PRZEMOC W RODZINIE
W literaturze przemoc definiuje się jako „wszelkie zachowania brutalne, naruszające wolność osobistą jednostki, nieliczenie się z jej dobrem”. Muszą zaistnieć 2 warunki, aby mówić o przemocy: przemoc ma służyć realizacji celów jednostki; jest to działanie wtedy, kiedy istnieje nierównowaga sił, jest nadużyciem własnej przewagi fizycznej lub społecznej po to, by wymusić na człowieku określone zachowanie. W wielu przypadkach trudno ustalić motywy zachowania sprawcy i jego świadomość szkodliwości własnego postępowania.
Inaczej mówiąc przemoc to „wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające wolność osobistą jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich” (I. Pospiszyl). Inna definicja mówi, że przemocą jest „każde zachowanie, którego intencją jest wyrządzenie fizycznej krzywdy drugiemu człowiekowi lub też czyn, który jest postrzegany jako mający taką intencję” (Strauss).
Formy przemocy to fizyczna, psychiczna, seksualna i zaniedbanie. Przemoc fizyczna jest intencjonalnym zachowaniem, niosącym ryzyko uszkodzenia ciała niezależnie czy do tego dochodzi. Objawy to popychanie, policzkowanie, szarpanie, uderzanie, kopanie, przypalanie, duszenie, rzucanie przedmiotami, uwięzienie, stwarzanie sytuacji zagrożenia dla życia i zdrowia. Przy opisie przemocy uwzględnia się nie tylko jej przejawy, ale i skutki. Przemoc psychiczna zawiera przymus i groźby, zastraszanie, emocjonalne wykorzystanie, za które uważa się oskarżanie, upokarzanie, poniżanie, manipulowanie poczuciem winy, kontrolowanie.
Rodzaje przemocy:
- przemoc wobec dziecka - ze strony rodziców, ze strony obcych dorosłych, międyrówieśnicza - częściej narażone są małe dzieci, dzieci niechciane i młodocianych matek
- przemoc wobec kobiet - częściej narażone kobiety z niskim wykształceniem, zależne od męża
- przemoc wobec mężczyzn - ze strony współmałżonki, szacuje się, że jest to 5-7% wszystkich przypadków przemocy domowej
- przemoc wobec osób starszych.
Zaniedbanie
Zaniedbanie - z pozoru najłagodniejsza forma przemocy, może jednak przynieść dramatyczne skutki. Najogólniej mówiąc polega na niezaspokajaniu podstawowych potrzeb dziecka, zarówno tych związanych z biologicznym przetrwaniem, jak i tych, które dają dziecku emocjonalne bezpieczeństwo i odpowiednią stymulację poznawczą. Najbardziej pospolite formy zaniedbywania to:
niewystarczające pod względem ilościowym i jakościowym odżywianie,
Brak właściwej ochrony przed chorobami i opieszałe ich leczenie,
Zakłócanie snu dziecka,
Toczenie w jego obecności awantur rodzinnych,
Narażanie na wypadki przez zezwalanie na zabawy w pobliżu dróg publicznych,
Brak czujności w ocenie zagrażających mu wydarzeń, m.in.. niedostrzeganie możliwości napastowania seksualnego,
Izolowanie dziecka od siebie i od rówieśników,
Dopuszczanie do przeżywania przez nie urazowych doświadczeń,
Pozbawianie go doznawania pozytywnych uczuć i poznawania otoczenia.
Symptomy zaniedbywania dziecka w rodzinie
Bardzo niska higiena osobista - dziecko jest zawsze brudne, cuchnące, ma stale brudne paznokcie i ubrania.
Zbyt niska wobec wieku waga i wzrost lub wręcz wychudzenie, wymizerowanie.
