Seweryna Wysłouch „Literatura i obraz. Tereny strukturalnej wspólnoty sztuk”

:



problematyka strukturalnej wspólnoty sztuk – „korenspodencji sztuk”, „sztuk siostrzanych”

,

 negacja związków między sztukami

(„dyskryminacja” problematyki malarskiej w nauce o literaturze)

:

↬ strukturalizm:

- tezy o autonomii i językowym charakterze dzieła literackiego przekreślające „malarskość” w literaturze,
- Rene Wellek Teoria literatury – zwalczanie malarskich paraleli ze względu na niesprawdzalność

(spowodowaną oparciem na subiektywnej percepcji i ignorowaniem specyficznych praw odrębnych i
autonomicznych dziedzin, które rozwijają się niezależnie i mają własny aparat pojęciowy),

- Ernst Curtius,
- rozumienie kategorii obrazowości wyłącznie jako kategorii językowej (tzw. obrazowość pośrednia),

↬ Jerzy Ziomek, Maria Renata Mayenowa – przekonanie o nieprzekładalności języka na obraz,
↬ negowanie możliwości poznawczych znaków ikonicznych, kwestionowanie operacji metaforycznych i

metajęzykowych,

 powrót „malarskiej” problematyki, rehabilitacja obrazu:

✏ odwrót od strukturalizmu,

✏ otwarcie na postponowane dotąd zagadnienia ikoniczności literatury i mimesis,

✏ stawianie radykalnych tez o literaturze jako mowie obrazowej (Gottfried Willems),

✏ inspiracje kognitywistyczne kładące nacisk na niedoceniane dotąd procesy percepcyjne i obrazowy charakter

wypowiedzi językowej,

✏ semiotyka – Łotmanowskie pojęcie tekstu wykraczające poza komunikat językowy,

✏ rozwijanie kategorii intertekstualności,

✏ teoria interpretacji otwierająca się na problematyką interdyscyplinarną poprzez włączenie szerokich kulturowych

kontekstów interpretacyjnych i pozostawienie interpretatorowi swobody w ich wyborze,

 badanie związków interdyscyplinarnych:

» historia literatury:

- zalecenie badania świadomości artystycznej pisarza i jego związków z twórcami i prądami w sztuce, poprzez

konfrontowanie dzieła literackiego z kontekstem biograficznym i kulturowym (z programami i manifestami
artystycznymi),

- wartość dokumentarna,

- jeszcze w latach 80. sceptycy i krytycy badań interdyscyplinarnych jedynie tę drogę uznawali za dopuszczalną,

» komparatystyka:

- postulat zajęcia się konfrontacją literatury i sztuki,

- zastrzeżenia literaturoznawców i historyków sztuki (krytyka wiary w „Ducha Czasu” i negowania autonomii i swoistości

poszczególnych dyscyplin),

- Mario Praz Mnemosine. Parallelo tra la letteratura e le arti visive:



egzemplifikacja wszystkich ułomności komparatystyki na tym terenie,



uznanie architektury za sztukę wiodącą,



traktowanie gatunków literackich jako analogonów zjawisk architektonicznych

(np. epigramat jest

poetyckim odpowiednikiem fałszywej perspektywy)

,

- Ulrich Weissten,

» retoryka:

- kategoria ekfrazy

(ekphrasis – synonim opisu, czyli descriptio oraz unaocznienia, czyli evidentii)

, która służy jako

kategoria wyodrębniająca utwory o podobnej genezie (inspirowane sztukami wizualnymi), nie określa jednak
ich poetyki,

» semiotyka:

- nurt lingwistyczny

(wywodzący się od Saussure’a)

zakłada, że każdy kod niejęzykowy zbudowany jest

analogicznie do systemu języka naturalnego (Christian Metz, Jurij Łotman, Borys Uspienski),

- nurt filozoficzno-logiczny

(czerpiący inspiracje z prac Charlesa Peirce’a)

