Zaburzenia osobowości
Zaburzenia osobowości obejmują różnorodne obrazy zmian podstawowej struktury osobowości.
Mogą być uwarunkowane:
Konstytucyjnie - pewne struktury OUN nie funkcjonują prawidłowo;
Czynnikami środowiskowymi;
Nabyte - spowodowane uszkodzeniami OUN przez różne choroby, urazy mechaniczne, zatrucia, itp.
Specyficzne zaburzenia osobowości są ciężkimi zaburzeniami struktury charakteru i sposobu zachowania się osoby. Zazwyczaj obejmują kilka wymiarów osobowości i prawie zawsze związane są z dostrzegalnymi zaburzeniami funkcjonowania indywidualnego i społecznego.
Zaburzenia pojawiają się w okresie późnego dzieciństwa lub dorastania, nie ustępują wraz z osiągnięciem dojrzałości.
Do tego typu stanów zalicza się głęboko zaburzone i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne. Reprezentują albo skrajne albo znaczące odmienności swojego zachowania w porównaniu z przeciętnymi w danej kulturze sposobami spostrzegania, odczuwania, odnoszenia się do innych ludzi i myślenia.
Wskazówki diagnostyczne:
Wyraźne dysharmonijne postawy i zachowania obejmujące zazwyczaj wiele zakresów funkcjonowania (uczuciowość, pobudliwość, kontrola popędów, spostrzeganie, myślenie).
Wzorzec nieprawidłowego zachowania jest długotrwały, nie ogranicza się do epizodów choroby psychicznej.
Zazwyczaj, ale nie zawsze współwystępują z istotnymi trudnościami w zakresie sprawności zawodowej i społecznej.
Wzorzec nieprawidłowego zachowania jest całościowy i wyraźnie niedostosowany w stosunku do rozmaitych sytuacji indywidualnych i społecznych.
Trudności pojawiają się w okresie dzieciństwa lub adolescencji.
Prowadzą do wyraźnie złego samopoczucia.
Osobowość neurotyczna
1. Cele życiowe nieadekwatne do swoich rzeczywistych możliwości,
2. Nie pokonuje wprost trudności życiowych,
3. Nie rozwiązuje rzeczywistych problemów,
4. Stosuje mechanizmy obronne,
5. Preferuje wewnętrznie sprzeczne wartości,
6. Podejmuje się nierealnych celów,
7. Wyraźne zaburzenia w warstwie Ja, ja idealne dominuje nad realnym,
8. Niska samoocena,
9. Niska samoakceptacja,
10. Nieprawidłowości w sferze poznawczej uruchamiają silne negatywne emocje
11. Zaburzenia psychosomatyczne,
12. Często towarzyszy tym osobom niedojrzałość osobowości (przyjmują rolę dużego dziecka).
Osobowość paranoiczna
cechuje się nadmierną podejrzliwością,
brakiem tolerancji na krytykę,
zawziętością,
skłonnością do interpretowania neutralnych lub przyjaznych zachowań otoczenia jako wrogich, obraźliwych, pogardliwych i małą tolerancją na niepowodzenia,
opaczna interpretacja danych i odnoszenie rozmaitych wydarzeń do siebie, łączy się z zaburzeniem oceny rzeczywistości i podejrzeniami istnienia spisków,
często spostrzega się nadmierne poczucie własnej wartości, objawiające się przecenianiem własnych możliwości, postawą wyższościową i nieustępliwość w obronie własnych praw,
bezwzględność w realizowaniu swoich celów, prowokowanie do walki,
osoby takie są zazwyczaj skryte, egocentryczne- mają tendencję do oceniania wszystkiego z punktu widzenia własnej osoby, zazdrosne, nietolerancyjne, fanatyczne, skłonne do pieniactwa, sensytywne- przeczulone, przewrażliwione,
mogą przejawiać wrogie, gwałtowne reakcje.
Osobowość niedojrzała
infantylizm (dziecinność), zachowania, jakich już nie oczekujemy ze względu na wiek biologiczny, są to zachowania charakterystyczne dla wcześniejszego wieku,
dążenie do natychmiastowego uzyskania przyjemności,
przewaga emocjonalnych aspektów przeżywania i poczucie uprawnienia do ich otwartego wyrażania,
skłonność do fantazjowania,
brak kontroli nad sobą i poczucia odpowiedzialności za siebie.
u osób niedojrzałych badanie EEG często ujawnia istnienie jakichś zaburzeń w czynności bioelektrycznej mózgu.
Osobowość dyssocjalna
Specyficzne dla tego typu osobowości jest lekceważenie zobowiązań społecznych, nie liczenie się z innymi ludźmi i z powszechnie przyjętymi normami, zasadami etycznymi
i moralnymi.
