w Polsce była Uchwałla Nr 110 Rady Ministrów z dnia 3 maja 1974 roku w sprawie doskonalenia i rozwoju orientacji i poradnictwa zawodowego (Monitor Polski Nr 19 z 1974 roku, poz. 112). Określała ona zasady organizowania pomocy dla młodzieży szkolnej, osób młodocianych i pełnoletnich w wyborze zawodu i pracy, wyszczególniając instytucje zobowiązane do udzielania tej pomocy. Odpowiedzialnymi za prowadzenie tej działalności były resorty:

- pracy i polityki socjalnej,

- edukacji narodowej,

- zdrowia i opieki społecznej,

- obrony narodowej,

- sprawiedliwości,

- w pewnym zakresie poszczególne resorty gospodarcze.5,

Skoordynowane i zintegrowane działania systemu orientacji i poradnictwa zawodowego miały przyczyniać się do realizacji ważnych idei państwa opiekuń­czego, takich jak: powszechne przygotowanie zawodowe wszystkich obywateli, zapobieganie powstaniu bezrobocia, ale i zapobieganie „nadprodukcji” zbędnych specjalistów, przeciwstawiania się powstawaniu tzw. zawodów deficytowych, czyli najogólniej mówiąc, "właściwe" gospodarowanie zasobami ludzkimi, przez niektó­rych określane jako etatyzacja. 6

Uważano, że wybór zawodu jest sprawą pojedynczego człowieka, ale powi­nien istnieć system, który koordynuje i inicjuje pomoc w tym zakresie. Jak stwierdza A. Kargulowa, ludzie zajmujący się orientacją i poradnictwem zawodo­wym napotykali na coraz większe trudności w swoich działaniach. Ograniczona liczba miejsc w określonych zawodach, częste zmiany kierunków rozwoju gospo­darki, wymuszone zmianami na rynku światowym, ograniczenia w zakresie rozwoju, inicjatyw jednostkowych, kontrolowanych szerszym planowaniem pań­stwowym i współpracą gospodarczą z zagranicą, wreszcie niedostatki i błędy w tym planowaniu były przyczynami załamań gospodarki, zaskakujących zmian w zakresie polityki zatrudnienia, ukrytego bezrobocia, blokowania awansów zawo­dowych i wzrostu społecznego niezadowolenia.7

83

System orientacji i poradnictwa zawodowego w Polsce po roku 1989 uległ zasadniczym zmianom. Jak stwierdza W. Rachalska - nie zawsze są one korzystne. 8 Orientacja i poradnictwo zawodowe leży obecnie głównie w gestii dwóch resortów:

- edukacji narodowej - w odniesieniu do dzieci i młodzieży, problemami tymi zajmują się głównie szkoły i poradnie psychologiczno-pedagogiczne lub specja­listyczne poradnie zawodowe, które mogą być powoływane przez władze oświa­towe na danym terenie,

- pracy i polityki socjalnej - w odniesieniu do osób dorosłych, na poziomie centralnym odpowiedzialne przez Ministerstwo Pracy i Polityki socjalnej oraz U rząd Pracy.

Oprócz tych resortów w działania w tym zakresie włączają się inne placówki, o ile jest to konieczne. Jak stwierdza A. Kargulowa zmiany społeczno- ekonomiczne, w tym głównie zmiany na rynku pracy, które powodują z kolei zmiany w świadomości osób planujących swój rozwój zawodowy pociągnęły za sobą zmianę w zakresie systemu orientacji i poradnictwa zawodowego, jaką jest rozwój nowych instytucji, które nie tworząc skoordynowanego systemu, zachowują autonomię, konkurują ze sobą i udzielają pomocy zgłaszającym się osobom. Są to przede wszystkim instytucje prywatne, utworzone w postaci odrębnych biur, kancelarii lub placówki powstałe przy innych instytucjach, ale zajmujące się poradnictwem i doradztwem, obok głównej swojej działalności gospodarczej, handlowej, produ­kcyjnej, edukacyjnej, kulturalnej itp.9

Zadań doradcy zawodowego podejmują się też innego rodzaju specjaliści niż dotychczas. O ile do tej pory zajmowali się tą działalnością psychologowie i pedagodzy, o tyle obecnie można spotkać w nowego typu placówkach prawników, ekonomistów, informatyków, osoby po kursach reklamy, biznesu itp. Inną zmianą w obrębie systemu orientacji i poradnictwa zawodowego jest większa jego otwar­tość i zmienność. Powstają, placówki doradcze o nowych zadaniach i formach działania na wzór poradni działających w innych krajach. 10

Jak wynika z przedstawionych rozważań - istniejący od początku lal dziewięćdziesiątych w Polsce system orientacji i poradnictwa zawodowego (chociaż można wyrazić wątpliwość czy był to w pełnym tego słowa znaczeniu system) ­uległ w ciągu ostatnich kilku lat zasadniczym zmianom. Można stwierdzić, że zmniejszyła się liczba resortów odpowiedzialnych za tego typu działalność, obser­wuje się decentralizację działań i większą otwartość systemu na zmiany. Z drugiej strony należy zdawać sobie sprawę, że wiele instytucji, takich jak np.: rodzina, szkoła, organizacja młodzieżowa, koła zainteresowań itp. Nadal ma obowiązek

84

podejmowania działań na rzecz orientacji i poradnictwa zawodowego, chociaż należy sobie uświadomić, że ich działalność w tym zakresie już nie wystarcza.

Inną ważną cechą aktualnego, ale ciągle będącego jeszcze w fazie kształto­wania się systemu, jest swoista "dwutorowość" - z jednej strony mamy tu do czynienia z placówkami i instytucjami powołanymi i utrzymywanymi przez pań­stwo, z drugiej zaś z prywatnymi, których działalność, chociaż zarejestrowana przez odpowiednie władze nie podlega w znacznym stopniu kontroli państwa.

Wydaje się jednak, że jest to sytuacja korzystna, pozwalająca osobom chcą­cym skorzystać z pomocy w tym zakresie na świadomy i dowolny wybór.

Dla potrzeb niniejszego opracowania i omówienia, działalności zasadniczych

elementów realizacyjnych system orientacji i poradnictwa zawodowego w Polsce, na podstawie podziału zaproponowanego przez R. Pawłowską 11 instytucje i placówki działające w tym zakresie podzielono na:

- działające w ramach systemu edukacji narodowej,

- działające poza systemem edukacji narodowej.

Ich działalność na rzecz realizacj i zadań orientacji i poradnictwa zawodowego zostanie omówiona w następnych punktach rozdziału.

2. Środowiska realizacji zadań orientacji i poradnictwa zawodowego

2.1. Instytucje działające w systemie edukacji

Podstawowe elementy realizacyjne systemu orientacji i poradnictwa zawodowego zaliczane do resortu edukacji to:

• rodzina (nie będąca formalną instytucją oświatową, ale spełniająca bardzo ważne zadania wychowawcze, stąd zaliczona do tej grupy instytucji),

• szkoły podstawowe i średnie ogólnokształcące,

• szkoły zawodowe,

• uczelnie wyższe i instytuty naukowo-badawcze,

• poradnie psychologiczno-pedagogiczne,

• organizacje dziecięce i młodzieżowe, koła zainteresowań.

Należy jednak zaznaczyć, że oddziaływanie wymienionych tutaj środowisk realizacji zadań orientacji i poradnictwa zawodowego wykracza często poza sy­stem edukacji, chociaż ich zasadnicza działalność skupia się głównie w jego obrębie lub też jest ściśle z nim związana.

85

Ośrodkiem koordynującym i doskonalącym system poradnictwa i opieki psychologiczno-pedagogicznej we wszystkich placówkach resortu edukacji narodowej jest Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, które powołane zostało decyzją Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 września 1993 roku. Powstało ono z przekształcenia istniejącego od 1977 roku Centralnego Ośrodka Metodycznego Poradnictwa Wychowawczo-Zawodowego.12

W ramach wymienionego Centrum funkcjonuje Pracownia Doradztwa Zawo­dowego, która zgodnie z porozumieniem Ministra Edukacji Narodowej i Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z maja 1993 roku realizuje następujące zadania:

1. Doskonalenie metod prowadzenia orientacji zawodowej.

2. Wypracowanie modelowych rozwiązań organizacji orientacji i poradnictwa zawodowego.

3. Opracowywanie i upowszechnianie metod diagnostycznych, stosowanych w orientacji i poradnictwie zawodowym.

4. Opracowywanie i upowszechnianie metod i form zajęć stymulujących dojrza­łość zawodową uczniów.

5. Opracowywanie i upowszechnianie programów komputerowych, stosowanych w poradnictwie zawodowym,

6. Udzielanie pomocy metodycznej oraz doskonalenie zawodowe pracowników w zakresie poradnictwa zawodowego.

7. Gromudzenie informacji niezbędnych do tworzenia dla młodzieży i osób doro­słych banku informacji zawodowej.

Zadania te realizowane są we współpracy z Urzędem Pracy, Stowarzysze­niem Doradców Szkolnych i Zawodowych Rzeczpospolitej Polskiej, Ministerstwem Edukacji Narodowej oraz innymi instytucjami poprzez:

- upowszechnianie własnych opracowań,

- system szkoleń,

- wdrażanie nowoczesnych, komputerowych form pracy z młodzieżą,

- współpracę z instytucjami, podejmującymi podobną działalność. 13

Środowisko rodzinne

Rodzina jest pierwszą i podstawową komórką społeczną, w której od najmłodszych lat kształtują się wartości moralne, przekonania, zainteresowania i postawy dziecka. W czasie pierwszych lat życiu rodzina pełni role swoistego „pomostu” między dzieckiem a społeczeństwem, Poprzez jej członków dziecko poznaje normy i obyczaje społeczne, dowiaduje się także o społecznym podziale pracy i ma możliwość poznać niektóre funkcjonujące w swoim otoczeniu zawody. Nie można

86

zatem pomijać roli rodziny w procesie orientacji i poradnictwa zawodowego,

przygotowania do świadomego wyboru zawodu i planowania swojej kariery zawo­dowej. Zaznaczyć należy, że wpływ ten nie zawsze okazuje się pozytywny i nie zawsze sugestie rodziny dotyczące wyboru szkoły i zawodu odpowiadają zaintere­sowaniom, zdolnościom i potrzebom dziecka. Mimo to rodzina wywiera znaczący wpływ na jego rozwój zawodowy, a tym samym na ukształtowanie osobowości zawodowej będącej jego wynikiem.

E,B. Hurlock rozróżnia pozytywne i negatywne wpływy rodziny w zakresie wyboru zawodu.

Wpływ pozytywny polega na udzielaniu rad ułatwiających wybór zawodu, na kształtowaniu pozytywnych postaw wobec pracy, rozwijaniu zainteresowań zawo­dowych i właściwej samooceny, na stwarzaniu dziecku możliwości rozwoju jego zdolności i ich konfrontowania z wymaganiami zawodowymi. 4 Aby można było mówić o takim wpływie rodziny na wybór zawodu, musi ona podejmować działa­nia, aby się do tego przygotować. Należy tu podkreślić znaczącą rolę procesu wychowania przez pracę w rodzinie.

Przy właściwej organizacji życia rodzinnego dziecko ma przydzielone pewne stałe, dostosowane do swego wieku obowiązki np. utrzymywanie porządku w określonych pomieszczeniach, opieka nad zwierzętami domowymi, roślinami, dokonywanie zakupów itp. Prace te powinny wynikać z ustalonego podziału obowiązków domowych, dziecko powinno znać ich cel i miejsce w rodzinnym podziale pracy. Dzięki prawidłowo zorganizowanemu podziałowi prac w domu rodzinnym kształtuje się właściwa, pozytywna postawa wobec pracy ludzkiej i jej wytworów. Jest ona Jednym z warunków niezbędnych w podejmowaniu decyzji zawodowych.

Praca dziecka w rodzinie może mieć jeszcze drugi bardzo ważny aspekt. Obserwując zachowanie dziecka w sytuacjach pracy rodzice mają możliwość poznania jego zainteresowań i możliwości. Jedne prace może ono wykonywać chętnie i sprawnie, a inne niechętnie i mniej sprawnie.Cechy takie zaobserwować można także w zabawie dziecka. Wyniki obserwacji pozwalają rodzicom na pewne ukierunkowywanie zainteresowań zawodowych dziecka na określenie, do której grupy zawodów zaliczyć jego preferencje zawodowe. Są np, dzieci, które znajdują zadowolenie z kontaktów z innymi ludźmi w swoich działaniach, są takie, które chętnie obsługują i naprawiają urządzenia techniczne. Innym może sprawiać satysfakcję obcowanie z roślinami i zwierzętami, a jeszcze inne lubią ciche zajęcia, pracę wymagającą skupienia, np. rysowanie, obliczenia matematyczne czy czyta­nie.16 Te aspekty należy uwzględniać przy decyzji zawodowej dzieci.

87

W rodzinie również dziecko styka się Po raz pierwszy z różnymi zawodami, reprezentowanymi przez swoich rodziców, dziadków, czy innych dalszych krewnych i znajomych. Opowiadają oni o swojej pracy zawodowej, jej wynikach, radościach i kłopotach z nią związanych. Jeżeli wpływ rodziny na rozwój zawodowy dziecka ma być wpływem pozytywnym, należy dążyć do tego, aby w sposób możliwie szczery ukazywać dzieciom zarówno strony pozytywne, jak i negatywne wykonywanych przez członków rodziny zawodów.

Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że nie wszystkie zawody mogą być ukazane dzieciom przez rodziców. Dlatego też wiele prac i zawodów poznają dzieci i młodzież poza domem rodzinnym, przede wszystkim w szkole, w trakcie lektury, w kołach zainteresowań i organizacjach młodzieżowych, poprzez środki masowego przekazu a także w czasie codziennych kontaktów z rzeczywistością społeczną.

Z wieloma jednak pytaniami dotyczącymi pracy i zawodów, ich roli i znacze­nia w życiu człowieka i społeczeństwa dzieci zwracają sit( do rodziców. Dlatego też istotne znaczenie ma przygotowanie rodziców do prowadzenia prawidłowej orientacji zawodowej. Pewną pomocą mogą być tutaj odpowiednie wydawnictwa, informacje w czasopismach, programach radiowych czy telewizyjnych.17 Jak pisze S. Szajek, obowiązek pomocy rodzicom w prowadzeniu orientacji zawodowej spoczywa głównie na szkołach i częściowo także na poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Do ich zadań w tym zakresie należy:

- wyposażenie rodziców w sposób możliwie wyczerpujący w wiedzę o zawodach,

o wymaganiach stawianych kandydatom do zawodu, o przeciwwskazaniach lekarskich do wyboru szkoły i zawodu,

- wskazywanie właściwych dróg zdobywania kwalifikacji zawodowych, udzielanie informacji o programach nauki w szkołach ponadpodstawowych i uczelniach wyższych,

- udzielanie informacji na tematy rynku pracy oraz perspektyw rozwojowych poszczególnych grup zawodowych i zawodów.

Zadania te mogą realizowane przez organizowanie zebrań informacyjno-konsultacyjnych, dyskusji, konsultacji indywidualnych i zbiorowych, gier zawodów, wystaw zawodoznawczych, punktów informacyjnych dla rodziców, udostępnianie rodzicom informatorów, poradników, charakterystyk kwalifikacji i innych materiałów zawodoznawczych.18 -

W. Rachalska proponuje także wykorzystanie do poznawania zawodów wie­dzy i doświadczenia poszczególnych rodziców, reprezentujących różne grupy za­wodowe. Spotkania z nimi, organizowane na terenie szkoły pomogłyby innym rodzicom w rozszerzeniu wiedzy z zakresu zawodoznawstwa. 19

88

Interesujący eksperyment polegający na pedagogicznym kształceniu rodziców w zakresie przygotowania dzieci do wyboru zawodu przeprowadziła B. Krzeszewska. W czterech szkołach podstawowych na terenie Bydgoszczy prowadzono trwającą dziesięć miesięcy pracę wychowawczą wśród rodziców uczniów klas siódmych. W wyniku tego eksperymentu - pedagogicznego kształcenia rodziców, wzrósł poziom ich wiedzy o procesach psychicznych i zainteresowaniach dzieci, ich rozwoju fizycznym i zdrowotnym, a także o szkołach i zawodach. Ich wiedza o dziecku stała się bardziej obiektywna, a także wzrosło zainteresowanie rodziców sprawami dziecka i jego potrzebami. 20

Mówiąc zatem o działaniach rodziców związanych z przygotowaniem dziecka do wyboru zawodu i planowania swego rozwoju zawodowego wymienić można jako najważniejsze:

a) włączenie dziecka do prac wykonywanych w domu rodzinnym,

b) poznawanie zainteresowań i zdolności dziecka,

c) rozmowy z dzieckiem o pracy i zawodach, o sytuacji na rynku pracy, zagrożeniu bezrobociem - przekazywanie wiedzy na ten temat,

d) współpraca ze szkołą i w miarę potrzeby i możliwości z poradnią psychologiczno-pedagogiczną.

Realizacja wymienionych tu działań pozwolić powinna na podjęcie świadomej decyzji zawodowej i realne planowanie przez dziecko swojej kariery zawodowej, liczenie się z realiami rynku pracy i traktowanie ich nie jako zagrożenia, ale jako wyzwania, zadania które, mimo jego trudności, należy się podjąć.

Negatywny wpływ rodziny przejawia się zaś w doradzaniu dzieciom unikania pewnych zawodów, na przykład dlatego, że są one nieatrakcyjne, niskopłatne, wymagające dużego nakładu pracy, wysiłku fizycznego, czy długiego okresu przygotowania zawodowego. Poprzez krytyczne uwagi rodzice mogą zachęcać dziecko do wyboru zawodu, który mógłby odpowiadać ich zainteresowaniom czy potrze­bom. Także podawanie niepełnych, błędnych informacji o zawodach i szkołach do nich przygotowujących może być czynnikiem zniechęcającym do wyboru niektórych zawodów. 21

Częstym błędem rodziców jest narzucanie dzieciom wyboru danego zawodu, nie licząc się z ich zainteresowaniami, możliwościami psychofizycznymi czy stanem zdrowia bądź też niewłaściwe rozpoznanie zdolności i zainteresowań dzieci.