– wprowadzenie kategorii interpretantu –

sfery pośredniczącej między tekstem a intertekstem, do którego tekst się odwołuje, trzeciego tekstu,
sformułowanego ekwiwalentu znaku w innym systemie,



łańcuszek intersemiotyczny

,

np. film Katedra Tomka Bagińskiego złożony z trzech katedr: rzeczywistej (Gaudi), literackiej

(Dukaj) i filmowej (Bagiński)

,



strukturalna wspólnota sztuk

nie

polega

na powtarzalności tych samych tematów czy motywów, ale

na

przeprowadzaniu tych samych operacji wykonywanych w innym materiale

:

w języku, na płótnie czy na ekranie

;

jej terenami w dziele literackim są styl i kompozycja

;

⊱ poziom stylistyczny:

 skala „mikro” (proces powstawania tropów):

↬ strukturalna wspólnota sztuk polega na

obecności tych samych operacji intelektualnych

przeprowadzanych w różnym materiale

: zestawiania i utożsamiania odrębnych zjawisk na

zasadzie kontrastu lub analogii czy deformowania: pomniejszania i powiększania, wyodrębniania itp.
(wszystkie te operacje prowadzą do zmian znaczeniowych, unieważniają referencje i uruchamiają
dodatkowe konotacje) –

identyczny mechanizm tworzenia tropów

,

↬ np. operacja reifikacji: Mrowiska Szajny

(cykl plansz, na których kontur Polski wypełniony jest schematycznymi

sylwetkami ludzi)

, „okna gotyckie” (np. Wszystkie pociski są jednym pociskiem) Kulik

(zmultiplikowana fotografia

nagiego człowieka przestaje cokolwiek znaczyć i pełni rolę odsemantyzowanego ornamentu, zdobiącego socrealistyczne
emblematy)

, Klisze pamięci Kołodzieja

(powrót do koszmaru przeżyć obozowych)

, Sny i kamienie Tulli, Terminal

Bieńczyka, Numery Tokarczuk,

 skala „makro” (płaszczyzna literackiego opisu):

↬

identyczny mechanizm widzenia

(w sztuce)

i opisu

(w literaturze),

↬ „malarska” terminologia uświadamia identyczność operacji, którym podlegają obraz malarski i literacki

opis, i które prowadzą do specyficznego ukształtowania podmiotu

(postawa obiektywna lub wrażeniowa,

emocjonalna)

, wyznaczają sposób widzenia przedmiotu

(substancjalny czy zjawiskowy, psychizowany czy

reifikowany)

i udział aktu percepcji,

⊱ poziom kompozycyjny:

o

obecność tych samych operacji na poziomie kompozycji (które można śledzić, analizując układ jednostek
konstytuujących się ponad zdaniem),

o

zapożyczenia terminologiczne bywają mylące,

tak jak np. w przypadku fabuły, która przeniesiona na teren filmu

podlega innym regułom kompozycyjnym (np. w filmie charakterystyczne są dla niej inwersje czasowe),

o

techniką kompozycyjną najpełniej zaświadczającą strukturalną wspólnotę literatury, plastyki, muzyki jest
technika kolażu

(z punktu widzenia intersemiotycznego jest manifestacją swoistości wypowiedzi artystycznej uzyskaną

poprzez selekcję i kombinację elementów, które – wykonane z dowolnej materii – podkreślają fragmentaryczność, niespójność
i chaos rzeczywistości),

 operacje nie są zdeterminowane rodzajem tworzywa (można je wykonywać i na znakach językowych, i na znakach

ikonicznych),

 dzieło literackie jest przekładalne na inny system znaków,
 tworzywo nie decyduje o jego wartości

(ekranizacja może być lepsza od pierwowzoru)

,

 nie musimy szukać pokrewieństwa sztuk (jest nam dane), należy szukać różnic (które świadczą o talencie twórcy i

manifestują specyfikę poszczególnych dyscyplin).