Jerzy Olszewski

Podstawy ergonomii
i fizjologii pracy

SPIS TREŚCI

WSTĘP

WSTĘP

Efektywne kierowanie procesami społeczno-gospodarczymi w przedsiębiorstwie wiąże się ściśle z zarządzaniem, bezpieczeństwem i ryzykiem. Na bezpieczeństwo pracy mają wpływ różnorodne czynniki natury ludzkiej, a także technicznej. Zmiany zachodzące w polskiej gospodarce wymagają od kadry ekonomicznej i technicznej przedsiębiorstwa odpowiedzialności za podejmowanie decyzji również w zakresie kreowania prawidłowych warunków pracy. Ze względu na istniejący w przedsiębiorstwach stopień zagrożenia człowieka w środowisku pracy niezbędne jest opanowanie przez studentów — jako potencjalnych pracowników różnych szczebli zarządzania — zasad nowoczesnego kierowania procesami społeczno-ekonomicznymi w różnych jednostkach społeczno-gospodarczych.

Podręcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla studentów akademii ekonomicznych, politechnik, uniwersytetów, akademii rolniczych, uczelni artystycznych oraz wszystkich tych, w których wykładana jest ergonomia i fizjologia pracy. Należy wyrazić nadzieję, że praca ta uzyska również szerokie grono odbiorców wśród ergonomistów teoretyków i praktyków, pracowników państwowej inspekcji pracy, społecznych inspektorów pracy, instytucji higieny i ochrony środowiska, biur projektowych oraz zakładów przemysłowych i usługowych.

Podręcznik Podstawy ergonomii i fizjologii pracy prezentuje najważniejsze tematy stanowiące przedmiot zainteresowania tej dyscypliny wiedzy. Zostały one dobrane w taki sposób, aby zorientować potencjalnego użytkownika w podstawowych zagadnieniach ergonomii i fizjologii pracy, uświadomić mu skalę problemów, a tym samym ukierunkować myślenie i działanie na rozwiązania zgodne z duchem ergonomii i fizjologii pracy.

Autor pragnie złożyć wyrazy podziękowania prof. dr hab. Jadwidze Koczocik-Przedpelskiej, kierownikowi Zakładu Patofizjologii Narządów Ruchu Akademii Medycznej w Poznaniu, prof. dr hab. Mieczysławowi Przedpelskiemu, wieloletniemu dyrektorowi Instytutu Polityki Społecznej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, jak również recenzentowi, prof. dr hab. Leszkowi Pacholskiemu, dyrektorowi Instytutu Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej za cenne uwagi i wskazówki poczynione w trakcie pisania podręcznika. Miały one znaczenie dla wypracowania ostatecznego kształtu pracy.

historia terminu „ergonomia"

1. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ERGONOMII

1.1. Obecny stan ergonomii jako nauki

Ergonomia wchodzi w skład grupy nauk o pracy, do której zalicza się m.in. prakseologię, organizację i zarządzanie, socjologię pracy, fizjologię pracy, jak również działy ekonomii szczegółowej, określane jako ekonomiki przemysłu, transportu i łączności, rolnictwa, handlu i usług, przedsiębiorstw, pracy. Ekonomika pracy w zakresie swojego przedmiotu jest ogniwem pośrednim między ekonomią polityczną a wymienionymi wyżej ekonomikami.

Próby stworzenia syntetycznej „nauki o pracy" (Arbeitswissenschaft) były podejmowane w Niemczech przed II wojną światową. Początki badań ergonomicznych miały miejsce w okresie II wojny światowej. Zostały one zapoczątkowane w związku z przekonaniem, że najsprawniejsze metody selekcji, doboru i przyuczenia do ówczesnych szczytowych rozwiązań technicznych (zwłaszcza w lotnictwie bojowym) okazały się zawodne. Sposoby rozwiązywania problemów pracy w tym zakresie zostały podyktowane potrzebą wyposażenia amerykańskiego lotnictwa w odpowiednie, sprawne samoloty bojowe. Obsługa wielu modeli samolotów budowanych w USA okazała się w pierwszym okresie wojny na tyle trudna dla załóg, że w konsekwencji dochodziło do licznych wypadków i sytuacji awaryjnych. Istnieją bowiem naturalne ograniczenia psychosomatyczne ustroju ludzkiego, których nie daje się przekroczyć ani przez kształcenie, ani przez praktykę, ani przez uruchomienie bodźców materialnych i niematerialnych, wymagających najwyższego wysiłku woli czy najsilniejszych napięć emocjonalnych. W sytuacji kiedy właściwości psychofizjologiczne człowieka nie pozwalają mu na sprawne wykonanie pracy, należy dokonać zmian technicznych, technologicznych lub też organizacyjnych na stanowisku pracy

.