Duży wpływ na podejmowane przez dzieci i młodzież decyzje zawodowe ma atmosfera i poziom kulturalny domu rodzinnego, wykształcenie rodziców, ich status społeczny i zawodowy, stosunek do nauki i różnych rodzajów działalności zawodowej oraz ludzi taką działalność uprawiających, ich stosunek do własnej pracy zawodowej, postawy, hierarchia wartości i aspiracje życiowe. 22. Coraz istot-

89

niejsze stają się także warunki materialne rodziny, które mogą niekiedy stanowić przeszkodę w realizacji planów edukacyjnych i zawodowych dziecka, wtedy gdy rodzice nie są w stanie ponosić kosztów utrzymania i kształcenia.

Szkoła ogólnokształcąca

Szkoła ogólnokształcąca (podstawowa i średnia) stanowi jedno z ważniejszych ogniw systemu orientacji i poradnictwa zawodowego. Powinna ona realizo­wać, koordynować i być inspiratorem większości zadań z tego zakresu. Współdziałając z innymi instytucjami, szkoła może mieć znaczący wpływ na wybór zawodu, kierunku i poziomu dalszego kształcenia swoich uczniów. Według S. Szajka, o dominującej roli szkoły w tym zakresie decydują następujące względy:

1. szkoła pełni w swoim środowisku przodującą rolę kulturotwórczą; śledząc systematycznie rozwój nauki, kultury i techniki, aktualizuje i modernizuje programy nauczania; musi przy tym uwzględniać zmiany zachodzące w treściach pracy ludzkiej, w różnych zawodach i specjalnościach, a także zapotrze­bowanie regionu i kraju na kwalifikowane kadry zawodowe;

2. tylko ona ma możliwość planowego i systematycznego rozpoznawania oraz rozbudzania, rozwijania i ukierunkowywania od najmłodszych lat - zaintere­sowań, uzdolnień i talentów swoich uczniów, zgodnie z posiadanymi przez nich warunkami zdrowotnymi i psychofizycznymi oraz zapotrzebowaniem społecz­nym;

3. w swej pracy orientacyjnej i poradniczej ma do dyspozycji i może celowo wykorzystywać takie formy, metody i środki oddziaływania, jakie nie zawsze są dostępne pozostałym osobom i instytucjom zaangażowanym w proces przygotowania młodzieży do wyboru zawodu i szkoły;

4. z racji swej funkcji pełnionej w środowisku społecznym ma możliwość mobilizowania swoich partnerów, organizowania i ukierunkowywania ich działalno­ści na rzecz orientacji zawodowej oraz wykorzystywania ich pomocy osobowej i rzeczowej na własnym terenie pedagogicznie sterowanej orientacji zawodo­wej;

5. realizując cele wychowawcze i dydaktyczne, przy ścisłej współpracy z rodzica­mi, lekarzem, pedagogiem szkolnym, poradnią psychologiczno-pedagogiczną i innymi partnerami, ma możliwość dokonywania tak negatywnej, jak i pozy­tywnej selekcji zawodowej i szkolnej;

6. do zadań dydaktycznych nauczycieli poszczególnych przedmiotów należy wiązanie przekazywanej wiedzy teoretycznej z praktyką; zadania te nakładają na nauczycieli obowiązek szczegółowego zapoznania się przynajmniej z tymi

90

zawodami, dla których przekazywane treści stanowią podbudowę teoretyczną. 23

Na terenie klasy organizatorem i koordynatorem przygotowania uczniów do wyboru zawodu powinien być wychowawca. Do je o zadań z tego zakresu należy:

• planowanie pracy orientacyjnej i poradniczej,

• ustalanie z nauczycielami poszczególnych przedmiotów form organizacyjnych, metod i środków oddziaływania stosowanych w ramach tej pracy, współdziałanie z radą klasową rodziców,

• systematyczne prowadzenie kart obserwacyjnych uczniów,

• kierowanie uczniów wymagających badań specjalistycznych do poradni psychologiczno-pedagogicznej lub do lekarza,

• zakładanie uczniowskich zeszytów zawodoznawczych i kontrola ich prowa­dzenia,

• organizowanie indywidualnych i zbiorowych konsultacji zawodoznawczych dla uczniów i rodziców,

• tworzenie klasowych uczniowskich grup zawodoznawczych,

• organizowanie różnych pozalekcyjnych form przygotowania do wyboru zawodu i szkoły ..

Oprócz wychowawcy istotne zadania w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego przypadają pedagogowi szkolnemu (o ile w szkole taka osoba jest

zatrudniona) oraz nauczycielom poszczególnych przedmiotów. Nauczyciele szkoły podstawowej i średniej ogólnokształcącej powinni zdawać sobie sprawę, jak przekazywane przez nich treści mogą wpłynąć na rozwój zainteresowań zawodowych uczniów. Powinni także wiedzieć o tym, jakie związki zachodzą między treściami nauczanych przez nich przedmiotów a treściami, które uczniowie będą poznawali w szkołach wyższego szczebla (zasadniczych, średnich i wyższych). Z istnienia takich związków powinni zdawać sobie sprawę nie tylko nauczyciele poszczegól­nych przedmiotów, ale i uczniowie, wychowawcy klas i pedagodzy szkolni oraz wszystkie inne osoby związane z działalnością na rzecz przygotowania uczniów do świadomego wyboru zawodu. 25

Istotną rolę w orientacji zawodowej odgrywa proces wychowania przez pracę i kształcenia politechnicznego. Poprzez właściwe organizowanie prace uczniów, szczególnie prace usługowe na rzecz szkoły i okolicznego środowiska, kształtuje się pozytywną postawę wobec pracy ludzkiej i jej efektów. Ma to ważne znaczenie w kształtowaniu osobowości zawodowej uczniów. Również kształcenie politechniczne realizowane w szkole ogólnokształcącej, mającej na celu zapoznanie z podstawowymi narzędziami pracy, wyrobienie umiejętności posługiwania się nimi, poznanie podstawowych gałęzi produkcji i procesów w nich zachodzących

91

ma wpływ na kształtowanie zainteresowań zawodowych uczniów. W procesie

kształcenia politechnicznego kształtuje się kultura techniczna uczniów, co ma również istotne znaczenie w procesie wyboru zawodu, zwłaszcza związanego z techniką. Jednak we współczesnym świecie umiejętność posługiwania się niektó­rymi narzędziami i urządzeniami technicznymi niezbędne jest również i w innych grupach zawodowy nie tylko w zawodach technicznych.

Jak stwierdza W. Rachalska orientacja i poradnictwo zawodowe staje się dzisiaj jednym z podstawowych zadań szkoły, nie tylko ogólnokształcącej, ale i zawodowej. Szkoła powinna przygotować uczniów do życia w zmieniającej się rzeczywistości, a jednym z istotnych elementów przygotowania do tego jest umie­jętność znalezienia sobie miejsca w świecie pracy.26

Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych RP opracowało, na zle­cenie Departamentu Kształcenia Zawodowego MEN projekt zajęć przygotowujących uczniów do różnych etapów rozwoju zawodowego. Według tego projektu zajęcia tego typu miałyby się rozpoczynać w drugim semestrze II klasy szkoły podstawowej i kończyć w pierwszym semestrze klasy VIII podjęciem pierwszej decyzji zawodowej, jaką jest wybór przyszłego zawodu i drogi do niego prowadzą­cej. Tematy omawiane na zajęciach koncentrować się powinny wobec dwóch zagadnień: poznawania siebie i poznawania zawodów. Analiza swoich uzdolnień, zainteresowań, możliwości psychofizycznych, a także (obecnie bardzo ważna) orientacja w możliwościach finansowych rodziców, to jeden zakres wiedzy. Drugi - to informacje dotyczące zawodów, którymi uczeń jest zainteresowany, wymagań stawianych przez te zawody. Konfrontacja wiedzy z tych dwóch zakresów stwarza możliwości wybrania zawodu, którego wykonywanie spełni oczekiwania zawodowe ucznia, a jednocześnie będzie dostępny do wykonywania przez ucznia ze względu na jego możliwości psychofizyczne. Następny cykl zajęć dotyczy uczniów III klasy liceum ogólnokształcącego jako przygotowanie do wyboru drogi zawodo­wej na wyższym szczeblu (studia wyższe, szkoły policealne lub krótkotrwale kursy). Duży nacisk został tu położony na umiejętność podejmowania decyzji. 27

Można stwierdzić, że w ostatnich latach rola szkoły w orientacji i poradnic­twie zawodowym jest niedoceniana. Nawet. najlepsza działalność poradni nie może zastąpić długotrwałej, systematycznej pracy szkoły, a zwłaszcza nauczycieli. Jak pisze W. Rachalska, odwołując się do "Biuletynu Informacyjnego MEN" Nr 6/93 i obowiązujących przepisów - szkoła nie jest obecnie zobowiązana formalnie do konkretnych, sprawdzalnych działań w zakresie orientacji i poradnictwa zawodo­wego. A powinna być ona podstawową placówką przygotowującą dzieci i młodzież do ich przyszłych zadań jako pracowników poprzez prowadzenie długofalowej, systematycznej działalności w tym zakresie. 28

92

Szkoły zawodowe

Konieczność działalności szkoły zawodowej w zakresie orientacji i poradnic­twa zawodowego została dostrzeżona stosunkowo niedawno. Zadania szkół zawodowych związane z orientacją i poradnictwem zawodowym, wynikające z miejsca przez nie zajmowanego w ogólnej strukturze organizacyjnej szkolnictwa, można podzielić na:

- zadania w odniesieniu do uczniów szkół ogólnokształcących,

- zadania w stosunku do uczniów własnych .

Zadania w odniesieniu do uczniów szkół ogólnokształcących polegają na:

1. niesieniu uczniom pomocy w prawidłowym wyborze przyszłego zawodu i drogi

prowadzącej do uzyskania wymaganych w nim kwalifikacji.

2. udzielaniu rodzicom pomocy w przygotowaniu ich dzieci do prawidłowego wyboru zawodu i kierunku dalszego kształcenia przez dostarczanie materiału informacyjnego o zawodach, umożliwianie bezpośredniego zapoznania się ze stanowiskami pracy, dostarczanie informacji o wymaganiach stawianych kan­dydatom do danego zawodu, umożliwianie kontaktu z lekarzami przemysło­wymi, pedagogami pracy, przedstawicielami różnych zawodów i uczniami szkół zawodowych,

3. udzielaniu pomocy nauczycielom w przygotowaniu ich uczniów do prawidło­wego wyboru szkoły i zawodu, pracy lub kierunku dalszej nauki przez: rzetelne, i wszechstronne zapoznawanie ich z zawodami, do jakich przygotowuje dana szkoła, wskazywanie związków pomiędzy treściami przekazywanymi w szko­łach ogólnokształcących i zawodowych, ukazywanie wpływu wychowania przez pracę i kształcenia politechnicznego na prawidłowy wybór zawodu, zapoznanie z warsztatem szkolnym lub produkcyjnym, w którym odbywa się praktyczne nauczanie zawodu, współdziałanie z nauczycielami i instruktora­mi prowadzącymi zajęcia pozalekcyjne, uczestnictwo w pogadankach o zawo­dach i wyświetlanie filmów zawodoznawczych.30

Wiele zadań do spełnienia mają szkoły zawodowe w stosunku do swoich uczniów. Odnoszą się one do orientacji zawodowej, poradnictwa zawodowego i reorientacji zawodowej. Można tu mówić o tzw. poszerzonej orientacji zawodowej, polegającej na umacnianiu uczniów w wybranym już zawodzie, pobudzaniu ich do ref1eksji związanych z oceną samego siebie i swoich możliwości, także przygotowaniu do podjęcia pracy.

Do zadań szkół zawodowych w tym zakresie należy:

l) umacnianie motywacji i uczniów, którzy wybrali dany kierunek kształcenia

motywacji u uczniów, którzy wybrany dany kierunek kształcenia zawodowego,

93

pogłębienie ich wiedzy zawodoznawczej i przygotowanie do wyboru pracy lub dalszego kierunku nauki po ukończeniu szkoły;

2) rozpoznawanie przydatności zawodowej, ukierunkowywanie zainteresowań zawodowych uczniów, niezdecydowanych, doradzanie w przypadku koniecz­ności zmiany zawodu lub szkoły i pomoc w uzyskaniu możliwości kontynuo­wania nauki w szkole właściwej;

3) rozbudzanie i ukierunkowywanie zainteresowań zawodowych i kształcenie społecznie pożądanych motywacji, szczególnie uczniów niezdecydowanych, zawiedzionych i przypadkowych albo udzielanie rady i pomocy w zmianie zawodu albo szkoły;

4) reorientacja zawodowa na podstawie wnikliwych badań przydatności zawodowej. 31

W warunkach społeczno-ekonomicznych, które zaistniały w Polsce po 1989 roku istotnymi zadaniami szkoły zawodowej w odniesieniu do własnych uczniów są też:

- uświadamianie uczniom zmian, które zaszły na rynku pracy i ich konsekwencji dla nich jako przyszłych pracowników,

- kształcenie umiejętności samodzielnego poszukiwania pracy, "sprzedania swego talentu" - czyli zaprezentowania się swojemu przyszłemu pracodawcy, tak aby otrzymać pracę,

- uświadamianie uczniom, że być może dokonany przez nich wybór zawodu nie jest ostateczny i będą musieli liczyć się w przyszłości z przekwalifikowaniem lub doskonaleniem swoich kwalifikacji,

- przekonywanie uczniów, że warto zdobywać dodatkowe kwalifikacje, poza szkołą - może to zwiększyć ich szanse na rynku pracy.

W projekcie zajęć przygotowujących uczniów do różnych etapów rozwoju zawodowego, który był omawiany w poprzednim punkcie przewidziano także cykl dla uczniów kończących szkoły zawodowe - w ostatniej klasie jako przygotowanie do szukania pracy, do umiejętności prezentowania siebie, kształtowania odporno­ści na ewentualne niepowodzenia już na starcie.32

Wymienione tu zadania szkół zawodowych, zarówno w stosunku do własnych uczniów, jak i w stosunku do uczniów szkół ogólnokształcących powinny być realizowane w powiązaniu z innymi instytucjami realizującymi zadania orientacji i poradnictwa zawodowego, takimi jak: szkoły ogólnokształcące, poradnie psychologiczno- pedagogiczne, urzędy pracy, uczelnie wyższe oraz służba zdrowia.

94

Uczelnie wyższe i instytuty naukowo-badawcze

Uczelnie wyższe stanowią również istotne ogniwo realizujace zadania orientacji i poradnictwa zawodowego. ich działalność dotyczy przygotowania uczniów szkół średnich do wyboru zawodu i kierunku studiów do tęgo zawodu przygotowującego, studentów, którzy wybrali kierunek studiów, ale ich wiedza o nim jest niewystarczająca, kształcenia specjalistów z zakresu orientacji i poradnictwa. zawodowego, a także prowadzenia badań naukowych w tym zakresie.

S. Szajek stwierdza, że realizacja takich zadań wymaga przede wszystkim powołania przy wszystkich wyższych uczelniach komisji do spraw orientacji i poradnictwa zawodowego, do obowiązków której należałoby:

- opracowanie programu działania uczelni w zakresie orientacji i poradnictwa

zawodowego oraz programu współdziałania ze szkołami średnimi,

- powołanie wydziałowych i kierunkowych komisji do spraw orientacji i poradnictwa zawodowego i uczelnianego, koordynowanie ich prac i kontrola reali­zacji planów ich pracy,

- organizowanie ogólnouczelnianych przedsięwzięć związanych z realizacją przygotowania uczniów szkól średnich do wyboru zawodu i kierunków studiów, takich jak: konferencje dyrektorów szkól średnich, seminaria dla wychowaw­ców i doradców zawodowych, pedagogów szkolnych, akcje "otwartych drzwi", zawodoznawcze sesje naukowe itp.,

- systematyczne dostarczanie szkołom średnim, poradniom psychologiczno­ pedagogicznym i środkom masowego przekazu: materiałów informacyjnych dotyczących kierunków studiów i specjalności, warunków przyjęcia i wymagań stawianych kandydatom, limitów przyjęć na poszczególne kierunki, charakte­rystyk studenta i absolwenta poszczególnych kierunków i specjalności oraz innych aktualnych materiałów mogących służyć przygotowaniu uczniów szkół średnich do świadomego i racjonalnego wyboru zawodu,

- inspirowanie badań nad efektywnością treści, form organizacyjnych, metod i środków stosowanych w orientacji i poradnictwie zawodowym w szkołach średnich oraz opracowywanie i popularyzowanie nowych sposobów działania w tym zakresie,

- opiniowanie i aktualizowanie programu przedmiotu "orientacja i poradnictwo zawodowe", przewidzianego w planach studiów pedagogicznych: kontrolowa­nie prawidłowości realizacji tego przedmiotu,

- umożliwianie pedagogom szkolnym, wychowawcom klas i doradcom zawodowym w szkołach średnich zapoznania się z planami i programami studiów, organizacją i formami pracy dydaktyczno-wychowawczej uczelni,

95

- opracowywanie i dostarczanie szkołom średnim i poradniom psychologiczno-

pedagogicznym kryteriów doboru kandydatów na poszczególne kierunki i specjalności, z uwzględnieniem przeciwwskazań lekarskich,

- dokonywanie corocznych analiz odpadu i odsiewu studentów poszczególnych kierunków i specjalności oraz analiz losów absolwentów, przekazywanie infor­macji o wynikach tych analiz szkołom średnim i poradniom psychologiczno- ­pedagogicznym.33

Wymienione tu zadania są w dużym stopniu realizowane przez uczelnie wyższe, chociaż komisje do spraw orientacji i poradnictwa zawodowego w kształcie postulowanym przez S, Szajka nie zostały powołane, Realizują je poszczególne wydziały, instytutu, katedry czy zakłady, a także działy nauczania i rzeczników prasowych uczelni wyższych.