Dziecko jest zawsze głodne
Ciągłe zmęczenie, apatia
Brudne ubranie w złym stanie
Nieleczone choroby i urazy
Oznaki odmrożeń
Zapalenie skóry na pośladkach, ropne zapalenia skóry
Ślady licznych ukąszeń (pchły, pluskwy)
Świerzb
Dziecko szybko przybiera na wadze, poprawia się jego ogólna kondycja podczas krótkich pobytów poza domem rodzinnym, a jego wygląd marnieje po powrocie
Objawy fizyczne przemocy fizycznej
Sińce i obrzęki na twarzy, ramionach, klatce piersiowej, plecach, po wewnętrznej stronie ud i ramion,
Otarcia naskórka po wewnętrznej stronie kończyn, pod pachami, na żebrach, na plecach,
Krwawe pręgi i regularne przebarwienia skóry na plecach, pośladkach (czasem odbicie się ręki lub przedmiotu, którym osoba była bita), nogach, stopach, dłoniach, krwawe plamy na bieliźnie,
Obrzęki na stopach i dłoniach,
Nietypowe ślady po oparzeniach, np. punktowe po gaszeniu papierosów na skórze, oparzenia,
Rany cięte i kłute, szczególnie w innych okolicach niż stopy i dłonie,
Blizny na ciele (szczególnie jeśli jest ich wiele), blizny za uszami, na głowie, trwałe ubytki włosów,
Widoczna trudność w chodzeniu lub siadaniu,
Zwiększona wrażliwość na dotyk (szczególnie ramion, pleców, pośladków),
Otwarte rany w nietypowych miejscach, nieleczone skaleczenia, zakażenia, infekcje),
Częste złamania kości (szczególnie u małych dzieci),
Ospałość, apatia, brak koncentracji,
Reakcje regresyjne, np. brak kontroli fizjologicznej u dziecka powyżej 4 r. z., podkradanie rzeczy innym,
Skarżenie się na częste bóle głowy lub brzucha,
Reakcje kompulsywne, np. ssanie palca, obgryzanie paznokci, kompulsywna masturbacja, obżarstwo,
Konieczność częstego korzystania z ubikacji
Objawy przemocy emocjonalnej
Wzrost napięcia emocjonalnego,
Wzmożona czujność, niezdolność do rozluźnienia,
Wzrost lęku, niepokoju,
Brak żywej reakcji w sytuacjach emotogennych, np. przy okazji skaleczenia czy bolesnego zabiegu medycznego: podkreśla się, że u dzieci-ofiar przemocy często brak jest reakcji w sytuacjach, gdy u innych dzieci wywołują płacz,
Tłumiony płacz czy ciche popłakiwanie w ukryciu,
Niska samoocena, obniżone poczucie własnej wartości,
Poczucie odrzucenia, opuszczenia,
Wycofanie, skłonność do izolacji,
Chroniczny smutek, poczucie odrętwienia, depresja,
Wzrost natręctw, tików, przyruchów, zachowań kompulsywnych, np. porządkowanie swoich rzeczy, sprawdzanie zapachów, unikanie niektórych pomieszczeń,
Zmienność nastroju (przeskoki od euforii do rozpaczy), płaczliwość, słaba kontrola emocji, impulsywność,
Problemy w rozwoju poczucia własnej wartości
Społeczne objawy przemocy
Nieufność wobec innych, niekomunikatywność,
Nieumiejętność nawiązywania kontaktu, podtrzymywania więzi, pozyskania przyjaciół,
Wrogość,
Wzrost irytacji w przypadku różnych trudności, niekontrolowane wybuchy złości,
Wyuczona bezradność, nieumiejętność radzenia sobie z codziennymi zadaniami, np. ze zdyscyplinowaniem dziecka, załatwieniem spraw w urzędzie, utrzymaniem pracy,
Spadek poczucia kompetencji
Objawy symptomatyczne w przypadku dzieci
Bójki z innymi dziećmi, wzrost agresywności w sytuacjach niekontrolowanych lub niezagrożonych karą, np. w stosunku do rówieśników czy młodszych dzieci,