Tabela l. Towarzystwa ergonomiczne i instytuty badawcze na świecie i w Polsce

Towarzystwa ergonomiczne

Instytuty badawcze

lata powstania

nazwa (kraj)

nazwa (kraj)

kierunki działalności

główni przedstawiciele

1950

Brytyjskie Ergonomiczne Towarzystwo Naukowe (British Ergonomics Research Society) — Wielka Brytania

Instytut Psychologii na Uniwersytecie w Paryżu (Francja)

Psychologia inżynieryjna

Prof. J. Fayarage

1957

Towarzystwo Czynnika Ludzkiego (Human Factor Society) — USA

Uniwersytet w Strassburgu (Francja)

Fizjologia pracy

Prof. B. Metz

1959

Międzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne (International Ergonomics Association — IEA) — Zurych —pierwszy kongres odbył się w 1961 r. w Sztokholmie

Max-Planck-Institut für Arbeitaphysiologie w Dortmundzie (RFN) Harvard University (USA)

Fizjologia pracy Badania kabin ciężarówek, ciągników i koparek mechanicznych

G. Iehmann Mc'Farland H. Simons J.M. Dunlap

1963

Towarzystwo Ergonomiczne Języka Francuskiego (Societe d'Ergonomie de Langue Française) — Francja Towarzystwo Nauki o Pracy (Gesellschaft für Arbeitswissenschaft) — RFN

Instytut Fizjologii i Higieny Pracy na Wydziale Architektury Politechniki w Zurychu (Szwajcaria)

Ergonomia mieszkania

Etienne Grandjean

1964

Sekcja Ergonomii przy CRZZ-NOT

Centralny Instytut Ochrony Pracy w Warszawie (zakłady: Psychologu, Fizjologu Pracy, Konstrukcji i Technologii) Instytutu Wzornictwa Przemysłowego Zakład Badań Ergonomicznych

Mechanizmy oddziaływania warunków pracy na bezpieczeństwo, zdrowie i zachowanie się pracowników Potrzeby społeczne i wymagania w zakresie wartości użytkowych i estetycznych wyrobów przemysłowych

Leszek Pacholski Edwin Tytyk Józef Penc Czesław Szmidt Ewa Nowak Jerzy Charytanowicz Aleksandra Jasiak Jerzy Lewandowski Maria Wykowska Ewa Górska Antoni Zeyland

1967

Polski Komitet Ergonomii i Ochrony Pracy NOT

1972

Komisja Ergonomiczna przy Oddziale Krakowskim PAN

Wydział Wzornictwa Przemysłowego Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych

Ergonomiczne kształtowanie urządzeń sterujących, kolorystyka przemysłowa

Ryszard Otręba Antoni Haśko

1974

Komitet Ergonomiczny przy Prezydium PAN

Instytut Medycyny i Higieny Wsi im. Witolda Hodźki w Lublinie

Ergonomia koncepcyjna w maszynach rolniczych

Jacek Dutkiewicz Maciej Latalski

1977

Polskie Towarzystwo Ergonomiczne z siedzibą w Warszawie + 11 oddziałów wojewódzkich Komitety Ergonomiczne w ramach Towarzystw Naukowej Organizacji Pracy na Węgrzech i w Czechosłowacji

Antoni Zeyland Włodzimierz Tyburczyk

Instytut Medycyny Pracy w Przemyśle Węglowym i Hutnictwie w Sosnowcu

Higiena i patologia pracy, toksykologia przemysłowa, fizjologia i psychologia pracy, materialne warunki pracy Toksykologia przemysłowa i biochemia zatruć, ocena szkodliwego działania czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych Czynniki postępu organizacyjnego i ich wpływ na wydajność pracy

Jan Grzesiuk Konrad Szymczykiewicz

Instytut Medycyny Pracy w Przemyśle Włókienniczym i Chemicznym w Łodzi

Ryszard Fidelski Janusz Nofer Stefan Szendzikowski

Instytut Pracy i Spraw Socjalnych przy Min. Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych w Warszawie

Jerzy Olszewski Henryk Retkiewicz Helena Strzemińska

Źródło: Por. J. Rosner, Podstawy ergonomii, PWN, Warszawa 1982, s. 6 i 7; J. Pokorski, Powstanie Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego, „Ergonomia" t. l, 1978, nr l, 8. 113; Informator Nauki Polskiej 1979, Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, Warszawa 1979, s. 517, 523, 576 i 577.