S. Szajek uważa także, że niezbędne jest organizowanie uczelnianych i międzyuczelnianych zakładów orientacji i poradnictwa zawodowego jako placó­wek naukowo-badawczych i usługowych lub gabinetów orientacji i poradnictwa zawodowego dla uczniów liceów ogólnokształcących- i innych szkół średnich. Do zadań ich należałoby, między innymi;

- prowadzenie badań nad czynnikami determinującymi decyzje kandydatów na studia,

- badanie losów absolwentów studiów wyższych, a także tych, którzy zmienili kierunki studiów bądź ich nie ukończyli,

- opracowywanie metod, technik i narzędzi badawczych do badań kandydatów na studia wyższe,

- prowadzenie orientacji i poradnictwa zawodowego dla uczniów szkół średnich i studentów, którzy chcą lub muszą zmienić kierunek studiów,

- prowadzenie badań przydatności uczniów szkół średnich do poszczególnych kierunków studiów wyższych.34

Jak już wspomniano, istotna jest działalność związana z orientacją zawodową wśród studentów, którzy wybrali już kierunek studiów, ale nie dysponują dostateczną wiedzą na temat przyszłego zawodu i pracy. Wydaje się jednak, że dla tego typu działań nie jest konieczne powoływanie specjalnych komórek organiza­cyjnych. Wiedzę na ten temat studenci powinni zdobywać na zajęciach z przed­miotów kierunkowych, a także w czasie praktyk. W ostatnich latach istotne wydaje się także, podobnie jak w przypadku uczniów szkół zawodowych, prowadzenie wśród studentów różnych kierunków i specjalności zajęć, w formie treningów lub warsztatów, przygotowujących ich do ich samodzielnego funkcjonowania na wolnym rynku prący, a więc poszukiwania pracy prezentowania swoich kwalifikacji przyszłym pracodawcom, radzenie sobie w sytuacji zagrożenia bezrobociem,

96

zdobywania dodatkowych kwalifikacji itp, Takie zajęcia powinny odbywać się na wszystkich kierunkach studiów.

Zadania związane z badaniami naukowymi z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego są realizowane przez instytuty naukowo- badawcze, uczelnie wyższe włączają się w nie sporadycznie.35

Badania naukowe w tym zakresie prowadzą głównie:

- Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,

- Centralny Instytut Ochrony Pracy,

- Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej,

- niektóre poradnie psychologiczno-pedagogiczne, .

- niektóre wyższe uczelnie.

Dotyczą one przede wszystkim:

1. poziomu funkcjonowania instytucji prowadzących orientację i poradnictwo

zawodowe,

2. zastosowania teorii pedagogiki pracy, znaczenia jej funkcji, zakresu i metody­ki,

3. społeczno-ekonomicznych warunków pracy,

4. postaw i zachowań młodzieży i dorosłych wobec pracy zawodowej i pracy jako wartości w życiu człowieka,

5. kształtowanie postaw dzieci i młodzieży wobec pracy,

6. struktury zainteresowań zawodowych dzieci i młodzieży oraz ich uzdolnień. 36

Szkolnictwo wyższe zajmuje się także kształceniem i doskonaleniem kadr dla potrzeb orientacji i poradnictwa zawodowego.

Kształceniem specjalistów w tym zakresie zajmuje się przede wszystkim Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie i Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy. W tym drugim przypadku są to studia zaoczne licencjackie (trzyletnie) o specjalności: edukacja i poradnictwo zawodowe oraz od roku akademickiego 1995/96 również studia dzienne. Od roku 1994 również - kształcenie doradców zawodowych na zaocznych studiach zawodowych prowadzi Wyższa Szkoła Peda­gogiczna przy TWP w Szczecinie i Olsztynie.

Doskonalenie zawodowe w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego w formie studiów podyplomowych było prowadzone w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy w latach 1990-1992. Od roku akademickiego 1993/94 studia takie prowadzone są na Wydziale Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego na zlecenie Urzędu Pracy w Warszawie. Program realizowany jest w wymiarze 220 godzin, w czasie jednego roku akademickiego. Studia mają charakter teoretycz­no-praktyczny, a ich celem jest przygotowanie merytoryczne i metodyczne dorad­ców zawodowych do pracy.37

97

Również na niektórych specjalnościach studiów pedagogicznych na uniwer­sytetach i wyższych szkołach pedagogicznych wprowadzono przedmioty związane z poradnictwem i orientacją zawodową, niekiedy w formie przedmiotu pod taką nazwą bądź też zajęć fakultatywnych czy zajęć do wyboru. Wydaje się to uzasa­dnione ze względu na to, że każdy przyszły nauczyciel czy pedagog spotka się w przyszłości z problemami wyboru zawodu i rozwoju zawodowego i jeżeli nawet sam nie będzie mógł służyć swoim wychowankom pomocą, to powinien wiedzieć gdzie ich po tą pomoc skierować.

Poradnie psychologiczno-pedagogiczne

Od roku 1964 do 1993 działały w Polsce poradnie wychowawczo-zawodowe.

W roku 1987 działały w Polsce 533 poradnie, wojewódzkie i miejskie (dzielnicowe). W ramach szeroko rozumianych zadań orientacji zawodowej realizowały one głównie zakres związany z poradnictwem zawodowym, chociaż do ich obowiązków należało także prowadzenie szeroko pojętej orientacji zawodowej. Badania prze­prowadzone w latach 1975-1977 przez Zakład Orientacji Szkolnej i Zawodowej Instytutu Badań nad Młodzieżą obejmujące 97 % wszystkich poradni w kraju wykazały, że poradnie w Polsce są przywiązane do tradycyjnego modelu poradnictwa indywidualnego, nastawionego na ratowanie zagrożonych jednostek. W stosunku do dzieci w wieku młodszym szkolnym poradnie zajmowały się przede wszystkim trudnościami dydaktycznymi i wychowawczymi, natomiast w odnie­sieniu do uczniów liceów ogólnokształcących nastawione były na diagnozowanie i ­niesienie pomocy przy wyborze zawodu przez uczniów niezdecydowanych oraz ze schorzeniami i wadami fizycznymi.

Brak było miejsca na działalność o charakterze bardziej masowym z nauczycielami, grupami uczniów i rodziców, a także różne formy pracy o charakterze pośrednim - koordynatorskie i organizatorskie.38

W. Rachalska analizując działalność poradni wychowawczo-zawodowych stwierdziła, że pracownikom poradni nie starczało czasu na pracę w zakresie pomocy szkole w przygotowaniu do wyboru zawodu.39

Od dnia 28 lipca 1993 roku obowiązuje Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie organizacji i zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz innych publicznych poradni specjalistycznych" (Dziennik Ustaw Nr 67, poz. 322). Załącznikiem do Rozporządzenia jest ramowy statut publicznych poradni.

Z danych MEN wynika, że na terenie kraju działają 594 poradnie, w tym 29 filii. Zatrudniają one 6404 pracowników merytorycznych, w tym 2946 psycholo-

98

gów, 2631 pedagogów, 787 logopedów oraz 385 lekarzy i 40 pracowników innej specjalności. 40

Wspomniane Rozporządzenie przewiduje likwidację poradni wojewódzkich i powierzenie ich zadań wybranym przez Kuratora Oświaty poradniom psychologiczno-pedagogicznym wraz z możliwością powołania poradni specjalistycznych: ukierunkowanych na wczesną profilaktykę dzieci do lat 6, dla dzieci z zaburzenia­mi i odchyleniami rozwojowymi, udzielającymi pomocy w wyborze szkoły i zawo­du, udzielających pomocy w rozwiązywaniu problemów młodzieży, dla dzieci wybitnie uzdolnionych.

Przyjęto także otwartą formułę pracy poradni, nie ograniczającą stosowa­nych przez nie form pracy. Praca poradni została potraktowana zadaniowo. Pozwala to na dostosowanie form pracy poradni do warunków jej działania i możliwości. Zgodnie z Rozporządzeniem korzystanie z pomocy poradni jest bez­płatne i dobrowolne, a rozpoczęcie postępowania orzekającego wymaga zgody rodziców lub opiekuna prawnego dziecka. Dzieci, młodzież i ich rodzice lub opiekunowie mogą korzystać z usług dowolnej, wybranej poradni; zasada rejoni­zacji dotyczy jedynie spraw wymagających postępowania orzekającego i kwalifikacyjnego. 41

W ramowym statucie Publicznych Poradni stanowiącym załącznik do oma­wianego Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej określono zadania poradni psychologiczno- pedagogicznej. Poradnia realizuje swoje zadania przez prowadzenie działalności diagnostycznej, terapeutycznej, doradczej oraz profilaktycznej w środowisku wychowującym, a w szczególności:

1. w zakresie diagnozy - prowadzi badania dzieci zgłaszających się do porad­ni, dokonuje diagnozy potrzeb edukacyjnych, odchyleń i zaburzeń rozwojo­wych dzieci i młodzieży, kwalifikuje do odpowiednich form pomocy psychologiczno-pedagogicznej, profilaktyczno-wychowawczej, opieki, kształ­ceniu specjalnego i resocjalizacji, prowadzi specjalistyczny zespół psychologi­czno-lekarski doradztwa szkolno-zawodowego,

2. w zakresie terapii - prowadzi różnego rodzaju formy terapii psychologicz­nej, pedagogicznej i społecznej w stosunku do dzieci i młodzieży, inspiruje działalność terapeutyczną w szkołach i innych placówkach, udziela konsultacji i innych form merytorycznych w tym zakresie,

3. w zakresie doradztwa - prowadzi doradztwo psychologiczne i pedagogiczne dla dzieci i młodzieży, rodziców i nauczycieli oraz kształtuje u młodzieży umiejętność racjonalnego wyboru kierunku kształcenia i zawodu,

4. w zakresie profilaktyki zaburzeń rozwojowych i trudności wycho­wawczych - wspiera rodzinę i szkołę, popularyzuje wiedzę psychologiczną i

99

pedagogiczną, rozwija umiejętności wychowawcze, inicjuje różnorodne formy pracy wychowawczej w środowisku szkolnym i pozaszkolnym dziecka.

Jak więc wynika z przedstawionych zadań poradni psychologiczno- pedago­gicznej - prowadzi ona działalność głównie z zakresu poradnictwa zawodowego wśród dzieci, młodzieży, rodziców i nauczycieli chociaż nie wyklucza się działań-w zakresie orientacji zawodowej. Interesującym, aczkolwiek unikalnym w skali kraju rozwiązaniem organizacyjno-formalnym jest powołane w 1992 roku Cen­trum Orientacji i Poradnictwa Zawodowego w Katowicach. Zostało ono utworzone w wyniku połączenia etatów pionu zawodowego sześciu poradni wychowawczo-za­wodowych obsługujących teren Katowic i Mysłowic. Nowa placówka kompleksowo ujmuje zadania orientacji i poradnictwa zawodowego. Zgodnie z założeniami Centrum pełni następujące funkcje:

• banku informacji o zawodach i kształceniu, zaplecza metodycznego dla doradców zawodu,

• zaplecza diagnostycznego w stosunku do osób mających trudności z wyborem zawodu bądź kierunku kształcenia,

• zespołu kwalifikującego do odpowiednich form kształcenia dla uczniów niepełnosprawnych,

• pomocy uczniom, młodzieży, osobom niepełnosprawnym i dorosłym, którzy wymagają bardziej zindywidualizowanych działań ułatwiających im samo­dzielne pokierowanie własną karierą zawodową,

• pomocy szkołom wszystkich typów i stopni w prowadzeniu orientacji szkolno­ zawodowej w odniesieniu do uczniów ostatnich dwu klas.42

Przedstawiony przykład ukazuje, że można (jest to dopuszczalne zgodnie z obowiązującymi przepisami) tak zorganizować poradnię specjalistyczną, aby speł­niała funkcje wiodące i koordynujące w zakresie orientacji i poradnictwa zawodo­wego na swoim terenie, wychodząc poza rumy organizacyjne poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Organizacje dziecięce i młodzieżowe, koła zainteresowań

Działania związane z orientacją zawodową realizowane są również w orga­nizacjach dziecięcych i młodzieżowych, a zwłaszcza w kołach zainteresowań działających w szkołach, domach kultury i pałacach młodzieży. Zaznaczyć jednak należy, że nie jest to ich podstawowa funkcja, a jedynie przy wypełnianiu innych swoich zadań przewijają się tam problemy związane z przygotowaniem dzieci i młodzieży do wyboru zawodu. Dziecięce i młodzieżowe koła zainteresowań rozwi­jają przede wszystkim w interesowania i uzdolnienia swoich uczestników, ale

100

może to być również związane z wyborem przyszłego zawodu.

Zdarza się, że młody człowiek rozwijając od najmłodszych lat swoje zainteresowania w ogólnym kierunku czyni z nich w przyszłości swój zawód i przygotowuje się profesjonalnie do jego wykonywania kończąc odpowiednią szkołę lub uczelnię. Należy też zdawać sobie sprawę z faktu, że przez rozwijanie zainteresowań poprzez udział w pracy kół zainteresowań można kształtować u jednostki umiejętność współdziałania, pracy w grupie, radzenia sobie w sytuacjach problemowych - co również ma znaczenie dla rozwoju zawodowego.

Umiejętność i wiadomości zdobyte poprzez udział w takich formach mogą stanowić też cenne i liczące się w przyszłej pracy zawodowej dodatkowe kwalifi­kacje.

Jeżeli zatem dobrowolne uczestnictwo w wybranym kole zainteresowań jest zgodne z autentycznymi zainteresowaniami i zamiłowaniami dziecka, można przypuszczać, że udział ten będzie miał znaczący wpływ na jego rozwój zawodowy. Występujące zaś w kołach zainteresowań elementy wychowania przez pracę służą kształtowaniu postawy wobec pracy ludzkiej i jej wyników.

W niektórych jednak organizacjach występują formy działalności celowo ukierunkowane na realizację zadań orientacji i poradnictwa zawodowego. Do nich można zaliczyć np. harcerstwo które uczestniczy w organizowaniu kącików orientacji zawodowej i turniejów o tematyce zawodoznawczej; zuchy i harcerze poznają także różne formy działalności ludzkiej przez zdobywanie stopni i sprawności tematycznie związanych z zawodami i pracą ludzką. 43

2.2. Instytucje działające poza systemem edukacji

Podstawowe instytucje działające w systemie orientacji i poradnictwa zawodowego poza systemem edukacji narodowej to:

- urzędy pracy,

- placówki służby zdrowia,

- środki masowego przekazu,

w pewnym zakresie można do tej grupy zaliczyć także zakłady pracy, które w określony sposób wpływają na funkcjonowanie rynku pracy, chociaż ich planowa i celowa działalność na rzecz orientacji zawodowej jest na pewno w chwili obecnej ograniczona.

101

Urzędy pracy

W związku ze zmianami, które zaszły na rynku pracy w Polsce w roku 1989 - istniejące wcześniej wydziały zatrudnienia i spraw socjalnych zostały na mocy Ustawy o zatrudnieniu z dnia 29 grudnia 1989 roku (Dziennik Urzędowy Ministra Pracy i Polityki Socjalnej Nr 75 z 1989 r., poz. 446) przekształcone w Biura Pracy.

Biura pracy zajmowały się przede wszystkim pośrednictwem i poradnictwem zawodowym, pomagając przede wszystkim osobom poszukującym pracy. Porad­nictwo zawodowe prowadzone przez nie miało na celu udzielanie pomocy w wyborze zawodu, zmianie zawodu lub pracy. Było ono realizowane przez:

• informowanie o zawodach, warunkach pracy w zakładzie pracy, możliwości uzupełnienia lub podnoszenia kwalifikacji zawodowych;

• udzielanie indywidualnych porad zawodowych;

• współdziałanie z zakładami pracy w organizowaniu miejsc pracy dla inwalidów 44

Na mocy Ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu z dnia 16 października 1991 roku (Dziennik Ustaw Nr 106, poz. 457) utworzono Urząd Pracy jako centralny urząd administracji państwowej podlegający Ministrowi Pracy i Polityki Socjal­nej. Minister Pracy i Polityki Socjalnej określił w drodze rozporządzenia organi­zację, szczegółowe zasady i, zakres działania Urzędu Pracy oraz wojewódzkich i rejonowych urzędów pracy (Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 16 grudnia 1992 roku, Dziennik Ustaw Nr 97, poz. 482),

Do zadań Urzędu Pracy należało- w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego:

- koordynowanie działań w zakresie szkolenia, orientacji i poradnictwa zawodowego na potrzeby krajowego rynku pracy, przy współpracy z Minister­stwem Edukacji Narodowej oraz kuratoriami oświaty.

Zaś do zakresu działania wojewódzkich urzędów pracy, dotyczącego orientacji

poradnictwa zawodowego zaliczono:

1. koordynowanie przy współpracy z kuratoriami oświaty, działań w zakresie szkolenia, orientacji i poradnictwa zawodowego na potrzeby regionalnego rynku pracy, prowadzonych przez istniejące na danym terenie organizacje i instytucje,

2. udzielanie młodocianym nie pobierającym nauki oraz pełnoletnim kandyda­tom do pracy specjalistycznej porady w wyborze zawodu, przekwalifikowaniu lub podjęciu pracy,

3. zlecanie wykonywania specjalistycznych badań psychologicznych i lekarskich uprawnionym do lego jednostkom,

102

4. gromadzenie i aktualizowanie informacji o zawodach, miejscach nauki i pracy oraz opracowywanie i upowszechnianie tych informacji.