Zobojętnienie na karę (dziecko sprawia wrażenie, jakby nic nie robiło sobie z kary),
Drażliwość, złośliwość, hałaśliwość w zabawach grupowych,
Brak dystansu wobec dorosłych oraz odrzucanie innych osób znaczących w otoczeniu (dziadków, nauczycieli),
Uzależnienie od agresora,
Ucieczki z domu,
„bezinteresowne” niszczenie sprzętów i przedmiotów,
Krnąbrność, opór, negatywne nastawienie,
Nieposłuszeństwo dziecka wobec większości osób, które nie stanowią bezpośredniego zagrożenia
Jeśli dziecko mówi o przemocy
Nie wolno w żaden sposób sugerować, że jakaś konkretna osoba czegoś dokonała lub że miało miejsce jakieś określone zachowanie wobec dziecka (szczególnie ważne przy nadużyciach seksualnych)
Należy zapewnić dziecko, że robi dobrze ujawniając problem, że jego sprawa nas obchodzi i chcemy mu pomóc
Nie można zapewniać, że już nic przykrego nie wydarzy się oraz że już nikt dodatkowy nie dowie się o sprawie
Należy poinformować dziecko co dalej nastąpi, kto i dlaczego będzie musiał dowiedzieć się o jego problemie
Należy zapewnić dziecko, że nie jest odpowiedzialne za doznawanie przemocy
Zasadą jest zaakceptowanie opowieści i wiara słowom dziecka oraz sygnalizowanie dziecku owej wiary i akceptacji (np. „wierzę ci”, „cieszę się, że mi to mówisz”, „jesteś bardzo dzielny, że to opowiadasz”)
Behawioralne symptomy krzywdzenia dzieci
Poszukiwanie przez dziecko stałej uwagi nauczyciela, ciągłe zwracanie na siebie uwagi
Tzw. ciągłe czepianie się, „lepienie się” do dorosłych
Tzw. „zimne wyczekiwanie” polegające na tym, że dziecko stale obserwuje dorosłych, aby modyfikować swoje zachowanie, w celu uniknięcia ewentualnej przemocy
Tzw. ciągły „niemądry uśmiech”, stosowany przez dzieci, żeby wydać się bardziej przyjaznym lub skompensować ciągłe wyzywanie i poniżanie, chociaż u dzieci zachowanie może przybrać formy złości i agresji
Wyraźny brak radości życia u dziecka
Postawa nadmiernie narzekająca
Postawa pasywna, wycofująca się
Zbyt pośpieszne przepraszanie
Zachowania agresywne
Częste napady złości, złego humoru
Lęk przed rozebraniem się, np. na WF
Lęk i niechęć przed powrotem do domu
Wyrażanie lęku przed rodzicami
Niestosowny do pogody strój (zakrywanie obrażeń)
Lęk, kulenie się przed dotknięciem lub chęcią pogłaskania
Moczenie się
Kryteria oceny ryzyka przemocy
Ocena wiedzy i stosunku rodziców do wychowywania dziecka - zwiastunami krzywdzenia dziecka są nierealistyczne i nieracjonalne oczekiwania co do możliwości, zdolności i potrzeb dzieci. Rodzice preferują karzące metody wychowawcze
Sposób postrzegania osoby dziecka przez rodziców i osoby rodzica przez dziecko - rodzice postrzegają dziecka negatywnie, jako trudne i drażliwe. Surowo oceniają jego zachowanie
Ocena emocji rodziców i ich reakcji na stres - krzywdzeniu sprzyja podwyższony poziom pobudzenia w sytuacjach stresowych. Rodzic odczuwa dyskomfort i rozdrażnienie w przypadku płaczu lub śmiechu dziecka
Styl wzajemnych zachowań rodzica i dziecka - w przypadkach krzywdzenia dzieci wzajemnych kontaktów jest mało, rodziców określa się jako niechętnych i negatywnie nastawionych do dzieci oraz przesadnie je kontrolujących.