Dyscypliny składowe ergonomii

We współczesnym ujęciu termin „ergonomia" został na nowo sformułowany i wprowadzony do nauki i praktyki zachodniej Europy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych¹. Niemałą zasługę w tej sprawie można przypisać powstającym w niektórych krajach Europy zachodniej naukowym towarzystwom ergonomicznym. Poza kontynentem europejskim towarzystwa ergonomiczne powstały w USA, a także w Japonii, Australii i Nowej Zelandii.

W krajach, w których powołano naukowe towarzystwa ergonomiczne, pozycja ergonomii jako nauki nie budzi wątpliwości. Świadczy o tym obecny stan zaawansowania badań ergonomicznych.

W Polsce badania naukowe w dziedzinie ergonomii są prowadzone przez wiele instytutów. Ich profil badawczy jest znacznie zróżnicowany. Obejmuje on zagadnienia ergonomii koncepcyjnej, korekcyjno-koncepcyjnej (atestacja) oraz korekcyjnej (por. tab. l).

1.2. Interdyscyplinarność nauki ergonomii

Badania w interesującej nas dziedzinie nauki koncentrują się przede wszystkim na zagadnieniach dotyczących układu człowiek—praca. Układ ten składa się z dwóch elementów (podsystemów), które mogą stanowić podstawę podziału dyscyplin składowych ergonomii na dwie grupy: A i B (por. rys. l).

Do grupy A zaliczyć należy wszystkie te dyscypliny, których zadanie polega na badaniu właściwości człowieka i gromadzeniu o nim wiedzy stanowiącej bazę dla koncepcyjnych i korekcyjnych rozwiązań praktycznych dyscyplin grupy drugiej (B), zajmujących się doskonaleniem pracy.

Przedstawiony podział dyscyplin na dwie grupy oznacza związek funkcjonalny, wyrażony najwyraźniej w kompleksowej cykliczności badań, co w praktyce oznacza bezpośrednie partner

¹ Termin „ergonomia" powstał z połączenia dwóch głów greckich: ergon i nomos (ergon = praca, zaś nomos sprawo, zasada). Obok terminu ergonomia używa się także terminów: inżynieria ludzka (human engineering), biotechnika, czynnik ludzki, biomechanika, ergonomia „guzików i tarcz" i inne.

Rys. l. Model struktury ergonomii

Źródło: Por. E. Framis, Ergonomia jako nauka empiryczna, „Ergonomia" t. l, 1978, nr l, a. 43

ergonomia w środowisku człowieka

stwo badaczy z grupy A i B². W schemacie nie uwzględniono wielorakich powiązań między poszczególnymi dyscyplinami. Nasuwa się jednak mimo woli pytanie o rolę i rangę poszczególnych dyscyplin w systemie nauki ergonomii. Ogólnie można stwierdzić, że wszystkie dyscypliny są równorzędne. Nie oznacza to jednak, że w każdym przypadku ich rola jest jednakowa. I tak na przykład o przeciążeniu układu nerwowego decyduje fizjolog lub psycholog, o przeciążeniu hałasem decyduje lekarz, a o skuteczności metod wychowawczych przesądza pedagog.

Ergonomii jako dyscyplinie naukowej przyświeca cel praktyczny. Jego realizacja polega na wykorzystaniu dorobku wielu dyscyplin, obejmujących swym zakresem przedmiot zainteresowań ergonomii.

Zastosowanie ergonomii w środowisku człowieka, tj. w przemyśle oraz w innych dziedzinach działalności społecznej i gospodarczej, pokazano w tabeli 2.

² Wyjaśnienia wymaga zaliczanie do grupy B estetyki i prawa. Estetyka kształtuje formę zewnętrzną wytworów, tak jak inżynieria nadaje im formę konstrukcyjną. Prawo zaś reguluje i normalizuje życie społeczne, czyli wpływa na organizację warunków pracy i bezpieczeństwa.