5. inspirowanie, organizowanie i prowadzenie, w zależności od potrzeb, grupo­wych zajęć dla bezrobotnych i poszukujących pracy w celu nabycia przez nich umiejętności poszukiwania i uzyskiwania pracy,

6. udzielanie zakładom pracy pomocy w doborze kandydatów do pracy na stanowiska wymagające szczególnych dyspozycji psychicznych,

7. współpracę z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi i specjalistycznymi działającymi w systemie oświaty, i innymi instytucjami zajmującymi się orienacją i poradnictwem zawodowym.

Rejonowym urzędom pracy w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego przypisano w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 16 grudnia 1992 roku następujące zadania:

1. tworzenie banku informacji o zawodach, rynku pracy i możliwościach zmiany kwalifikacji,

2. b) prognozowanie zmian lokalnego rynku pracy,

3. udzielanie informacji indywidualnych, ułatwiających wybór zawodu poszukiwanego na lokalnym rynku pracy,

4. przedstawianie możliwości przekwalifikowania się w ramach nauczanego zawodu w szkołach zawodowych,

5. organizowanie grupowych zajęć ćwiczących w technikach aktywnego poszukiwania pracy,

6. udzielanie indywidualnych porad zawodowych w oparciu o specjalistyczne badania lekarskie i psychotechniczne,

7. informowanie zakładów pracy i udzielanie pomocy w doborze pracowników o szczególnych cechach psychofizycznych,

8. inicjowanie organizacji kursów zawodowych i kontrolę nad ich przebiegiem,

9. współpracę z poradniami psychologiczno- pedagogicznymi i specjalistycznymi,

działającymi w systemie oświaty

Jak wynika z przedstawionej listy zadań urzędów pracy różnych szczebli- były one dość szczegółowo i konkretnie sformułowane, a zadania orientacji i poradnictwa zawodowego były wydzielone jako odrębna grupa zadań.

Kolejne zmiany dotyczące urzędów pracy zostały wprowadzone na mocy Ustawy z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dziennik Ustaw Nr 1 z 1995 roku, poz. 1) wraz z nowelizacją z 22 grudnia 1995 r.

Zmieniono również w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 21 marca 1995 roku w sprawie organizacji, szczegółowych zasad działania Krajowego Urzędu Pracy oraz wojewódzkich i rejonowych urzędów pracy (Dzien­nik Ustaw Nr 38 z 1995 r., poz. 187), zakres zadań.

103

Nie są już wyszczególnione grupy zadań dotyczące orientacji i poradnictwa zawodowego, a zadania tego zakresu dotyczące można znaleźć w innych zakresach, wyszczególnionych w omawianym Rozporządzeniu. Do zakresu działania Krajowego Urzędu Pracy, dotyczącego orientacji i poradnictwa zawodowego można zaliczyć:

- w grupie spraw tworzenia i wykorzystania instrumentów polityki rynku pracy:

1. organizowanie, rozwijanie i koordynowanie działań w zakresie pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej,

2. wyposażenie w zbiory informacji zawodowej, metody i techniki poradnictwa zawodowego dla rozwoju informacji zawodowej i poradnictwa zawodowego w wojewódzkich i rejonowych urzędach pracy,

3. prowadzenie działalności informacyjnej i wydawniczej dotyczącej rynku pracy.

Do zadań wojewódzkich urzędów pracy, związanych z orientacją i poradnictwem zawodowym należy:

- w grupie spraw realizacji lokalnej polityki zatrudnienia:

1. współdziałanie z kuratoriami oświaty oraz instytucjami szkolącymi w zakresie kształcenia zawodowego i szkolenia bezrobotnych,

2. współdziałanie z właściwymi instytucjami w opracowaniu analiz i oceny struktury i rozmieszczenia szkolnictwa ponadpodstawowego,

- w grupie zadań koordynowania działań rejonowych urzędów pracy w zakresie informacji zawodowej i poradnictwa zawodowego:

1. informacje zawodowe o zasięgu wojewódzkim i ich popularyzację,

2. instruktaż dla doradców zawodowych rejonowych urzędów pracy,

3. nadzór merytoryczny nad działalnością doradców zawodowych rejonowych urzędów pracy,

- wspieranie działalności klubów pracy.

Natomiast zadania rejonowych urzędów pracy dotyczące orientacji i porad­nictwa zawodowego to:

- udzielanie pomocy w rozwiązywaniu problemów zawodowych bezrobotnym i innym osobom poszukującym pracy oraz pracodawcom przy doborze kandydatów na stanowiska wymagające szczególnych predyspozycji, a w szczególności:

1. udzielania indywidualnych i grupowych porad zawodowych,

2. upowszechniania informacji zawodowych ułatwiających wybór zawodu, zmianę kwalifikacji, pozyskanie lub zmianę pracy,

3. zlecania badań lekarskich oraz specjalistycznych badań psychologicznych umożliwiających udzielanie indywidualnych porad zawodowych i wydawania opinii o przydatności zawodowej, kierunku szkolenia,

104

- diagnozowanie potrzeb szkoleniowych rynku pracy i bezrobotnych,

- pomoc w uzyskaniu zatrudnienia przez osoby niepełnosprawne, obejmujące w szczególności:

1. gromadzenie informacji o wolnych miejscach pracy oraz inicjowanie tworzenia nowych miejsc pracy,

2. prowadzenie poradnictwa zawodowego oraz inicjowanie szkolenia i przekwali­fikowania,

3. prowadzenie pośrednictwa pracy.

Jak wynika z przedstawionych zadań urzędów pracy w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego - określone w aktualnych przepisach dotyczą przede wszystkim poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej, w znacznie mniej­szym stopniu szeroko rozumianej orientacji zawodowej.

W Ustawie o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu określono również na czym polega poradnictwo zawodowe prowadzone przez urzędy pracy. Polega ono na udzielaniu bezrobotnym i innym osobom poszukującym pracy pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia oraz pracodawcom w doborze kandydatów do pracy na stanowiska wymagające szczególnych predyspo­zycji psychofizycznych.

Poradnictwo zawodowe kieruje się następującymi zasadami:

1. dostępności usług dla wszystkich osób bezrobotnych i innych osób poszukujących pracy oraz dla pracodawców,

2. dobrowolności korzystania z usług poradnictwa zawodowego, ,

3. równości w korzystaniu z usług poradnictwa zawodowego, bez względu na narodowość, płeć, wyznanie, przynależność do organizacji politycznych i społecznych oraz inne okoliczności,

4. swobody wyboru zawodu i miejsca zatrudnienia,

5. bezpłatności korzystania z usług poradnictwa zawodowego,"

6. poufności i ochrony danych osobistych bezrobotnych i innych osób poszukujących pracy, korzystających z usług poradnictwa zawodowego.

Poradnictwo zawodowe świadczone w formie porad indywidualnych i grupo­wych prowadzą rejonowe urzędy pracy. Porady indywidualne, mogą być poprze­dzone specjalistycznymi badaniami lekarskimi i psychologicznymi. Koszty badań nie obciążają bezrobotnego i innych osób poszukujących pracy, a badania można przeprowadzić tylko za zgodą osoby, która im się poddaje.

Jak wynika z przedstawionych zadań urzędów pracy -ich działalność zwią­zana z orientacją i poradnictwem zawodowym to przede wszystkim:

- gromadzenie i rozpowszechnianie informacji zawodowych,

105

- poradnictwo indywidualne dla osób poszukujących pracy, zmieniających pracę i innych,

- poradnictwo grupowe dla osób poszukujących pracy, bezrobotnych i innych,

- poradnictwo dla pracodawców i zakładów pracy.

Doradcy zawodowi w urzędach pracy zaopatrywani są sukcesywnie w literaturę psychologiczną, socjologiczną i pedagogiczną, poradniki, informatory i ulotki obejmujące problematykę praw i obowiązków bezrobotnego, prawa pracy, charakterystyk kwalifikacji, aktywnych metod poszukiwania pracy, ale w swojej codziennej działalności muszą na bieżąco rozwiązywać problemy związane z oczekiwaniami klientów w oparciu o informacje o charakterze lokalnym.44

Pełna informacja zawodowa powinna obejmować:

- opis pracy łącznie z analizą pracy i funkcji pracowniczych oraz warunków pracy,

- wymagania zdrowotne (kwalifikacje, wymagane cechy psychofizyczne, przeciwwskazania zdrowotne),

- możliwości zatrudnienia i doskonalenia zawodowego,

- możliwości zatrudnienia.

Zakres ten rozszerzany przez urzędy pracy o zakres wiedzy niezbędnej do podejmowania decyzji zawodowej związanej z przygotowaniem do podjęcia pracy i zatrudnienia, a także z prawami i obowiązkami osób bezrobotnych i poszukujących pracy. 45

Przygotowanie tak rozumianej informacji jest zadaniem trudnym, ale urzędy pracy podejmują się tej działalności. W niektórych wojewódzkich i rejonowych urzędach pracy problem informacji zawodowej został rozwiązany kompleksowo, np. w Płocku stworzono bank informacji o zawodach w formie "Teczek informacji o zawodach" i w formie programu komputerowego umożliwiającego uzyskiwanie przez klientów urzędów pracy wiarygodnych informacji zawodowych.

W Wojewódzkim Urzędzie Pracy w Toruniu powstaje Centrum Informacji Zawodowej, które tworzone jest we współpracy polsko-niemieckiej. 46. Prace te mają doprowadzić do utworzenia jednolitego systemu informacji zawodowej dla potrzeb urzędów pracy w całym kraju.

Indywidualne poradnictwo w urzędach pracy zakłada:

1. pomoc osobie mającej podjąć decyzję, np. w sprawie wyboru zawodu, pracy, rodzaju szkolenia (wybór powinien być świadomy),

- w poznaniu samej siebie;

- w samodzielnym gromadzeniu informacji (nie oznacza to jednak, że wymaga się od osoby poszukującej pomocy samodzielnego opracowania informacji);

b) przekazywanie informacji:

106

- o zawodach interesujących osoby zgłaszające się po poradę (w tym o predyspozycjach psychofizycznych niezbędnych do wykonywania danego zawodu),

- zawodach typowych dla danego regionu, czy o zawodach deficytowych,

- o potrzebach gospodarczych środowiska,

- o szkołach podstawowych i warunkach nauki w tych szkołach,

- o możliwościach dokształcania, doskonalenia w drodze szkolenia kursowego,

- o skutkach rozwiązań problemu, z którym zgłasza się klient.

Skutkiem porady indywidualnej powinno być przede wszystkim samodzielne podjęcie decyzji przez osobę poszukującą porady.47

W urzędach pracy prowadzi się również poradnictwo grupowe, Może być ono

stosowane wtedy, gdy doradca stwierdza, że zajęcia poprowadzone w grupie mogą pomóc uczestnikom w krótszym czasie niż miałoby to miejsce w pracy indywidualnej. Zakłada się zatem, że poradnictwo to dotyczy osób z podobnymi problemami. Poradnictwo grupowe może dotyczyć np,. zajęć dla osób poszukujących pracy, niezdecydowanych co do własnej przyszłości zawodowej itp.48

Do najbardziej znanych form pracy doradców zawodowych wykorzystujących metody pracy grupowej należą Job Finding Clubs, czyli zajęcia dla osób poszukujących pracy. Ich specyfika została dość dobrze opisana w wielu krajach, a także materiały te dotarły do Polski i są wykorzystywane w pracy tworzonych w wielu województwach Klubów Pracy.49

Zadaniem zajęć w Klubie Pracy jest udzielanie pomocy bezrobotnym w zakresie: pokonywania barier zawodowych, rozwiązywania sytuacji konflikto­wych, kształtowania umiejętności nawiązywania: kontaktu i przeprowadzaniu rozmów z pracodawcą, nauki efektywnego poszukiwania pracy oraz radzenia sobie ze stresami wynikającymi z sytuacji bezrobocia. Ważną rolę odgrywa też porad­nictwo grupowe dla młodzieży ostatnich klas szkół podstawowych i ponadpodstawowych. 50

Kolejny zakres poradnictwa to poradnictwo dla zakładów pracy. Doradztwo to, w obecnej sytuacji na rynku pracy ma za zadanie skorelowanie interesów dwóch partnerów na tym rynku: kandydata do pracy (dysponującego wiedzą i umiejętnościami) i pracodawcy (dysponującego gotowym do uruchomienia miejscem pracy). Sam dobór pracowników z racji istniejącego bezrobocia, nie jest zagadnieniem dla pracodawców trudnym, lecz skorelowanie kwalifikacji kandydatów do pracy z wymaganiami na stanowisku pracy nie jest już takie proste. Jak wynika z doświadczeń pracowników urzędów pracy- pracodawcy często nie potrafią jasno określić oczekiwań w zakresie umiejętności i wiedzy wyma-

107

ganych na oferowanym stanowisku pracy. Często też nie mają świadomości, że właściwe skorelowanie wymagań i kwalifikacji pracownika daje wymierne efekty ekonomiczne.51

Do zakresu świadczonych przez rejonowe urzędy pracy usług doradztwa pracy dla zakładów pracy zaliczyć można:

• określanie wymagań dla organizowanych stanowisk pracy,

• gromadzenie wiedzy o rynku pracy,

• przedsięwzięcia na rzecz osób zwalnianych realizowane z udziałem urzędu pracy:

a) analizy możliwości zatrudnienia zwalnianych pracowników w dotychczasowym za wodzie u innych pracodawców,

b) określenie możliwości zorganizowania szkoleń dla osób przewidzianych do przekwalifikowania i refundacji kosztów tych szkoleń,

c) zapewnienie pomocy doradcy pracy dla osób niezdecydowanych co do możliwości kształcenia lub zatrudnienia,

d) pomoc przy wyborze miejsca pracy,

e) udzielenie pomocy prawnej w zakresie obowiązujących przepisów dotyczących zatrudnienia. 52

Na podkreślenie zasługuje też fakt wydawania i rozpowszechniania przez urzędy pracy materiałów związanych z informacjami zawodowymi, informacjami o poszukiwaniu pracy, przepisach prawnych dotyczących zatrudnienia i bezrobocia, a takie opracowań dla doradców zawodowych. Do ostatniej z wymienionych grup opracowań należy cykl: Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego. Zawierają one interesujące materiały, które stanowić powinny pomoc dla doradców zawodowych w ich codziennej pracy. Urząd Pracy partycypuje także w wydawaniu cyklu Pedagogika Pracy i innych wydawnictw związanych najczęściej z organizowanymi przez siebie konferencjami i seminariami. Opracowania takie przygotowują również i rozpowszechniają niektóre wojewódzkie i rejonowe urzędy pracy. Natomiast liczne broszury i ulotki, a takie podobne materiały zawierające m.in. wskazówki dotyczące poszukiwania procy, prowadzenia rozmów z pracodawcami, praw i obowiązków bezrobotnego, zwiększaniu swoich szans na rynku pracy, itp. kierowane są do klientów urzędów pracy i rozprowadzane nieodpłatnie.

Przedstawiona tu działalność urzędów pracy w zakresie orientacji i porad­nictwa zawodowego, aczkolwiek dość rozległa, jeszcze się rozwija i nie można powiedzieć, że osiągnęła już swój ostateczny wymiar. Nie sprzyjają jej rozwojowi często zmieniające się przepisy i uregulowania prawne. Od 1989 roku przepisy w tym zakresie zmieniły się trzykrotnie, co na pewno nie jest korzystne dla rozwoju działalności urzędów pracy. Wydaje się jednak, że stają się one znaczącym, jeżeli

108

nie najważniejszym ogniwem systemu orientacji i poradnictwa zawodowego działającego poza systemem edukacji narodowej.

Placówki służby zdrowia

Podstawowe zadania resortu zdrowia i opieki społecznej w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego dotyczą przede wszystkim badań lekarskich przydat­ności zawodowej uczniów wszystkich typów szkół, w celu ustalenia przeciwwska­zań, a w szczególnie trudnych przypadkach, również wyboru zawodu i dalszej pracy. 53

Lekarze opiekujący się młodzieżą w szkołach powinni współpracować z pedagogami, psychologami i rodzicami uczniów w procesie przygotowania mło­dzieży do wyboru zawodu. Istotna jest również współpraca służby zdrowia z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi przeprowadzanie badań konsultacyj­nych uczniów -dla ich potrzeb. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 czerwca 1993 roku w sprawie organizacji i zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz innych publicznych poradni specjalistycznych - w skład zespołu orzekającego, który m.in. kwalifikuje dzieci niepełnosprawne i przewlekle chore do odpowiednich form kształcenia zawodowego, wchodzi lekarz specjalista określający rodzaj schorzenia.

W 1993 roku ukazało się opracowanie Kwalifikacja zdrowotna młodzieży do zawodu. Materiały pomocnicze dla lekarzy oraz pracowników poradni psychologiczno- pedagogicznych, wydane przez Instytut Matki i Dziecka. Na podstawie informacji uzyskanych od lekarzy szkół zawodowych: własnych doświadczeń w pracy zawodowej pracowników Instytutu Matki i Dziecka oraz Centralnego Ośrodka Metodycznego Poradnictwa Wychowawczo-Zawodowego i obowiązują­cych przepisów - sporządzono tabele dla około 60 zawodów i grup zawodowych. 54 Jest to materiał bardzo potrzebny w pracy poradni psychologiczno-pedagogicz­nych i zespołów orzekających.

Istotną rolę spełnia służba zdrowia w zakresie poradnictwa zawodowego dla inwalidów. Podstawową komórką organizacyjną jest tutaj sekcja rehabilitacji zawodowej w zespole opieki zdrowotnej, która na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, wywiadu z badanym i badań specjalistycznych ustala najbardziej odpowiednią formę przygotowania zawodowego i zatrudnienia. 55 .