Niska tolerancja na frustrację (czyli niezaspokojenie jakiejś potrzeby, nieosiągnięcie jakiegoś celu) łączy się z łatwością uruchamiania zachowań agresywnych, często mających charakter czynów gwałtownych. W myśleniu tych osób często spostrzega się tendencję do pogardzania innymi ludźmi i uznawania ich za winnych konfliktów, które sami spowodowali. W przeżywaniu nie pojawia się poczucie winy i wstydu.
niezdolność do tworzenia silnych i trwałych związków uczuciowych z innymi ludźmi,
dążenie do natychmiastowego zaspokojenia popędów i potrzeb,
zmienność i nietrwałość dążeń, są nieobliczalni, skłonni do dominacji,
nieumiejętność planowania odległych celów, koncentracja na teraźniejszości,
niezdolność przewidywania skutków własnego postępowania i wysuwania wniosków z doświadczeń,
swoisty brak wglądu („otępienie semantyczne”), brak zdolności oceny samego siebie,
nie rozróżnianie granicy między rzeczywistością a fikcją, prawdą a kłamstwem, brak lęku,
nietypowa lub niezwykła reakcja na alkohol,
częste szantażowanie otoczenia samobójstwem,
tendencja do samouszkodzeń,
konflikty z prawem.
Ludzie z zaburzeniami osobowości typu dyssocjonalnego zazwyczaj są outsiderami. Często są wrażliwi i łatwo ich urazić. Łatwo także wybuchają gniewem, nie kontrolują przy tym swoich reakcji.
Zaburzenia te były dawniej określane jako osobowość nieprawidłowa, antysocjalna, asocjalna, psychopatyczna(psychopatia), socjopatyczna(socjopatia).
Rozpoznawania osobowości dyssocjacyjnej należy dokonywać niezwykle ostrożnie, zawsze wykluczając najpierw nerwicę, upośledzenie umysłowe, organiczne zaburzenia osobowości (charakteropatię) i zespoły psychotyczne. Trzeba pamiętać, że stwierdzenie jedynie zachowań antyspołecznych nie upoważnia jeszcze do takiej diagnozy.
Osobowość chwiejna (niestała) emocjonalnie
U ludzi „chwiejnych emocjonalnie” dominuje tendencja do impulsywnych działań
i nieliczenia się z ich konsekwencjami.
Nastrój jest zmienny i nieprzewidywalny, niezależny od okoliczności. Nie kontrolowane wybuchy emocjonalne, kłótliwość prowadzą do konfliktów z otoczeniem.
W tej grupie zaburzeń wyróżnia się: typ impulsywny i typ borderline(„pograniczny”).
Typ I - impulsywny charakteryzuje się brakiem stałości emocjonalnej i kontroli popędowej. Dominuje w nim niestałość i zmienność nastroju, drażliwość, skłonność do gniewu i wytwarzania wrogości. Ograniczone przewidywanie konsekwencji zachowań prowadzi do konfliktów.
Typ II - borderline („pograniczny”) cechuje impulsywność, upośledzenie kontroli popędów, a także zaburzenie obrazu siebie i swoich celów, preferencji, nastawienie wyższościowe i skłonności do manipulacji otoczeniem. Często stwierdza się zaburzenia myślenia, pustkę wewnętrzną, tendencje autodestrukcyjne- samouszkodzenia i próby samobójcze. Zaburzenia afektu mogą mieć charakter depresji lub wybuchów gniewu.
Przystosowanie społeczne - szczególnie w zakresie pozycji zawodowej, powierzchownych kontaktów społecznych, itp. jest zazwyczaj pozornie dobre, mimo że zaburzenia te przyczyniają się do wchodzenia w konflikty z otoczeniem.
Należy zawsze wykluczyć w diagnozie nietypowy lub subkliniczny przebieg psychozy, szczególnie schizofrenii lub zaburzeń afektywnych oraz osobowość dyssocjalną.
Osobowość histeryczna
Osobowość histeryczna określana jest jako „niestała emocjonalnie”, manifestuje się płytkością i chwiejnością uczuć, skłonnością do dramatyzowania i teatralności - przesadą w ekspresji emocjonalnej, „odgrywaniem ról” związanym z dążeniem do zwracania na siebie uwagi, tendencją do manipulowania otoczeniem.
Osoba taka ma potrzebę uzyskiwania wyrazów uznania, aprobaty i podziwu oraz potrzebę silnych podniet.
Nastrój zmienia się szybko, wybuchy gniewu czy rozpaczy przeplatają się np. z radością, nieraz co kilka minut i są na ogół wywoływane przez nieproporcjonalnie błahe okoliczności zewnętrzne.
Działania są nieobliczalne i brak im konsekwencji. Widoczna jest trudność pohamowania dążenia do natychmiastowego zaspokojenia potrzeb.
Nie uwzględniają potrzeb innych ludzi. Ten rys niedojrzałości, infantylności ujawnia się również w potrzebie uzależnienia się od jakiejś osoby z otoczenia.
