Seweryna Wysłouch
Filmowe konteksty w polonistycznej edukacji.
Ze względu na zdominowanie środków przekazu przez audiowizualność, stało się niewątpliwe, że film stanowi najważniejszy kontekst polonistycznej edukacji. A wszystko po to, by przełamać niechęć do lektury, zaciekawić i zmusić do czytania.
Edukacja filmowa w szkole średniej włączona do programu języka polskiego sprowadza się najczęściej do pretekstowego omawiania ekranizowanych lektur, budząc sprzeciw specjalistów obu dziedzin. Film nie powinien zastępować literatury ani jej spychać na margines. Nie można traktować adaptacji jako bryków zwalniających uczniów od czytania.
Filmowe adaptacje lektur jak Lawa, Lalka, Noce i dnie omawia się razem z dziełem w porządku historycznym, inne filmy funkcjonują jako kulturowe tło, „filmowe wizje epok”, które pozwalają pogłębić wiedzę o obyczajach, prądach, stylach. Reforma oświaty kwestionuje porządek historycznoliteracki. Koncepcja programów autorskich zostawia nauczycielowi całkowitą swobodę w wyborze tematu, problemu, konstrukcji zajęć. Co będzie z filmem jeśli zrezygnujemy z historii literatury w szkole? Wysłouch proponuje zmienić optykę i postawić w centrum dzieło literackie, które zmusza do szukania nowych kontekstów interpretacyjnych: problemowych - tematycznych - gatunkowych, także na terenie filmu.
Koncentracja na analizie utworu literackiego i filmu jest najważniejsza na tym poziomie kształcenia i powinna prowadzić do wniosków dotyczących odmienności języków obu sztuk, twórczej roli reżysera oraz konstatacji, że zmiana języka pociąga za sobą zmianę sensu.
Z punktu widzenia dzieła literackiego można mówić o 3 typach kontekstów filmowych:
1. adaptacje omawianych utworów literackich
2. „konteksty bliższe” dzieła, które łączy wspólnota fabularna: te same wątki, motywy postacie
3. „konteksty dalsze” - krąg podobnych idei, problemów, sposobów przedstawienia, nie związanych bezpośrednio z autorem czy dziełem.
Adaptacja utworów literackich to dla polonisty kontekst najbardziej oczywisty ale i najbardziej zdradliwy. Nie można go pominąć, bo nawet jeśli nawet nauczyciel nie chce omówić adaptacji, to uczniowie po nią sięgną. Jedni z lenistwa, drudzy z ciekawości. Dlatego niesłychanie ważna jest tu rola polonisty, który powinien pokazać, że film nie zastąpi literatury, że jest odrębną sztuką i operuje własnymi środkami wyrazu. Analiza filmowej adaptacji powinna więc uświadomić znaczące różnice między sztukami i pokazać twórczą pracę reżysera.
Konteksty bliższe i dalsze to filmy reprezentujące podobną tematykę, problem, gatunek. W wypadku Austerii takim filmem jest musical Skrzypek na dachu. Porównanie bohaterów, ich losów i problematyki może prowadzić do interesujących wniosków. Różni je postawa bohatera oraz sfera problematyki społecznej a także ogólna wymowa i walory estetyczne.
Konteksty filmowe są przydatne przy omawianiu arcydzieł z dawnych czasów, szczególnie z literatury obcej. Pieśń o Rolandzie wymaga wiedzy o epoce, którą łatwo przekazać przez Siódmą pieczęć czy Imię róży.
Jak wykorzystać krótki metraż?
- filmy dokumentalne rejestrują zjawisko często jednorazowe, których nie da się potem odtworzyć ani opisać (np. spektakl teatralny) (magazyn TAK - Telewizyjne Archiwum Kultury)
- ciekawy dokument zapewnia kontakt z tradycją i pozwala ja przybliżyć (np. film Tadeusza Żukowskiego Sofijówce zadziwić się i wzynać - poetycki reportaż ukazujący park Szczęsnego Potockiego na Ukrainie - doskonale wprowadza w atmosferę klasycyzmu.