Tabela 2. Zastosowanie ergonomii według miejsca i dziedzin działalności

Miejsce	Działalność
Środowisko	Ekologia człowieka Medycyna społeczna Inżynieria biośrodowiskowa
Przemysł	Projektowanie i planowanie Inżynieria przemysłowa Inżynieria ludzka Cybernetyka Automatyzacja Ergonomia zarządzania Ergonomia wyrobów przemysłowych Ochrona zdrowia pracowników Higiena przemysłowa Medycyna pracy Bezpieczeństwo pracy Rehabilitacja
Inne dziedziny działalności gospodarczej i społecznej	Budownictwo mieszkaniowe, urbanistyka i urbanizacja Komunikacja i transport, medycyna lotnicza (morska i astronautyczna), medycyna sportowa i wychowanie fizyczne

Źródło: Por. G. Gwóźdź, Człowiek w Środowisku wielkoprzemysłowym i elementy ergonomii, w:Fizjologia pracy z elementami fizjologii klinicznej, pod red. W. Traczyka i A. Trzebskiego, PZWL, Warszawa 1980, s. 93.

Poczynione uwagi na temat powstania ergonomii, jej charakteru i powiązań z innymi naukami wskazują na różne możliwości zdefiniowania tej nauki. Na podstawie znanej literatury przedmiotu z dziedziny ergonomii można wyszczególnić wiele definicji, których autorzy w różny sposób akcentują swój stosunek do ergonomii.

Koncepcję wprowadzenia humanistycznego punktu widzenia do nauki ergonomii proponuje J. Rosner³. Pogląd ten jest wyrażony w definicji, w myśl której ergonomia bada funk-

³J. Rosner, Przystosowanie pracy do człowieka, w: Ergonomia. Zagadnienia przystosowania pracy do człowieka, wyd. 2, KiW, Warszawa 1974, s. 20.

cjonalne możliwości i właściwości człowieka w procesach pracy, które sprawiają, że praca ludzka staje się bardziej sprawna, a jednocześnie przyczyniają się do duchowego i fizycznego rozwoju człowieka pracującego, zapewniają mu bezpieczeństwo i wygodę oraz chronią jego zdrowie i zdolność do pracy⁴.

W niektórych definicjach ergonomii akcentuje się zwiększenie efektywności pracy. Taki punkt widzenia został zawarty w definicji nauki ergonomii A. Gilpina. Według niego ergonomia jest -nauką zajmującą się ludźmi w procesie pracy. Celem tej nauki jest optymalizacja pracy poprzez coraz lepsze projektowanie czynności roboczych, maszyn i urządzeń, stanowisk pracy oraz materialnych warunków pracy⁵.

Przyjęta przez J. Koczocik-Przedpelską definicja ergonomii -zawiera w sobie elementy humanistyczne i efektywnościowe. Według takiego założenia, ergonomią nazywamy łączne zastosowanie nauk technicznych oraz niektórych nauk biologicznych i społecznych dla zapewnienia w stosunkach między człowiekiem a pracą optymalnych warunków wzajemnego dostosowania się w celu zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się do pomyślności pracownika⁶.

W tradycyjnym ujęciu definicje ograniczają znaczenie ergonomii do optymalizacji warunków wykonywania pracy zawodowej. Coraz częściej formułowane definicje mają charakter ogólniejszy. I tak przykładowo definicja opracowana przez S. Kamińskiego została skonstruowana według klasycznych reguł (genus proximum i differentia specifica), określając przedmiot i funkcje nauki. W tym ujęciu ergonomia jest kompleksową nauką empiryczną, ukierunkowaną na wieloaspektowe poznanie układu człowiek—praca i opracowanie dyrektyw dla urzeczywistnienia

⁴ Sprawności pracy nie należy utożsamiać z jej -wydajnością. Sprawna praca jest nie tylko wydajna, ale również w pełni uwzględnia rachunek nakładów i korzyści oraz wzajemne racjonalne ich kształtowanie. Mówiąc o nakładach, mamy na myśli wszystkie nakłady, a więc również te, których nie da się skwantyfikować. Podobnie należy potraktować również korzyści, zaliczając do nich np. zmniejszenie zachorowalności, wzrost zadowolenia z pracy itp.

⁵ Por. M. Wykowska, Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Kraków 1994, s. 6 i 7.

⁶ Por. J. Koczocik-Praedpelaka, Podstawy fizjologii pracy i ergonomii, Skrypty uczelniane AE, nr 139, Poznań 1975, s. 5.

cechy ergonomii

najnowsze kierunki rozwoju ergonomii

w praktyce obustronnego dostosowania elementów układu celem zapewnienia mu możliwie optymalnych warunków funkcjonowania. Podobny charakter ma definicja przyjęta w statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA). Według jej autorów ergonomia określa stosunki powstające między człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i środowiskiem w najszerszym tego słowa znaczeniu, włączając w to sytuacje związane z pracą, zabawą, rekreacją i podróżą.