Jak stwierdza S. Szajek - rola służby zdrowia w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu i przyszłej pracy oraz w reorientacji zawodowej nie jest w pełni

109

doceniona przez szkoły, a również i przez samą służbę zdrowia. Wyniki badań przeprowadzonych przez poradnie higieny szkolnej i lekarzy szkół zawodowych wskazują, że bardzo wysoki procent młodzieży przyjmowanej do szkól zawodo­wych nie był uprzednio badany przez lekarzy i że około 25% uczniów nie powinno podjąć nauki danego zawodu ze względów zdrowotnych. Również badania młodych pracowników w przemyśle -dopiero rozpoczynających pracę zawodową absolwen­tów szkol zawodowych wykazały, że około 25% z nich zostało ze względu na stan zdrowia nieodpowiednio zakwalifikowanych do zawodu. Nie powinni oni podejmo­wać pracy w swoim wyuczonym zawodzie.56

Na tej podstawie można sformułować wniosek, że są dwa szczególne okresy w rozwoju zawodowym młodzieży, w których przeprowadzane powinny być bada­nia lekarskie pod kątem przydatności zawodowej. Pierwszy z nich to okres, w którym młodzież zamierza rozpocząć naukę w szkole ponadpodstawowej (zawodo­wej lub ogólnokształcącej), a drugi to końcowy okres tej nauki i wejście młodego człowieka na rynek pracy albo podjęcie studiów wyższych. W pierwszym okresie interwencja lekarza jest konieczna ze względu na to, że może on przyczynić się do bardziej celowego pokierowania losami zawodowymi ucznia przez pomoc w wybo­rze zawodu (szkoły) adekwatnego do możliwości psychofizycznych i zdrowotnych ucznia. W drugim etapie lekarze powinni pomóc ocenić przydatność zawodową uczniów kończących szkołę zawodową i doradzać podjęcie pracy optymalnej w określonym zawodzie i odpowiednim stanowisku.57

To samo dotyczy uczniów kończących licea ogólnokształcące, wybierających kierunek dalszego kształcenia - również lekarz powinien orzekać na podstawie badań, o przydatności do danego kierunku studiów i przyszłego zawodu.

Badania lekarskie, o czym już wspomniano wcześniej przy omawianiu dzia­łalności urzędów pracy, są również istotne w przypadku osób, które chcą lub muszą się przekwalifikować lub też zmienić pracę.

Resort zdrowia i opieki społecznej włącza się również do pracy nad popula­ryzacją zawodów medycznych przez opracowywanie charakterystyk kwalifikacji zawodów medycznych i materiałów informacyjnych dla potrzeb orientacji i porad­nictwa zawodowego. Zajmuje się również doskonaleniem kadr medycznych w zakresie poradnictwa zawodowego. Wszyscy lekarze opiekujący się młodzieżą szkolną i lekarze przemysłowej służby zdrowia powinni być przeszkoleni w zakre­sie orientacji zawodowej i poradnictwa zawodowego. Działalność w tym zakresie prowadzą:

- Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego,

- Instytut Matki i Dziecka,

- Instytut Medycyny Pracy,

110

- Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Średnich Kadr Medycznych.58

Środki masowego przekazu

Środki masowego przekazu, takie jak: radio, telewizja, prasa, książki, nagra­nia i filmy mogą spełniać ważną rolę jako elementy przygotowania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu lub szkoły. Ich rola nie ogranicza się tylko do uczniów, mogą też spełniać istotne zadania związane z doradztwem zawodowym dla dorosłych.

Ich podstawową działalność w tym zakresie można określić jako upowszechnianie treści zawodoznawczych, zapoznawanie z różnymi rodzajami zawodów, ukazywanie ich pozytywnych i negatywnych skutków, informowanie o możliwo­ściach kształcenia w różnych kierunkach, warunkach stawianych kandydatom do szkół zawodowych i pracownikom w danym zawodzie. W ostatnich latach dodać do tego należy propagowanie treści związanych z poszukiwaniem pracy, radze­niem sobie w sytuacji bezrobocia, prowadzeniem rozmów z pracodawcami, pisa­niem podań o pracę itp. W środkach masowego przekazu umieszczane są też oferty pracy z określeniem wymagań dla przyszłych pracowników.

Można też znaleźć interpretacje różnych przepisów prawnych dotyczących zatrudnienia i bezrobocia.

Środki masowego przekazu mają tę ważną zaletę, że informacje przez nie przekazywane mogą w krótkim czasie dotrzeć do wielu odbiorców. Informacje przekazywane za ich pośrednictwem mogą docierać wszędzie tam, gdzie bezpo­średnie zetknięcie się z różnymi rodzajami pracy i zawodów jest niemożliwe.

Treści związane z orientacją i poradnictwem zawodowym, przekazywane za pośrednictwem środków masowego przekazu można podzielić na:

- przygotowane celowo dla orientacji i poradnictwa zawodowego,

- przekazywane przy okazji prezentowani innej problematyki.

Treści celowo przygotowane dla realizacji zadań orientacji zawodowej znaj­dują się najczęściej w różnego rodzaju informatorach, poradnikach, ulotkach, plakatach, artykułach prasowych kierowanych do uczniów, rodziców, nauczycieli i innych osób zainteresowanych tą problematyką, a także w poradach zamieszcza­nych w prasie, radiu i telewizji na życzenie indywidualnych osób.

Informatory i poradniki dotyczą przede wszystkim informacji o szkołach ponadpodstawowych i kierunkach studiów, wymagań stawianych kandydatom do danej szkoły i zawodu. Z inicjatywy Pracowni Doradztwa Zawodowego Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej wydano Vademecum absol­wenta.

111

Jest to pozycja przewidziana dla uczniów szkół ponadpodstawowych wszy­stkich typów i dla absolwentów tych szkół. Celem jej jest m.in. pomoc w poznawa­niu różnorodności dróg dochodzenia do zawodu i do miejsca pracy. Określając drogi dochodzenia do zawodu uwzględniono placówki uprawnione do szkolenia zawodo­wego (publiczne i niepubliczne, młodzieżowe i dla pracujących, szkolnej i poza­szkolnej oświaty dorosłych), ze szczególnym uwzględnieniem drożności kształcenia i przekwalifikowania zawodowego. Punktem wyjścia dla propozycji są kwalifikacje i poziom wykształcenia ogólnego i zawodowego, jakie daje szkoła, do której uczeń uczęszcza. Vademecum powinno też ułatwić młodzieży kontakty z państwowymi urzędami pracy i niepublicznymi instytucjami, zajmującymi się doborem kadr dla zakładów pracy. W opracowaniu znajduje się także minimum prawne, które powinien znać każdy podejmujący pierwszą pracę.59

Podobne opracowania, jednak o zasięgu lokalnym wydawane są przez nie­które kuratoria oświaty, często we współpracy z urzędami pracy na danym terenie.

W ostatnich latach wiele informacji na temat szkolnictwa ponadpodstawo­wego, wymagań stawianych kandydatom do szkół, praw i obowiązków bezrobot­nych, dróg poszukiwania pracy i podobnych ukazuje się w postaci cykli tematycznych w dziennikach lokalnych i prasie młodzieżowej, kobiecej o zasięgu krajowym. Tam też można znaleźć porady dla osób szukających ich w konkretnych sytuacjach związanych z wyborem zawodu, szkoły czy przekwalifikowaniem. Chociaż kierowane są one do ludzi, którzy o nie prosili, mogą z nich skorzystać inne osoby.

Wiele tego typu wydawnictw, jak już wspomniano wcześniej, wydają urzędy pracy.,

Na podkreślenie zasługuje bardzo interesująca pozycja W. Trzeciaka Przygotowujemy się do wyboru zawodu, skierowana do młodzieży kończącej szkolę podstawową, która stoi przed problemem wyboru drogi dalszego kształcenia się. Zawiera ona, podane w bardzo przystępnej formie, treści, które mogą pomóc w poznaniu samego siebie i swoich zainteresowań, a także wskazówki, gdzie można udać się po informacje związane z wyborem zwodu i pomoc w tym zakresie.

Treści zaliczane do pierwszej z wymienionych tu grup mogą być również przekazywane za pomocą filmu, przezroczy, radia i telewizji. Opracowywane są również programy komputerowe pomocne przy podejmowaniu decyzji zawodo­wych, stanowiące źródło informacji zawodowej itp. Radio i telewizja nadają okresowe cykle audycji informujących o możliwościach dalszego kształcenia się, propagujących niektóre zawody, pomagające w wyborze zawodu czy pracy. Są one kierowane do dzieci, młodzieży, rodziców i osób bezrobotnych czy poszukujących pracy. Wydaje się jednak, że tych programów, które ze względu na specyfikę radia

112

i telewizji - szybkość docierania da szerokiej widowni, mogłyby być przydatne dla potrzeb orientacji i poradnictwa zawodowego, jest obecnie zbyt mało..

Wiele treści dotyczących problematyki pracy ludzkiej, roli i znaczenia róż­nych zawodów w społeczeństwie i gospodarce narodowej, roli pracy w życiu jednostki przekazywanych może być przy okazji prezentowania innych treści. Literatura piękna, filmy fabularne czy wiele audycji radiowych i telewizyjnych przedstawia rolę pracy i trudu człowieka, pokazuje tradycje związane z wykony­waniem różnych zawodów, ale także niekiedy prezentuje konsekwencje utraty pracy dla jednostki i jej rodziny. Tego. typu treści mogą takie wywierać wpływ na decyzje zawodowe młodzieży i dorosłych.

Stwierdzić jednak należy, że ciągle jest zbyt mało informatorów, audycji radiowych i telewizyjnych czy filmów, które mogłyby być pomocne w prowadzeniu orientacji i poradnictwa zawodowego. Choć podejmowane są różnorodne próby w tym zakresie, wyraźnie zwiększyła się liczba artykułów w prasie i poradnictwa za pośrednictwem gazet i tygodników -to jednak stanu aktualnego nie można uznać za całkowicie zadowalający,

3. Specjaliści w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego - doradca zawodu

Doradca zawodu jest pojęciem funkcjonującym zarówno w Polsce jak i zagranicą (ang, occupatianal caunsellor, czcs, odborny poradce, niem. Berufsberiiter) i zajmuje się on udzielaniem porad zawodowych. Doradca zawodu współpracuje z poszczególnymi osobami przygotowującymi się do podjęcia decyzji zawodowych, rodzicami tych osób i nauczycielami. Na ogół pracuje z poszczególnymi jednostkami, może także prowadzić zajęcia z grupami zainteresowanymi wyborem zawodu. Zadaniem jego w stosunku do tych osób jest nie tylko przekazywanie odpowiedniej wiedzy, ale kształtowanie aktywności i inicjatywy. Aby móc udzielać porad zawodowych, doradca zawodu gromadzi i opracowuje odpowiednie informacje, prowadzi dokumentacje dotyczącą potrzeb kadrowych terenu, a także - zwłaszcza jeśli pracuje w szkole - dokumentację dotyczącą uczniów. Aby doradca zawodu mógł dobrze realizować stawiane przed nim zadania, powinien nie tylko dysponować wiedzą o zawodach, posiadać znajomość psychologii i pedagogiki, mieć praktykę pedagogiczną, ale również posiadać życzliwość dla młodzieży i gotowość pomocy. 60 Jak stwierdza B. Wojtasik - termin "doradca zawodu" funkcjonuje abak innych równouprawnionych określeń:

113

- doradca zawodowy,

-organizator orientacji zawodowej,

- koordynator do spraw orientacji zawodowej,

- pełnomocnik do spraw orientacji zawodowej,61

Wydaje się jednak, że termin "doradca zawodu" zawiera w sobie inne z wymienionych tu określeń, ponadto były one używane w literaturze przedmiotu i aktach prawnych przed 1990 rokiem, obecnie częściej zastępuje się je terminem "doradca zawodu".

Wyjaśnienia wymaga natomiast fakt, dlaczego używa się terminu "doradca zawodu", a nie "doradca zawodowy". Bardziej precyzyjne jest określenie pierwsze, ponieważ podkreśla przede wszystkim działanie jakim jest doradzanie zawodu.62 Doradców zawodu można podzielić ze względu na poziom kompetencji pełnione funkcje zawodowe na doradców profesjonalnych i nieprofesjonalnych. Doradcami profesjonalnymi są:

1) doradcy, dla których poradnictwo jest zadaniem podstawowym:

- pracownicy poradni psychologiczno- pedagogicznych zatrudnieni w pionie poradnictwa zawodowego,

- pracownicy urzędów pracy zajmujący się poradnictwem zawodowym;

2) doradcy, dla których zadania orientacji i poradnictwa zawodowego są ważne, ale obok nich mają jeszcze inne obowiązki:

- pedagodzy szkolni,

- nauczyciele szkół ogólnokształcących i zawodowych,

- lekarze przemysłowi, szkolni;

3) pracownicy różnych zawodów, dla których zadania orientacji i poradnictwa zawodowego są zupełnie marginalne:

- lekarze,

- pracownicy wyższych uczelni, pracownicy WOM,

- dziennikarze (RTV, prasa).

Doradcami nieprofesjonalnymi są:

rodzice, starsi koledzy, rówieśnicy, znajomi, krewni, przyjaciele i inni. 63 Doradców zawodu można też podzielić na zajmujących się młodzieżą ­doradcy zawodu i dorosłymi - doradcy pracy.

Według projektu przygotowanego dla potrzeb klasyfikacji zawodów i specjal­ności, doradca zawodu udziela pomocy w formie grupowych i indywidualnych porad zawodowych młodzieży i osobom dorosłym w wyborze zawodu i kierunku kształcenia i szkolenia, uwzględniając ich możliwości psychofizyczne i sytuację życiową, a także problemy rynku pracy oraz możliwości systemu edukacyjnego,

114

współpracując z rodzicami i nauczycielami w procesie orientacji zawodowej uczniów oraz wykorzystując w tym celu wiedzę o zawodach, znajomość technik psychologicznych i pedagogicznych, diagnozy rynku pracy oraz techniczne środki przekazywania informacji zawodowej.

Jego zadania obejmują:

- gromadzenie, opracowywanie i aktualizowanie informacji o zawodach (stanowiskach pracy), drogach uzyskiwania kwalifikacji zawodowych oraz potrze­bach rynku pracy;

- udzielanie informacji indywidualnych i grupowych o zawodach (stanowiskach pracy), instytucjach kształcenia oraz o aktualnej sytuacji rynku pracy; prowadzenie zajęć grupowych z młodzieżą dotyczących planowania kariery zawodowej i aktywnego poszukiwania pracy;

- wykonywanie diagnostycznych badań przydatności do określonego zawodu przy wykorzystaniu metod i technik pomiaru psychologicznego i pedagogicz­nego;

- opracowywanie diagnoz przydatności zawodowej na podstawie zebranego własnego materiału badawczego oraz diagnoz lekarskich;

- udzielanie indywidualnych porad zawodowych ,na podstawie przeprowadzo­nych badań specjalistycznych: psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich zwłaszcza osobom niezdecydowanym w wyborze zawodu posiadającym ogra­niczania w wyborze zawodu oraz pragnących zmienić zawód;

- przekazywanie wiedzy i informacji o zawodach, możliwościach zdobycia kwalifikacji zawodowych, sytuacji na rynku pracy w formie cykli szkoleń, spotkań indywidualnych, konsultacji udzielanych nauczycielom i rodzicom, których dzieci stoją przed wyborem zawodu;

- utrzymywanie ścisłej współpracy zwłaszcza z doradcą pracy w celu wykorzy­stania materiałów dotyczących rynku pracy, organizowania wizyt w zakładach pracy oraz kontaktów z pracodawcami;

- prowadzenie odpowiedniej dokumentacji osób zgłaszających się po poradę.

Doradca zawodu może być zatrudniony w szkole publicznej lub niepublicznej jako nauczyciel- doradca zawodu, prowadząc orientacją zawodową uczniów lub być konsultantem innych nauczycieli zwłaszcza wychowawców klas, w zakresie problematyki orientacji i poradnictwa zawodowego, albo w poradni psychologiczno- pedagogicznej lub urzędzie pracy.

Zgodnie z tym samym projektem doradca pracy pomaga w wyborze zatrudnienia i znalezienia pracy zgodnej z potrzebami i możliwościami osób zaintereso­wanych, zarówno dorosłych jak i młodocianych oraz w określaniu kierunków rozwoju zawodowego jednostek oraz grup społecznych w powiązaniu z potrzebami

115

gospodarki, postępem technicznym i technologicznym zachodzącym w kraju, regionie i zakładzie pracy: doradza pracodawcom w rozwiązywaniu psychospołecznych problemów kierowania zespołami ludzkimi.

Zadania doradcy pracy obejmują:

• udzielanie osobom poszukującym pracy porad związanych ze znalezieniem pracy lub korzystaniem z aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu, orga­nizowanych przez urzędy pracy;

• udzielanie osobom poszukującym pracy porad dotyczących ich sytuacji pra­wnej i społecznej i wynikających z niej możliwości uzyskania pracy i wsparcia; inspirowanie, organizowanie i gromadzenie w zależności od potrzeb grupo­wych zajęć dla osób poszukujących pracy w celu nabycia przez nich umiejęt­ności skutecznego poszukiwania pracy;

• udzielanie wskazówek instytucjom, zajmującym się opracowywaniem informacji zawodowych o potrzebach informacyjnych poszukujących pracy; dokonywanie analizy warunków organizacyjnych, społecznych i psychologicz­nych świadczenia pracy w zakładach pracy, niezbędnych dla prowadzenia polityki personalnej, planowanie karier zawodowych pracowników i doboru kadr;

• dokonywanie doboru i selekcji kadr na stanowiska kierownicze i inne wyma­gające posiadania szczególnych predyspozycji psychofizycznych i osobowościo­wych, a także odpowiedniego zakresu wiedzy i umiejętności zawodowych; doradzanie w zakresie rozwoju zawodowego jednostek oraz grup pracowni­czych; w powiązaniu z potrzebami gospodarki, postępem technicznym i tech­nologicznym;

• określanie skutków społeczno-psychologicznych przemian zachodzących w gospodarce kraju, regionu i o zasięgu lokalnym oraz służenie radą w zakresie optymalnych rozwiązań tej sytuacji.64

B. Wojtasik proponuje zdefiniowanie doradcy zawodu w znaczeniu węższym i szerszym.

Doradca zawodu w znaczeniu węższym to ten, który przez wspólną interakcję z radzącym się udziela pomocy w rozwiązywaniu problemów dotyczących wyboru zawodu i szkoły. Pomoc ta może polegać na formułowaniu porad zawodowych lub /i udzielaniu informacji zawodowej, podawaniu wskazówek, instrukcji, sugestii bądź też na dawaniu oparcia psychicznego czy oświetlaniu pola problemowego związanego z wyborem, zdobyciem, wyuczeniem się lub wykonywaniem zawodu.