Jakość więzi z rodzicem - więź dziecka z rodzicami kształtuje się już w okresie niemowlęctwa, dlatego obojętność i mała emocjonalność w relacjach rodzic-dziecko są wskaźnikami zwiększającymi ryzyko przemocy
Jakość opieki rodzicielskiej - rodzic preferuje zaspokajanie własnych potrzeb, postawa odrzucenia sprzyja złości, rozdrażnieniu i bardziej surowym karom wobec dziecka, rodzic narzuca dziecku swoją wolę i nie uwzględnia jego potrzeb, rodzic ignoruje swoje dziecko
Układanie planu bezpieczeństwa Poruszamy następujące kwestie:
4 incydenty, dotyczące maltretowania: pierwszy, typowy, najgorszy i ostatni,
Sygnały przemocy ze strony sprawcy: co mówił? Jak mówił? Czy potrafi słuchać? Czy jest pod wpływem alkoholu? Jaki ma wyraz twarzy? Jaką ma pozycję ciała? Czy ma myśli obsesyjne?
Gdzie rozpoczyna się bicie, np. w jadalni?
Plan domu lub mieszkanie: wspólne rysowanie mapy uwzględniające okna drzwi, wyjścia
Czego kobieta potrzebuje w razie ucieczki (pieniądze, dokumenty itd.)
Dokąd ma uciekać: policja, rodzina, przyjaciele, schronisko, ośrodek interwencji kryzysowej
Plan bezpieczeństwa
Omówienie sposobu zabrania dzieci z domu
Poinformowanie starszych dzieci o sygnale do opuszczenia domu i miejsca spotkania po ucieczce
Przebycie trasy ucieczki pod nieobecność sprawcy
Plan bezpieczeństwa ułatwia ucieczkę w razie napaści i wzmacnia poczucie bezpieczeństwa ofiar
Podstawowe zasady bezpieczeństwa w trakcie interwencji
Zwracanie uwagi na zagrożenie agresja ze strony sprawcy (ryzyko jest większe jeśli sprawca jest pijany, był karany za stosowanie przemocy, znany jest z gróźb lub zachowań agresywnych, pochodzi ze środowiska w, w którym przemoc była normą).
Dbanie o własne bezpieczeństwo (na wizytę idziemy w dwójkę, informujemy zespół o czasie powrotu).
Rozpoznawanie własnych sposobów reagowania w sytuacji zagrożenia i opanowanie techniki redukowania lęku.
W czasie interwencji
Zwracamy uwagę na oznaki zagrożenia: silne pobudzenia, nagłe zmiany nastroju sprawcy, wrażliwość na sugestie, obrażanie słowne, pojawienie się niewerbalnych oznak narastającej agresji: zaciskanie pięści, mówienie przez zęby lub zaciśnięte zęby, gwałtowne ruchy rąk).
Zwracamy uwagę, czy w pokoju znajdują się niebezpieczne przedmioty, np. broń, nóż siekiera.
Zachowujemy spokój i opanowanie, jednocześnie starając się kontrolować sytuację, mówienie normalnym tonem głosu, czasem jest użyteczny krzyk.
W razie zwiększonego ryzyka ataku, zbliżyć się do wyjścia i ustawić się tak, by mieć możliwość ucieczki.
Jeśli sprawca ma w ręce broń, należy bardzo wyraźnie poprosić go o odłożenie i wielokrotnie powtórzyć prośbę
Placówki niosące pomoc ofiarom przemocy
Telefony zaufania (0800120002)
Ośrodki interwencji kryzysowej
Ogólnopolskie pogotowie dla ofiar przemocy „Niebieska linia”
Schroniska dla ofiar przemocy
Punktu konsultacyjne
Policja
Placówki służby zdrowia
Gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych
Prokuratura
Centrum praw kobiet
Komitet Ochrony Praw Dziecka
Fundacja „Dzieci Niczyje”
4