Osoby histeryczne mają skłonność do fantazjowania, nieraz uznawanego za prawdę przez samego chorego, mieszają marzenia i realność, częste jest myślenie życzeniowe i zmienność sądów oraz uleganie wpływom innych ludzi (sugestywność).
Zaburzenia te występują równie często u kobiet, jak i u mężczyzn.
Trzeba pamiętać, że cechy osobowości histerycznej, zwłaszcza jeśli wcześniej nie występowały u pacjenta, mogą stanowić wstępny lub poronny obraz kliniczny psychozy.
Osobowość anankastyczna
W tym zaburzeniu dominuje poczucie niepewności, obowiązku i odpowiedzialności, pedantyczność, skrupulatność, drobiazgowość, ostrożność, silne przywiązanie do sztywnych zasad moralnych i prawnych, wysoki stopień samokontroli.
Przed każdą kolejną decyzją powstają różne, długotrwałe wątpliwości i wahania, jednak w realizacji podjętych już decyzji taka osoba okazuje się uparta i wytrwała.
Osoba taka ma trudności w zmianie raz określonego kierunku działania nawet wówczas, gdy okazuje się, że decyzja jest błędna.
Inne cechy charakterystyczne tego zaburzenia to: zamiłowanie do porządku i dokładności, drobiazgowe sprawdzanie każdej czynność- podobnie jak w nerwicy natręctw. Utrudnia to działanie i sprawia, że w dążeniu do perfekcji nieraz gubi się jego właściwy cel. Na ogół pojawiają się myśli natrętne. Zajmowanie się szczegółami uniemożliwia ogarnięcie całości.
Występują u niej obsesje - myśli i wyobrażenia nasuwające się wbrew woli chorego , prowadzące do działań natrętnych - kompulsji
Osobowość schizoidalna
Ten typ osobowości cechuje się tendencja do izolowania się, nie wytwarzania silnych związków oraz wycofywania się z kontaktów emocjonalnych i społecznych, uznawania ich za niepotrzebne.
Przy dużej wewnętrznej wrażliwości wyrażanie uczuć jest ograniczone, co powoduje pozorny chłód i dystans uczuciowy.
Nie obchodzą ich ani pochwały, ani nagany.
Częste jest przy tym poczucie osamotnienia i niezrozumienia przez otoczenie, nieśmiałość i podejrzliwość, niemożność odczuwania przyjemności.
Ludzie tacy na ogół działają samotnie, często żyją w świecie marzeń i fantazji, są ambitni, skłonni do introspekcji, ekscentryczni.
Osobowość zależna
W tym zaburzeniu dominuje bierne podporządkowanie się otoczeniu, bezwolne opieranie się na innych osobach oraz nakłanianie ich do podejmowania decyzji, obawa przed porzuceniem przez te osoby.
Osoby te cechuje poczucie bezradności i braku kompetencji, bierna uległość wobec autorytetów, brak napędu, aktywności i własnej inicjatywy, łatwa męczliwość.
Wahania i wątpliwości przed podjęciem decyzji często paraliżują działanie.
Ludzie z taką osobowością są niepewni i nieśmiali w kontaktach społecznych.
Duża wrażliwość tych osób, zainteresowania intelektualne i skłonność do introspekcji prowadzą do wycofywania się z kontaktów społecznych i marzycielstwa.
Osobowość lękliwa
W tym zaburzeniu na pierwszy plan wysuwa się ciągłe uczucie napięcia i lęku, niepewność,
poczucie niższości i nieatrakcyjności,
pragnienie akceptacji i uznania,
wrażliwość na odrzucenie i krytykę,
ograniczenie więzi społecznych,
unikanie działań w związku z przesadną oceną zagrożeń i ryzyka stwarzanego przez codzienne sytuacje życiowe.
Zaburzenia osobowości przypominają więc nerwicowy zespół lękowy, także osobowość schizoidalną. Wymaga to uważnej diagnozy różnicowej.
Leczenie zaburzeń osobowości
Podstawową metodą leczenia zaburzeń osobowości jest psychoterapia grupowa i indywidualna, której efektywność ocenia się na około 40 - 64 %. Za najbardziej odpowiednią formę oddziaływań psychoterapeutycznych, bez względu na kierunek teoretyczny, uważa się tzw. psychoterapię wglądową.
Psychoterapia jest jedyną przyczynową metodą leczenia. Powinna być wspomagana terapią rodzin lub małżeńską.
Pozytywne rezultaty leczenia zależą głównie od dwóch zasadniczych elementów: klinicznej postaci zaburzeń osobowości oraz stopnia trwałości zaburzonych cech osobowościowych, tzn. czy ustępują wraz z wiekiem i doświadczeniem, czy też utrzymują się aż do wieku dorosłego.
Często zdarza się, że pacjenci z zaburzeniami osobowości są leczeni farmakologicznie, podobnie jak chorzy cierpiący na nerwicę. Przy niektórych zaburzeniach osobowości podawane są leki przeciwlękowe, uspokajające i obniżające napięcie, leki psychotropowe.