W szerszym znaczeniu doradca zawodu to osoba, która niesie pomoc w zakresie wyboru zawodu i szkoły nie tylko przez udzielanie porad zawodowych, wskazówek czy informacji zawodowej, ale także przez wszelkie długotrwale,

116

świadome i celowe działania wychowawcze pobudzające do rozwoju w kierunku

dokonania trafnego wyboru zawodu, wyuczenia się, poznania go i wykonywania. 65

Jak więc wynika z przedstawionych definicji, doradca zawodu w znaczeniu węższym to osoba zajmująca się przede wszystkim poradnictwem (doradztwem) zawodowym, a w znaczeniu szerszym -orientacją zawodową jako działalnością o szerszym zakresie. Należy jednak pamiętać, że trudno niekiedy wyraźnie oddzielić te dwa rodzaje działalności.

Jako podstawowe umiejętności doradcy zawodu wymienia się:

1. umiejętność nawiązywania kontaktu,

2. umiejętność dokonywania oceny indywidualnej lub grupowej,

3. umiejętność prowadzenia doradztwa grupowego,

4. umiejętność gromadzenia i używania informacji dotyczących możliwości rozwoju zawodowego,

5. umiejętność tworzenia i realizacji odpowiedniego dla klienta planu zawodowego,

6. umiejętność obsługi ofert pracy,

7. umiejętność nawiązywania kontaktu z instytucjami lokalnymi,

8. umiejętność zarządzania pracą i regulowania stosunków w biurze

9. zainteresowanie rozwojem zawodowym.

B. Wojtasik na podstawie analizy przedmiotu, w szczególności różnych psychologicznych koncepcji poradnictwa wyodrębniła pięć modeli działalności dorad­cy zawodu: ekspert, informator, konsultant, spolegliwy opiekun i leseferysta. Umieściła je na osi kontinuum, od skrajnie technokratycznego do skrajnie huma­nistycznego - od dyrektywnego eksperta po liberalnego leseferystę.67

Cechy poszczególnych typów doradców zawodu wskazują ich istotę i zakres działań:

I. Doradca- ekspert:

- posiada znaczną przewagę nad radzącym się;

- stresuje, a nawet manipuluje szukającym porady,

- podejmuje takie działania, jak:

1. nakłanianie,

2. przekonywanie,

3. trening,

4. udzielanie instrukcji,

- radzący się pozostaje biernym.

II. Doradca - informator:

zajmuje się głównie informacją o możliwościach zatrudnienia, zawodach proponowaniem najlepszego (jego zdaniem) zawodu dla radzącego się.

117

IlI. Doradca - konsultant:

- reprezentuje poradnictwo dialogowe,

- jest partnerem radzącego się,

- obydwaj są "badaczami", ale doradca ma większe kompetencje,

- doradca wskazuje na nowe aspekty działania i inspiruje dostawiania nowych

celów.

IV. Doradca - spolegliwy opiekun:

- jest otwarty, ciepły, akceptujący,

- stymuluje radzącego się do aktywności,

- nie narzuca zdania, ale nie rezygnuje z udzielenia porady,

- wspiera podejmowanie decyzji przez kandydata do zawodu.

V. Doradca - leseferysta:

- jest zorientowany na radzącego się,

- nie ma gotowych odpowiedzi,

- wybór zawodu jest traktowany przez niego jako proces rozwojowo- wychowawczy,

- pobudza radzącego się do samopoznania się,

- podjęcie decyzji pozostawia radzącemu się. 68

Analizując typy osób radzących się B. Wojtasik stwierdziła, że najbardziej oczekiwanym, najczęściej poszukiwanym doradcą jest konsultant, ponieważ każ­dy typ osoby radzącej się może wybrać tego właśnie doradcę. 69

Również w przeprowadzonych przez tę autorkę badaniach dotyczących wy­boru najbardziej preferowanego modelu działalności doradcy przez młodzież, rodziców i samych doradców -najbardziej optymalnym i preferowanym modelem był doradca - konsultant, chociaż młodzież i rodzice zwracają się ku poradnictwu liberalnemu, a doradcy ku poradnictwu dyrektywnemu. Doradcl1- konsultant jest zaś tym, który godzi rozbieżności między tymi modelami.70

O kształceniu i doskonaleniu doradców zawodu wspomniano już w punkcie omawiającym działalność uczelni wyższych i instytucji naukowo-badawczym w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego. W tym miejscu można jeszcze przypomnieć, że kształcenie tych specjalistów na studiach dziennych prowadzone jest w Wyższych Szkołach Pedagogicznych w Częstochowie i w Bydgoszczy, a na studiach zaocznych również na tych uczelniach oraz w Wyższej Szkole Pedagogi­cznej przy TWP w Szczecinie i Olsztynie. W innych uczelniach problemy te są poruszane w ramach odpowiednich przedmiotów, zajęć fakultatywnych, zajęć do wyboru i seminariów dyplomowych i magisterskich.

Natomiast doskonalenie w formie studiów podyplomowych prowadzone jest na Uniwersytecie Łódzkim, wcześniej prowadzono je też w Wyższej Szkole Peda-

118

gogicznej w Bydgoszczy, a jeszcze wcześniej, w latach 1977-1983 na Uniwersytecie

Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Do form doskonalenia można też zaliczyć szkolenia i konferencje prowadzone przez Krajowy Urząd Pracy i wojewódzkie urzędy pracy, często z udziałem specja­listów zagranicznych, propagujące istniejące tam i utrwalone formy pracy z bezrobotnymi i poszukującymi pracy. Dorobek tych spotkań, jest jak już wspo­mniano, utrwalany w postaci materiałów rozprowadzanych wśród doradców za­wodu w urzędach pracy.

Spotkania i konferencje związane z tematyką orientacji i poradnictwa zawo­dowego organizują również uczelnie wyższe.- przede wszystkim w ostatnich latach Uniwersytet Wrocławski i Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, a także Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych RP i Centrum Metody­czne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.

Pytania kontrolne:

1. Opracować roczny plan współpracy szkoły podstawowej z rodzicami w zakresie orientacji zawodowej dla klasy VII lub VIII.

Uwzględnić udział innych elementów realizacyjnych systemu orientacji i poradnictwa zawodowego.

2. Przygotować informacje o swoim zakładzie pracy lub szkole dla potrzeb orientacji zawodowej dla uczniów pragnących podjąć naukę lub pracę w nim.

3. Opracować projekt cyklu audycji radiowych lub telewizyjnych podejmujących problemy przygotowania do wyboru szkoły, zawodu, poszukiwania pracy, radzenia sobie w sytuacji bezrobocia itp.

4. Jakie zmiany należałoby wprowadzić w polskim systemie orientacji i porad­nictwa zawodowego, aby zadania z tego zakresu mogły być lepiej realizowane?

ZAKOŃCZENIE

Przedstawione opracowanie stanowi pomoc dla studentów pedagogiki (w szczególności specjalności: edukacja i poradnictwo zawodowe i zbliżonych), którzy w trakcie studiów stykają się z zagadnieniami związanymi z przygotowaniem młodzieży do wyboru zawodu, utrwalaniem się w wybranym zawodzie, konieczno­ścią zmiany zawodu, przekwalifikowania i dążenia do mistrzostwa w zawodzie. Może być także swego rodzaju wstępem do samodzielnego studiowania niektórych, szczegółowych zagadnień z zakresu zawodoznawstwa, orientacji zawodowej czy poradnictwa zawodowego.

Rozważania zostały uaktualnione w stosunku do pierwszego wydania z 1990 roku. Oparte zostały na w miarę aktualnej literaturze i przepisach prawnych obowiązujących w 1995 roku.

Nie przedstawiono rozwiązań z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego w innych krajach. Nie oznacza to, że problematyka ta nie jest w nich podejmowa­na. Zaprezentowanie ich wykraczałoby poza możliwości zmian, których można było dokonać przygotowując drugie wydanie skryptu. Osoby zainteresowane mogą znaleźć informacje na ten temat w pracach W. Rachalskiej, S. Szajka, B. Wojtasik czy materiałach przygotowanych przez urzędy pracy.

Nie przedstawiono również działalności prywatnych poradni zajmujących się doradztwem i pośrednictwem pracy (chociaż wspomniano o ich istnieniu), ponie­waż brak jest wiarygodnych danych dotyczących ich liczebności, obsady kadrowej i zakresu działania. Należy jednak zdawać sobie sprawą z faktu, że takie instytucje powstały w latach dziewięćdziesiątych i mogą nadal powstawać i rozwijać swoją działalność.

Procesy: przygotowania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu, utwierdzania w nim w okresie kształcenia zawodowego, zmiany kierunku kształcenia lub zawodu, dążenia do mistrzostwa w zawodzie, planowania swojej kariery zawodo­wej i podobne - wymagają od osób zajmujących się tymi zagadnieniami wiedzy na temat zawodów, rozwoju zawodowego człowieka, znajomość i zasad, metod i form

120

orientacji i poradnictwa zawodowego. Odpowiedzialność za ten zakres działalności jest w polskim systemie edukacyjnym rozłożona na wiele instytucji i środowisk wychowawczych. Natomiast w stosunku do osób dorosłych odpowiedzialny za ten

zakres działalności jest resort pracy i polityki socjalnej.

Dlatego też wydaje się, że poznanie zagadnień zawoznawstwa, orientacji i poradnictwa zawodowego powinno być obowiązkowe w procesie kształcenia na­uczycieli i pedagogów, którzy w swojej działalności spotykają się z problemami rozwoju zawodowego, być może nieraz sami będą musieli wystąpić w roli dorad­ców. Pomocą w tym zakresie może stać się niniejsze opracowanie, które wprowa­dzając w podstawowe zagadnienia związane z tematem powinno stać się inspiracją do dalszego, samodzielnego ich studiowania.

Aktualny system orientacji i poradnictwa w Polsce ma wiele słabości i niedociągnięć, do których W. Rachalska zalicza:

• brak jednolitości systemu orientacji zawodowej obejmującego zarówno mło­dzież, jak i dorosłych, ludzi pełno- i niepełnosprawnych,

• brak koncepcji ciągłego, systematycznego oddziaływania sprzyjającego kształ­towaniu nowoczesnego, aktywnego pracownika rozumiejącego prawa rynku i umiejącego znaleźć swoje miejsce na rynku pracy,

• niezadowalający pod względem ilościowym i jakościowym stan kadry (dorad­ców zawodu i nauczycieli przygotowanych do tej działalności), .

• brak koncepcji kształcenia tych pracowników, chociaż pewne próby są już czynione; dotyczy to także koncepcji ich doskonalenia,

• brak materiałów informacyjnych, programów komputerowych i innych publi­kacji z tego zakresu,

• brak kompletu aktów prawnych porządkujących dziedzinę orientacji i porad­nictwa zawodowego, określających zadania poszczególnych instytucji, zakresy współpracy, warunki realizacji tych zadań 1

Z kolei A. Kargulowa, omawiając aktualne problemy orientacji i poradnictwa zawodowego w Polsce stwierdza, że w dzisiejszych warunkach nie wystarczy już szkołocentryczna orientacja i poradnictwo zawodowe o charakterze długotrwałych działań formujących, wychowawczych, które byłyby skierowane na ucznia, jedno­stkę młodocianą i bezradną. Nie wystarczą placówki adresujące swe usługi do osób bezradnych, których zmiany planów zawodowych i aktywności zawodowej wymu­szone zostały czynnikami często od nich niezależnymi, jak zmiany w przedsiębior­stwie, choroba, pobyt w więzieniu. Obecnie, obok osób bezradnych, w orbitę działań orientacji i poradnictwa zawodowego wchodzą osoby zaradne, a więc te, które nie tyle są zmuszone do zmiany powodu przez sytuacje losowe, od nich niezależne, ile same chcą zmienić lub zdobyć zawód i poszukują w tym pomocy.

121

Taka osoba nie poszukuje informacji na temat tego, jaki wybrać zawód lub gdzie znaleźć zatrudnienie, lecz jak zorganizować sobie warsztat aktywności zawodo­wej. Poszukuje ona informacji z różnych dziedzin, chce wzbogacić swoje wiadomo­ści o rynku pracy i zawodach.2

Przedstawione tu niedostatki polskiego systemu orientacji i poradnictwa zawodowego wymagają rozwiązania i wydaje się, że wprowadzane obecnie zmiany,

które zostały przedstawione w różnych miejscach prezentowanego opracowania, zmierzają w tym kierunku.

Istnieje również szereg zagadnień, które wymagają podjęcia badań naukowych. Badania dotyczące orientacji i poradnictwa zawodowego podejmowane były w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.

Zaliczyć do nich można, między innymi:

• badania prowadzone w Instytucie Kształcenia Zawodowego pod kierunkiem W. Rachalskiej dotyczące analizy zawodu i konstruowania charakterystyk zawodu,

• badania S. Szajka związane z przygotowaniem nauczycieli do realizacji zadań orientacji zawodowej,

• badania K. Zielińskiej dotyczące orientacji i poradnictwa zawodowego, badania W. Pawluczyk związane z rolą wydziału zatrudnienia i spraw socjal­nych w procesie orientacji zawodowej uczniów,

• badania K. Korabiowskiej-Nowackiej dotyczące przydatności zawodowej absolwentów szkól zawodowych i zadań zawodowych pracowników, kompleksowe badania nad funkcjonowaniem poradni wychowawczo-zawodo­wych w Polsce, przeprowadzone przez Zakład Orientacji Szkolnej i Zawo­dowej Instytutu Badań nad Młodzieżą w lalach 1975-1977, pod kierunkiem S. Słyszowej,

oraz nieco nowsze:

• badania: B.Wojtasik nad problemem wyboru doradcy zawodu przez różne grupy społeczne i modelu działalności doradcy zawodu,

• badania przeprowadzone przez Wojewódzką Poradnię Wychowawczo- Zawodową w Warszawie dotyczące opinii młodzieży o poradnictwie wychowawczo-za­wodowym.

Wydaje się, że badania wymagają obecnie takie zjawiska, jak: działalność urzędów pracy na rzecz orientacji i poradnictwa zawodowego, działalność poradni psychologiczno-pedagogicznych jako placówek nowych, podejmujących lego typu działania.

Przedmiotem badań w najbliższym czasie powinna też stać się wiedza mło­dzieży o zmianach na rynku pracy i świadomość wpływu tych zmian na ich własne

122

plany i oczekiwania zawodowe, a także wpływ zjawiska bezrobocia na sytuację zawodową jednostek i grup społecznych. Badania dotyczące bezrobotnych są, co prawda, prowadzone głównie przez psychologów, ale ich wyniki nie są szeroko znane, a same badania też nie mają szerszego zasięgu.

Można też przypuszczać, że w szerokim zakresie działalności objętym wspól­ną nazwą: orientacja i poradnictwo zawodowe znajdzie się w najbliższym czasie jeszcze wiele problemów, które będą wymagały analiz, badań i rozstrzygnięć. W tym miejscu wymieniono tylko niektóre z nich.

PRZYPISY

ROZDZIAŁ I

1. Szajek. Orientacja i poradnictwo zawodowe, Warszawa 1979, s. 161.

2. T. Nowacki. Pedagogika pracy jako dyscyplina pedagogiczna, W. Pedagogika Pracy, Warszawa 1975 Nr 1.

3. Z. Wiatrowski. Pedagogika pracy w zarysie, Warszawa 1985. s. 50.

4. W. Rachalska, Elementy badań zawodoznawczych. W: Pedagogika Pracy. Warszawa 1982 Nr 8. s. 104.

5. Z. Wiatrowski. Czynności i umiejętności jako podstawowe kategorie zawodoznawcze. W. Szkoła- zawód- Praca, Kalisz 1980. s. 105.

6. Słownik filozofii marksistowskiej. Warszawa 1982, s. 267.

7. Nauka o pracy pod red. J. Nowakowskiego. Warszawa 1979. S. 5.

8. Słownik pedagogiki pracy. Wrocław 1986. s. 252.

9. Nauka o pracy, op.cit.. s. 10.

10. Tamże. s. lO. " .

11. J. Sztumski, Socjologia pracy w zarysie, Warszawa 1982; s.20.

12. Słownik filozofii. op.cit . s. 387.

13. J. Szczepański, Zagadnienie wykształcenia ogólnego i zawodowego w szkolnictwie wyższym, Studia Socjologiczne 1963 Nr 3/1970.

14. T. Nowacki, Podstawy dydaktyki zawodowej, wydanie IV, Warszawa 1979, s. 10

15. J. Sztumski. Socjologia…op.cit. s. 43.

16. Z. Wiatrowski. Pedagogika pracy ... op.cit .. s. 48.

17. J. Kordaszewski, Praca i zatrudnienie w przemyśle, Warszawa 1959. s. 89.

18. W. Rutkowski, Przemiany w kwalifikacyjno-zawodowej strukturze zatrudnienia w Polsce, Warszawa 1974, s, 7.

19. Słownik Pedagogiki ... , op.cit., s. 305.

20. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy ... op.cit., s. 49.

21. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. 417.

22. Tamże. s. 415.

23. Tamże. s. 416-417.

24. Z. Wiatrowski. Pedagogika pracy ... op.cit.. s. 49.

123

25. T.Tomaszewaki, Praca zawodowa jako centralne pojęcie kształcenia zawodowego. W: Kształcenie zawodowe w służbie gospodarki i kultury narodowej, pod red. S. Kaczora i Z. Wiatrowskiego, Warszawa 1978, s. 49.

26. Z.Wiatrowski , Pedagogika pracy ... op.cit., s. 50. 2.

27. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. 119.

28. Klasyfikacja zawodów- specjalności, IPiSS, Warszawa 1982.

29. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. 120.

30. T. Nowacki, Podstawy dydaktyki ... op.cit., s. 20.

31. A. Tatoń, Nomenklatura zawodów i specjalności szkoleniowych, Szkoła Zawodowa 1964 Nr 2.

32. T. Nowacki, Podstawy dydaktyki ... op.cit., s. 20.

33. Tamże, s. 21.22.

34. Tamże, s. 23.

35. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. 333.

36. Rozporządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 15 lutego 1986 roku. Dziennik Ustaw PRL z dnia 16 maja 1986 roku, poz. 87 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 grudnia 1988 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności szkolnictwa zawodowego. Dziennik Ustaw PRL Nr 2 z 30 stycznia 1989 roku. poz. 8.

37. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. 120.

38. Tamże, s. 121.

39. Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 1994, s. 74.

40. Z. Wiatrowisk Czynności i umiejętności ... op.cit., s.. 104.

41. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. 146.

42. Tamże, s. 147.

43. J. Kordaszewski, Praca i zatrudnienie ... op.cit., s. 74.

44. T. Nowacki, Dydaktyka doskonalenia zawodowego, Ossolineum 1976, 8.23.

45. Słownik Pedagogiki ... op.cit., a. 364.

46. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy ... op.cit., s. 53

47. Z. Wiatrowski, Czynności i umiejątuo6ci ... op.cit., s. 107.

48. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. 42.

49. T. Nowacki, Europejskie wyznaczniki wizji systemu kształcenia zawodowego w roku 2000. W: Nauczyciel szkoły zawodowej w integrującej się Europie, pod red. H. Błażejowskiego, Bydgoszcz 1994, s. 13.

50. Tamże, s. 19-20.

51. Z. Wiatrowski, Podstawy ... op.cit., s. 75.

52. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy ... op.cit., s. 51

53. W. Rutkow8ki, Przemiany ... op.cit., s. 11.

54. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy ... op.cit., s. 51.

55. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. ;35-36.

56. Tamże, s. 36.

57. Przewodnik encyklopedyczny. Zawody i specja1ności szkolnictwa zawodowego, pod red. T. Nowackiego i L. Kołkowskiego, Warszawa 1973, s. 7.

58. W. Racbalska, Charakterystyki zawodowe -niektóre problemy metodologiczne. W: Szkoła - Zawód - Praca, Kalisz 1980, s. 118.

59. Tamże, s. 120.

60. W. Karpińska, Charakterystyki zawodów dla poradnictwa zawodowego, Studia i Materiały, IPiSS z. 12, s. 7.

61. B.Bigeisen-Żelazowski, Poradnictwo zawodowe, Kraków 1949, s. 284 i następne.

124

62. Charakterystyki zawodów. Materiały do poradnictwa zawodowego; Warszawa 1966.

63.E. Dąbrowska, Charakterystyka zawodowa tkacza, W: Szkoła-Zawód- Praca, Złotów 1974.

64. J. Dymecka, Badania nad charakterystyką zawodową mechanika o specjalności: obróbka skrawaniem, Warszawa 1966.

65. N.D. Lewitow, Psichologija truda, Moskwa 1963, s. 138.

66.W. Karpińska, Charakterystyki op.cit., s. 8-10.

67. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy…op.cit., s. 61-62.

68. Charakterystyki kwalifikacji nauczycieli szkół zawodowych, Opracowanie zespołowe pod red. Z, Wiatrowskiego i E, Podoskiej-Filipowicz, Bydgoszcz 1989,

69. W. Rachalska, Elementy badań ... op.cit., s. 105,

70. T. Igniaciuk, .W, Karpińska, Stan oraz wykorzystanie charakterystyk zawodowych, Studia i Materiały IpiSS, Warszawa 1986z. 13s. 44

71. Tamże, s, 49,

72. Tamże, s, 54 i następne.

73. Słownik pedagogiki ... op,cit, s, 346-347,

74. Tamże, s, 347.

75. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy ... op,sit., s. 62,

76. Z. Wiatrowski, Podstawy ... op,cit., s, 90,

77. W, Rachalska, Charakterystyki zawodowe .. op,cit., s, 117.

78. por. K. Korabiowska-Nowacka, Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawo­dowych, Ossolineum 1974, K. Korabiowska-Nowacka, Metodyka badania zadań zawodowych. W: Metodologia pedagogiki pracy, pod red. T. Nowackiego, Warszawa 1978,

79. por, W. Rachalska, Charakterystyki zawodowe ... , op.cit W. Rachalska, Elementy badań ... op.cit.

80. Tamże, s, 105,

81. Tamie, B, lO6,

82. K. Korabiowska-Nowacka, Metodyka badania ... op,cit, s, 98.

83. M. Lisiński, Z. Martyniak, A, Potocki, Badanie pracy, Warszawa 1979, s. 4.

84. Tamże, s, 7.

85. Tamże, s, 8-10.­

86. Tamże, s. 13.

87. Z. Pietrasiński, Praktyczna psychologia pracy, Warszawa.1965, s, 172-174.

88. Tamże, s. 1855-186.

ROZDZIAŁ II

1. D.E. Super, Vocational Development: a framework for research, New York 1957. Cyt.za J. Budkiewicz, Dynamika życia zawodowego w świetle psychologii, W: Szkoła, Zawód, Praca, Problemy szkolnego poradnictwa zawodowego, Charakterystyki zawodów, Warszawa 1969, s, 37.

2. Tamże, s, 37,

3. K. Czarnecki, Rozwój zawodowy człowieka, Warszawa 1985, s. 28

4. Tamże, s, 28 i następne.

5. Tamże, s, 61.

6. Tamże, s. 63.

7. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy w zarysie. Warszawa 1985,.s. 251.

8. K. Czarnecki, Rozwój .. op.cit., s. 64.

125

9. K. Czarnecki, Profesjologia w zarysie (zarys nauki o rozwoju zawodowym człowieka), Warszawa 1986, s. 76.

10. Tamże, s. 4l.

11. K. Czarnecki, Rozwój ... op.cit., a. 41 i następne .

12. J. Budkiewicz, Psychologiczna problematyka rozwoju zawodowego i stadiów życia zawodowego człowieka: W: Socjologia zawodów, pod red. A. Sarapaty, Warszawa 1965, s. 249.

13 Tamże, s. 248.

14.K. Czarnecki, Rozwój ... op,cit" a. 43 i 49 .

l5. D.E Super, Vocational... cyt. za J. Budkiewicz, Dynamika ... op.cit., s. 38-39.

16.K.Czarnecki, Rozwój ... op.cit., s. 50.

17. J. Budkiewicz, Dynamika ... op.cit, s. 44.

18. K. Czarnecki, Rozwój ... op.cit., s. 101.

19. Tamże, s. 102-103.

20. por. S. Szajek, Orientacja i poradnictwo zawodowe, Warszawa 1979

21. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy ... op.cit..a. 250.

22. Tamże, s. 250.

23. J. Jakóbowski, Zarys teorii rozwoju zawodowego nauczyciela, Bydgoszcz 1987

24. D.E. Super, Vocational.... cyt. za J. Budkiewicz. Dynamika ... op.cit.. s. 41.

25. K. Czarnecki, Rozwój ... op.cit.. s.73.

26. Tamże, s. 79-94.

27. Słownik pedagogiki pracy. Ossolineum 1986. s, 279.

28. K. Korabiowska-Nowacka. Procedura badań przyydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych. Ossolineum 1974, s. 54.

29. T. Tomaszewski. Z pogranicza psychologii i pedagogiki, Warszawa 1971, s. 80.

30. K. Czarnecki, Profesjologia ... op.cit., s. 57.

31. K. Korabiowska-Nowacka, Procedura ... op.cit., s. 58.

32. Tamże, s. 73 i następne.

33. K. Czarnecki. Profesjologia ... op,cit.. s, 60

34. Słownik pedagogiki ...• op.cit., s. 217.

35. K. Korabiowaka-Nowacka, Metodyka badania zadań zawodowych, M: Metodologia pedagogiki pracy, pod red. T. Nowackiego, Warszawa 1978, s. 104.

36. K. Czarnecki, Rozwój ... op.cit., s. 206.

37. Tamże, s. 206.

38. K. Czarnecki, Profesjologia ... op.cit., s. 60.

39. por. K. Korabiowska-Nowacka. Procedura badań ... op.cit.

ROZDZIAŁ III

1. S.Szajek Orientacja i poradnictwo zawodowe, Warszawa 1979, s. 54.

2. Słownik pedagogiki pracy, Osso1ineum 1986, s. 214.

3. Tamże, s. 215.

4. I. Janiszowska, Zagadnienia Orientacji i selekcji szkolnej, Warszawa 1971, s. 28.

5. S. Baścik, Wybór zawodu a szkoła, Warszawa 1975, s. 53.

6. por. W. Rachalska (red,) Orientacja zawodowa w szkole podstawowej, Warszawa 1982; W. Rachalska. Problemy orientacji zawodowej, Warszawa 1986.

7. B. Wojtasik, Doradca zawodu, Wrocław 1992, s. 18-19.

126

8. A. Roykiewicz, System orientacji zawodowej - stan obecny, dynamika, perspektywy, Studia Materiały IPiSS, Warszawa 1986 z. 13, s. 6.

9. S. Szajek, Rola szkół zawodowych i zakładów pracy w orientacji zawodowej, Warszawa 1986, s. 12·13.

10. S. Szajek, Orientacja i poradnictwo ... op.cit., s. 55.

11. S. Szajek, Rola szkół ... op.cit., s. 18.

12. Tamże, s. 17.

13. W. Rachalska, Problemy orientacji ... op.cit., s. 24.

14. Tamże, s. 24.

15 A. Kargulowa, Zmiany w orientacji i poradnictwie zawodowym i metodologiczne przesłanki ich badań. W: Pedagogika Pracy Nr 23, Radom 1994, s. 117.

16. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy w zarysie. Warszawa 1985, s. 121.

17. J. Janiszowska, Zagadnienia orientacji ... op.cit., s. 28-29.

18. W. Rachalska, Problemy orientacji ... op.cit., s. 31.

19. W. Rachalska, Orientacja i reorientacja zawodowa w okresie reformy gospodarczej. W: Problemy pedagogiki pracy w okresie reformy gospodarczej, pod red. Z. Wiatrowskiego, Bydgoszcz 1984, s.136-137.

20. por. Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy ... op.cit.; W. Rachalska, Wybór zawodu a wychowanie przez pracę w rodzinie, Warszawa 1984.

21.Tamże, s. 112.

22. S. Szajek, Rola szkół... op.cit., s. 14-15.

23. W. Rachalska, Problemy orientacji ... op.cit., s. 17.

24. Tamże, s. 18.

25. S. Baścik, Wybór zawodu ... op.cit., s. 63.

26. A. Kargulowa, Zmiany ... op.cit., s. 122.

27. B. Wojtasik, Nowa problematyka orientacji i poradnictwa zawodowego w sytuacji bezrobocia, W: Pedagogika Pracy nr 23, Radom 1994, s. 128-132.

28. Słownik pedagogiki ... op.cit., s. 215.

29. A. Roykiewicz, System orientacji ... op.cit., s. 7.

30. Tamże, s. 8-9.

31. J. Kaczkowska, Formy i metody szkolnej preorientacji zawodowej. W: Szkoła, Zawód, Praca, Warszawa 1969, s. 59-68.

32. S. Szajek, Orientacja i poradnictwo ... op.cit., s. 173·186.

33. Tamże, s. 187.

34. J. Kaczkowska, Formy i metody ... op.cit., s. 60-61.

35. S. Szajek, Orientacja i poradnictwo ... op.cit., s. 190.

36. Tamże, s. 191.

37. Tamże, s. 191-192.

38. por. J. Kaczkowska, Formy i metody ... op.cit., s. 61;

39. S. Szajek, Orientacja i poradnictwo ... op.cit., s.196.

ROZDZIAŁ IV

1. J. Budkiewicz, Ogólna problematyka i perspektywy rozwojowe poradnictwa zawodowego, Kwar­talnik Pedagogiczny 1959 Nr 4.

127

2. S. Baścik, Wybór zawodu a szkoła, Warszawa 1975, s. 53 i 187.

3. A. Roykiewicz, System orientacji zawodowej. Stan obecny, dynamika, perspektywy, Studia Materiały IPiSS, Warszawa 1986, z. 13. s. 9.

4. Doradztwo zawodowe w zarysie, Urząd Pracy. Warszawa 1993, s. 7.

5. E. Czarnul. Informacja zawodowa w pracy doradcy, W: Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego, Nr 3, Urząd Pracy. Warszawa 1994, s. 32.

6. B. Wojtasik. Doradca zawodu, Wrocław 1993. s. 14-15.

7. A. Kargulowa, Praca poradni wychowawczo-zawodowej, Warszawa 1977. s. 8.

8. A. Kargulowa, Poradnictwo wychowawcze w swielle teorii i praktyki, Wrocław 1980, s. 18.

9. A. Kargulowa, Poradnictwo jako przedmiot poradoznawstwa. O przydatności poradnictwa. W: Teoretyczne i metodologiczne problemy poradoznawstwa, pod red. A. Kargulowej i M. Jędrzejcza­ka, Wrocław 1985, s. 19-20.

10. H. Izdebska. Poradnictwo wychowawcze, Oświata i Wychowanie 1975 Nr 12.

11. L. Bandura, Poradnictwo zawodowe. Oświata i Wychowanie 1975 Nr 10; A. Bukowska-Jóźwicka. Teoretyczne podstawy systemu orientacji zawodowej, Szkoła Zawodowa 1971 Nr 7-8.

12. R. Pawłowska. Poradnictwo pedagogiczne. Warszawa 1986, s. 11.

13. Tamże. s. 14-15.

14. A. Kargulowa. Poradnictwo wychowawcze ... op.cit .. s. 18.

15. Tamże, s. 19.

16. B. Horoszowska, Problemy poradnictwa zawodowego w szkole. W: Materiały do nauczania psychologii, t. 1, Warszawa 1966 seria II s. 289.

17. A. Kargulowa, Poradnictwo wychowawcze ... op.cit., s. 23.

18. Z. Kosel, Społeczne uwarunkowania wyboru szkoły zawodowej, Warszawa 1974; A. Rajkiewicz, Wybór zawodu jako element gospodarowania czynnikiem ludzkim. W: Szkoła, Zawód. Praca, Warszawa 1969.

19. Doradztwo ... op.cit.. s. 8.

20. A. Czachorowska, Podstawowe umiejętności doradcze - doradztwo indywidualne. W: Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego, Nr l, Urząd Pracy, Warszawa 1994, s. 46.

21. A. Kargulowa, Poradnictwo wychowawcze ... op.cit.. s. 30.

22. S. Szajek, Rola szkół zawodowych i zakładów pracy w orientacji zawodowej, Warszawa 1986, s.17.

23. W. Rachalska, Rola poradnictwa zawodowego w kształtowaniu osobowości zawodowej. W: Rola poradnictwa i doradztwa w optymalizowaniu rozwoju osobowości i podnoszeniu kultury pedago­gicznej społeczeństwa, pod red. A. Kargulowej i M. Jędrzejczaka, Wrocław 1980, s. 249.

24. R. Pawłowska, Poradnictwo… op.cit., s. 17.

25. A. Kargulowa. Praca poradni op.cit., s. 34.

26. R. Pawłowska, Poradnictwo op.cit, s. 15.

27. A. Matuszczyk, Formy i metody terapii pedagogicznej w poradniach wychowawczo-zawodowych. W: Społeczne i jednostkowe znaczenie poradnictwa, pod red. A. Kargulowej i M. Jędrzejczaka, Wrocław 1982, s. 246.

28. R. Pawłowska, Poracrl1ictwo ... op. cit., s. 63.

29. Słownik pedagogiki PIacy, Ossolineum 1986, s. 244.

30. A. Kargulowa, Poradnictwo wychowawcze ... op.cit., s. 32.

31. Tamże. s. 32.

32. A. Czachorowska, Podstawowe ... op.cit., s. 52.

33. J. Przesmycka- Lipińska, Czynność "udzielania porady": problem życiowy radzącego się a prob­lem zawodowy psychologa. W: Teoretyczne i metodologiczne ... op.cit., s. 228-

229.

128

34. W. Rachalska. Poradnictwo zawodowe jako jedna z form kształtowania człowieka- członka współczesnego społeczeństwa. W: Społeczne i jednostkowe .. op.cit.. s. 327.

35. R. Pawłowska. Poradnictwo ... op.cit.. s. 16.

36. K. Hoffman, Studium przypadku w poradnictwie zawodowym. W: Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego. Nr 3. Urząd Pracy. Warszawa 1974. s.70

37. Słownik pedagogiki ... op.cit.. s. 244.

38. T. Nowacji. Teczka biograficzna ucznia, Warszawa 1974.

39. R. Pawłowska. Poradnictwo… op.cit. s. 16.

ROZDZIAŁ V

1. S. Szajek. System orientacji i poradnictwa zawodowego. Warszawa 1989. s. 17.

2. S. Baścik. Wybór zawodu a szkoła. Warszawa 1974. s. 68-69.

3. Z. Wiatrowski. Podstaw pedagogiki pracy. Bydgoszcz 1994. s. 167.

4. W. Rachalska. Problem orientacji zawodowej. Warszawa 1986. s. 183.

5. A. Roykiewicz. System orientacji zawodowej- stan obecny, dynamika, perspektywy. Studia i Materiały IPiSS. Warszawa 1986 s. 19

6. A. Kargulowa Zmiany w orientacji i poradnictwie zawodowym i metodologiczne przesłanki ich badań. W: Pedagogika Pracy, Nr 23, Radom 1994. s. 121.

7. Tamze.s.121.

8. W. Rachalska. Problemy orientacji i poradnictwa zawodowego w Polsce. W: Pedagogika Pracy Nr 23. Radom 1994. s. 108.

9. A. Kargulowa. Zmiany .. op.cit.. s. 121-124.

10. Tamże. s. 124-125.

11. R. Pawłowska. Poradnictwo pedagogiczne. Warszawa 1986. s . 11.

12. G. Sołtysińska. Zadania Pracowni Doradztwa Zawodowego. Centrum Metodycznego Pomocy Psvchologiczno- Pedagogicznej. W: Pedagogika Pracy Nr 2:3. Radom 1994. s. 66.

13. Tamże s. 67.

14. E.B. Hurlock. Rozwój młodzieży. Warszawa 1965. s. 11.

15. A. Wiatrowski. Pedagogika pracy w zarysie. Warszawa 1985. s. 88 ..

16. W. Rachalska. Wybór zawodu a wychowanie przez pracę w rodzinie. Warszawa 1984. s. 79.

17. Tamże, s. 125.

18. S. Szajek. Orientacja i poradnictwu zawodowe. Warszawa 1979. s. 9l-92.

19. W. Rachalska. Wybór zawodu ... op.cit. s. 138

20. B. Krzeszowska. Współpraca szkoły z rodzicami w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu. Warszawa 1989.

21. S. Szajek. Orientacja .. op.cit.. s. 87.

22. Tamże, s. 88.

23. Tamże, s. 93-94.

24. Tamże, s. 97-98.

25. Tamże, s. 104.

26. W. Rachalska. Nauczyciel doradca zawodu, W: Nauczyciel szkoły zawodowej w integrującej się Europie. pod red. H. Błażejowskiegu. Bydgoszcz 1994. s. 104.

27. Tamże. s. 107.

28. W. Rachalska, Problemy.:. op.c.it. s. 108: 109.

129

29. S. Szajek. Rola szkół zawodowych i zakładów pracy w orientacji zawodowej, Warszawa 1986, s.62.

30. Tamże, s. 630- 65.

31. Tamże, s.69 .

32. W. Rachalska, Nauczyciel ... op.cit., s. 107.

33. S. Szajek, Rola poradnictwa i doradztwa w optymalizacji wyboru zawodu i kierunku studiów przez uczniów liceów ogólnokształcących w; Rola poradnictwa i doradztwa w optymalizowaniu rozwoju osobowości i podnoszeniu kultury pedagogicznej spoleczeństwa, pod red. A. Kargulowej i M. Jędrzejczaka, Wrocław 1980,s. 268-269

34. Tamże, s. 270.

35. A. Roykiewicz, System orientacji ... op.cit., s. 36.

36. Tamże, s. 36.

37. G. Tadeusiewicz, Kształcenie i doskonalenie doradców zawodowych. W: Pedagogika Pracy Nr 23, Radom 1994, s. 78.

38. Poradnie wychowawczo-zawodowe w Polsce w świetle badań sondażowych, Instytut Badań nad Młodzieżą, Warszawa 1977,s.141-143.

39. W. Rachalska , Problemy orientacji ... op.cit., s. 87.

40. M. Piszczek, Nowy statut poradni, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1993 Nr 9.

41. Tamże.

42. A. Woynarowska, Poradnictwo zawodowe w okresie przemian. W: Pedagogika Pracy Nr 2:1, Radom 1994, s. 59.

43. M. Próchnicka, Placówki wspomagające młodzież i szkołę w procesie przygotowania do wyboru zawodu. W: Model orientacji zawodowej w wyższej uczelni, pod red. W. Rachalskiej, Częstochowa 1993, s. 56-57.

44. E. Czarnul, Informacja zawodowa w pracy doradcy. W: zeszyty informacyjno -metodyczne doradcy zawodowego, Nr 3, Urząd Pracy, Warszawa 1994, s. 33.

45. Tamże, s. 36.

46. W. Trzeciak, Informacja i poradnictwo zawodowe w urzędach pracy. W: Pedagogika Pracy Nr 2:1, Radom 1994, s. 101·102 .

47. A. Czachorowska, Podstawowe umiejętności doradcze - doradztwo indywidualne. W: Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego, Nr l, Urząd Pracy, Warszawa 1994, s. 45-46.

48. M. Janas, Poradnictwo grupowe, W; Zeszyty ... tamże. s. 74.

49. Tamze, s•. 74.

50. Organizacja i metodyka działania aktywnego pośrednictwa pracy funkcjonującego w Rejonowym Urzędzie Pracy, RUP Bydgoszcz 1994, s. 17.

51. I. Gorzałczyńska, Doradztwo dla zakładów pracy. W: Pedagogika Pracy Nr 23, Radom 1994, s. 136.

52. Tamże, s. 143-147.

53. A. Roykiewicz, System orientacji ... op.cit., s. 21.

54. G. Sołtysińska. Zadania ... op.cit., s. 68.

55. A. Roykiewicz. System orientacji ... op.cit., s. 21.

56. S. Szajek, Rola szkół... op.cit., s. 105.

57. Tamże, s. 106.

58. A. Roykiewicz, System orientacji ... op.cit., s. 22.

59. G. Sołtysińska, Zadania ... op.cit., s. 69.

60. Słownik pedagogiki pracy, Ossolineum 1986, s. 54.

61. B. Wojtasik, Doradca zawodu, Wrocław 1993, s. 30.

130

62. Tamże, s. 30.

63. Tamże, s. 33

64. Doradca zawodu. Doradca pracy. Materiał powielany. Warszawa 1994

65. B. Wojtasiak. Doradca… op.cit., s. 35.

66. Doradztwo zawodowe w zarysie, Urząd Pracy, Warszawa 1993, s. 19-21.

67. B. Wojtasik, Doradca… op.cit., s. 56.

68. G. Tadeusiewicz. Kształcenie…op.cit., s. 75-76.

69. B. Wojtasik, Doradca… op.cit., s. 72.

70. B. Wojtasik. Wybór doradcy zawodu przez młodzież i nauczycieli. Wrocław 1993. s. 123

ZAKOŃCZENIE

1. W. Rachalska. Problemy orientacji zawodowej i poradnictwa zawodowego w Polsce, W: Pedagogika Pracy Nr 23. Radom 1994, s. 111.

2. A. Kargulowa. Zmiany w orientacji i poradnictwie zawodowym i metodologiczne przesłanki ich badań, W: Pedagogika Pracy Nr 23, Radom 1994, s. 122-123.

BIBLIOGRAFIA

Bandura L., Poradnictwo zawodowe, Oświata i Wychowanie 1975 Nr 10

Baścik S., Wybór zawodu a szkoła, Warszawa 1975

Biegeleisen-Żelazowski B., Poradnictwo zawodowe, Kraków 1949

Błońska W., Rozwój poradnictwa zawodowego w Polsce, Chowaunna 1980 Nr 2

Budkiewicz J., Ogólna problematykan i perspektywy rozwojowe poradnictwa zawodowego, Kwartalnik Pedagogiczny 1959 Nr 4

Budkiewicz J., Psychologiczna problematlyka rozwoju zawodowego i stadiów życia zawodowego człowieka. W: Socjologia zawodów, pod red. A. Tarapaty, War­szawa 1965

Bukowska-.Jóźwicka A., Teoretyczne podstawy systemu orientacji zawodowej, Szkoła Zawodowa 1971 Nr 7-8

Charakterystyki kwalifikacji nauczycieli szkół zawodowych, pod red. Z. Wiatro­wskiego i E. Podoskiej-Filipowicz, Bydgoszcz 1990

Charakterystyki zawodów. Materiały do poradnictwa zawodowego, Warszawa 1966

Czarnecki K, Profesjologia w zarysie (zarys nauki o rozwoju zawodowym człowie­ka), Warszuwa 1986

Czarnecki K., Rozwój zawodowy człowieka, Warszawa 1985

Dąbrowska E" Charakterystyka zawodowa tkacza. W: Szkoła - Zawód - Praca, Złotów 1974

Doradztwo zawodowe w zarysie, Urząd Pracy, Warszawa 1993

Dymecka J., Badania nad charakterystyką zawodową mechanika o specjalności: obróbka skrawaniem, Warszawa 1966

Horoszowska B., Problemy poradnictwa zawodowego w szkole. W: Materiały do nauczania psychologii, Seria II, t.om 2, Warszawa 1966

Hurlock E.B., Rozwój młodzieży, Warszawa 1965

Ignaciuk T., Karpińska w., Stan oraz wykorzystanie charakterystyk zawodowych,

Studia i Materiały IPiSS, zeszyt 13, Warszawa 1986

Izdebska H., Poradnictwo wychowawcze, Oświata i Wychowanie 1975 Nr 12

Jakóbowski J., Zarys teorii rozwoju zawodowego nauczyciela, Bydgoszcz 1987

Janiszowska I, Zagadnienia orientacji i selekcji szkolnej, Warszawa 1971

132

Kargulowa A, Poradnictwo jako przedmiot poradoznawstwa. O przydatności poradnictwa. W: Teoretyczne i metodologiczne problemy poradoznawstwa, pod red. A Kargulowej i M. Jędrzejczaka, Wrocław 1985

Kargulowa A., Poradnictwo wychowawcze w świetle teorii i praktyki, Wrocław 1980

Kargulowa A. Praca poradni wychowawczo-zawodowej, Warszawa 1977

Karpińska W., Charakterystyki zawodów dla poradnictwa zawodowego, Studia i Materiały IPiSS, zeszyt 12. Warszawa 1983

Klasyfikacja zawodów- specjalności. IPiSS, Warszawa 1982

Korabiowska-Nowacka K.. Metodyka badania zadań zawodowych. W: Metodolo­gia pedagogiki pracy, pod red. T. Nowackiego, Warszawa 1978

Korabiowska-Nowacka K., Metodyka i wyniki badań przydatności w pracy absol­wentów szkół zawodowych, Katowice 1980

Korabiowska-Nowacka. K., Procedura badań przydatności do pracy absolwentów

szkół zawodowych, Ossolineum 1974

Kordaszewski J., Praca i zatrudnienie w przemyśle, Warszawa 1969

Kosel Z. Społeczne uwarunkowania wyboru szkoły zawodowej, Warszawa 1974,.

Krzeszewska B., Współpraca szkoły z rodzicami w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu, Warszawa 1989

Lewitow N.D. Psichologia truda, Moskwa 1963

Lisiński M., Martyniak Z. Potocki A, Badanie pracy, Warszawa 1979

Matuszczyk A., Formy i metody terapii pedagogicznej w poradniach wychowaw­czo-zawodowych. W: Społeczne i jednostkowe znaczenie poradnictwa, pod red. A Kargulowej i M. Jędrzejczaka, Wroclaw 1982

Model orientacji zawodowej w wyższej uczelni, pod red. W. Rachalskiej, Częstochowa 1994

Nauka o pracy, pod red. J. Nowakowskiego, Warszawa 1979

Nowacki T., Dydaktyka doskonalenia zawodowego, Ossolineum 1976

Nowacki T_, Europejskie wyznaczniki wizji systemu kształcenia- .zawodowego w roku 2000:, W: Nauczyciel szkoły zawodowej w integrującej się Europie, pod red. H. Błażejewskiego, Bydgoszcz 1994

Nowacki T., Pedagogika pracy jako dyscyplina pedagogiczna. W: Pedagogika Pracy, zeszyt 1, Warszawa 1975

Nowacki T. Podstawy dydaktyki zawodowej, Wydanie IV, Warszawa 1979

Organizacja i metodyka działania aktywnego pośrednictwa pracy funkcjonującego w rejonowym Urzędzie Pracy, Rejonowy Urząd Pracy, Bydgoszcz 1994

­Orientacja zawodowa w szkole podstawowej, pod red. W. Rachalskiej, Warszawa 1982

133

Pawłowska R., Poradnictwo pedagogiczne, Warszawa 1986 Pedagogika Pracy Nr 23, Radom 1994

Pietrasiński Z., Praktyczna psycho1ogia pracy, Warszawa 1965

Piszczek M., Kierunki zmian w poradnictwie w latach 1970-1993, Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 1993 Nr 8

Piszczek M., Nowy statut poradni ,Problemy Opiekuńczo- wychowawcze 1993 Nr 9

Poradnictwo wychowawczo-zawodowe w Polsce w świetle badań sondażowych, Instytut Badań nad Młodzieżą, Warszawa 1977

Przesmycka-Kamińska J., Czynność "udzielania porady" - problem życiowy ra­dzącego się a problem zawodowy psychologa. W: Teoretyczne i metodologicz­ne problemy poradoznawstwa, pod red. A. Kargulowej i M. Jędrzejczaka, Wrocław 1985

Przewodnik encyklopedyczny. Zawody i specjalności szkolnictwa zawodowego, pod red. T. Nowackiego i L. Kołkowskiego, Warszawa 1973

Rachalska W., Charakterystyki zawodowe - niektóre problemy metodologiczne.

W: Szkoła - Zawód - Praca, Kalisz 1980

Rachalska W., Elementy badań zawodoznawczych. W: Pedagogika Pracy, zeszyt 8, Warszawa 1982

Rachalska W., Orientacja i reorientacja zawodowa w okresie reformy gospodar­czej. W: Problemy pedagogiki pracy w okresie reformy gospodarczej, pod red. Z. Wiatrowskiego, Bydgoszcz 1984

Rachalska W., Nauczyciel doradca zawodu. W: Nauczyciel szkoły zawodowej w integrującej się Europie, pod red. H. Błażejewskiego, Bydgoszcz 1994

­Rachalska W., Poradnictwo zawodowe jako jedna z form kształtowania człowieka

- członka współczesnego społeczeństwa. W: Społeczne i jednostkowe znacze­nie poradnictwa, pod red. A. Kargulowej i M. Jędrzejczaka, Wrocław 1982

Rachalska W., Problemy orientacji zawodowej, Warszawa 1986

Rachalska W., Rola poradnictwa zawodowego w kształtowaniu osobowości zawodowej. W: Rola poradnictwa i doradztwa w optymalizowaniu rozwoju osobo­wości i podnoszeniu kultury pedagogicznej społeczeństwa, pod red. A. Kargulowej i M. Jędrzejczaka, Wrocław 1980

Rachalska W., Wybór zawodu a wychowanie przez pracę w rodzinie, Warszawa 1984

Radziewicz-Winnicki A., Pedagog pracy w zakładzie przemysłowym a problemy poradnictwa zawodowego, Chowanna 1980 Nr 2

Roykiewicz A., System orientacji zawodowej -stan obecny, dynamika, perspekty­wy, Studia i Materiały IPiSS, zeszyt 13, Warszawa 1986

134

Rutkowski W., Przemiany w kwalifikacyjno- zawodowej strukturze zatrudnienia

w Polsce, Warszawa 1974

Słownik filozofii marksistowskiej, Warszawa 1982

Słownik pedagogiki pracy, Ossolineum 1986

Szajek S., Orientacja i poradnictwo zawodowe, Warszawa 1979

Szajek S., Rola poradnictwa i doradztwa w optymalizacji 'wyboru zawodu i kierunku studiów przez uczniów liceów ogólnokształcących, W: Rola porad­nictwa i doradztwa w optymalizowaniu rozwoju osobowości i podnoszeniu kultury pedagogicznej społeczeństwa, pod red. A. Kargulowej i M. Jędrzej­czaka, Wrocław 1980

Szajek S., Rola szkół zawodowych i zakładów pracy w orientacji zawodowej, Warszawa 1986

Szajek S., System orientacji i poradnictwa zawodowego, Warszawa 1989

Szczepański J., Zagadnienie wykształcenia ogólnego i zawodowego w szklolnictwie

wyższym, Studia Socjologiczne 1970 Nr 3

Szkoła, Zawód, Praca. Problemy szkolnego poradnictwa zawodowego. Charakterystyki zawodów, Warszawa 1969

Sztumski J., Socjologia pracy w zarysie, Warszawa 1981

Tatoń A., Nomenklatura zawodów i specjalności szkoleniowych, Szkoła Zawodowa 1964, Nr 2

Tomaszewski T., Praca zawodowa jako centralne pojęcie kształcenia zawodowego; W: Kształcenie zawodowe w służbie gospodarki i kultury narodowej, pod red. S. Kaczora i Z. Wiatrowskiego, Warszawa 1978

Tomaszewski T., Z pogranicza psychologii i pedagogiki, Warszawa 1971

Trzeciak W., Przygotowujemy się do wyboru zawodu, Warszawa 1988

Wiatrowski Z. Czynności i umiejętności jako podstawowe kategorie zawodoznawcze. W: Szkoła - Zawód - Praca, Kalisz 1980.

Wiatrowski Z., Pedagogika pracy w zarysie, Warszawa 1985

Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 1994

Włodek-Chronowska J., Poradnia wychowawczo- zawodowa w systemie orientacji

zawodowej. Warszawa 1980

Wojtasik B., Doradca zawodu, Wrocław 1993

Wojtasik B., Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocław 1993

Wojtasik B., Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocław 1993

Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego, Nr.l, 2,3, Urząd Pracy, Warszawa 1994

---