Analiza zaprezentowanych wyżej definicji wskazuje na ich znaczną różnorodność. Wydaje się to zrozumiałe, jeżeli weźmie się pod uwagę, że ergonomia jako nauka jest dyscypliną powstającą, nauką in statu nascendi.

Różne ujęcia tej dziedziny wiedzy nie zaciemniają jej istoty, a wprost przeciwnie — uwypuklają następujące cechy ergonomii, zapewniające człowiekowi supremację nad elementami materialnymi:

— po pierwsze, prowadzenie badań nad dostosowaniem rzeczowych składników układu „człowiek—praca" do naturalnych ograniczeń psychosomatycznych pracownika,

— po drugie, dążenie do zapewnienia tą drogą możliwie wysokiej sprawności człowieka,

— po trzecie, charakter zapobiegawczy ergonomii, jej dążenie do eliminowania wszelkich zagrożeń zdrowia,

— po czwarte, dążenie do optymalnego ukształtowania biologicznego kosztu wykonywania pracy.

Obecnie należy się zastanowić, jakie najważniejsze cechy tej nauki przejawiają się w najnowszych kierunkach rozwoju ergonomii. Nie mając możliwości przeprowadzenia pogłębionej ich analizy, ograniczono się do omówienia jedynie czterech najważniejszych z nich.

Ergonomia wyrobów masowego użytku (consumer products ergonomics). Ten kierunek badań wyrósł z obserwacji, że dotychczas stosowane metody kontroli wyrobów przemysłowych nie odpowiadają jej potrzebom. Metody te sprowadzają się do ustalenia, czy dany wyrób spełnia przewidziane dla niego funkcje. Ostatnio jednak ocena wyrobów masowej konsumpcji zaczęła uwzględniać również rolę, którą dany wyrób, jako subsystem, spełnia w systemie społecznym jako całości: po pierwsze, jaki jest jego wpływ na środowisko naturalne i czy nie jest źródłem

wypadków lub chorób; po drugie, czy jest wygodny i łatwy w użyciu oraz czy nadaje się do używania przez specjalne grupy konsumentów, jak osoby starsze bądź me w pełni sprawne. Te cechy nabierają szczególnego znaczenia, jeżeli zważyć, że wypadki w gospodarstwach domowych (bardzo często wskutek wad wyrobów masowej konsumpcji) zdarzają się wielokrotnie częściej niż wypadki w przemyśle.

Ergonomia a zadowolenie z pracy. W tym kierunku badań zbiegają się zainteresowania socjologii, organizacji i ergonomii. Celem tych badań jest zintegrowanie wysiłków zmierzających do poprawy warunków, w jakich wykonywana jest praca. Kierunek ten nosi też nazwę humanizacji procesu pracy.

Ergonomia osób w starszym wieku i nie w pełni sprawnych. Proces szybkiego starzenia się społeczeństw wszystkich krajów wysuwa na jedno z czołowych miejsc w polityce społecznej i ekonomicznej zagadnienie przystosowania pracy do specyficznych ograniczeń osób w starszym wieku, a także innych osób o ograniczonej sprawności psychofizycznej. Wynika to z rozszerzania się działalności ergonomicznej na pracę w przemyśle, rolnictwie, komunikacji, handlu i usługach. Spowodowało to uwzględnianie w coraz szerszym stopniu w ergonomii koncepcyjnej cech fizycznych i właściwości psychicznych innych grup ludności, zwłaszcza kobiet oraz osób starszych i nie w pełni sprawnych. Stąd stopniowe odchodzenie od pojęcia „człowieka przeciętnego", zwłaszcza jeżeli chodzi o stosowanie danych antropometrycznych w pracach projektowych, jak również w odniesieniu do wymagań siłowych, szybkości przekazywania i liczby podanych informacji, szybkości reakcji, wytrzymałości na warunki stresowe (wysokie temperatury, hałas, warunki oświetlenia) i wiele innych. Postępująca feminizacja wielu zawodów, a przede wszystkim rosnący odsetek osób w wieku starszym i nie w pełni sprawnych, przy wzmagającym się deficycie młodych kadr pracowniczych, stawiają przed współczesną ergonomią nowe zadania.

Społeczne i ekonomiczne aspekty ergonomii. Przedmiotem zainteresowania tej dziedziny wiedzy jest powiązanie ergonomii z założeniami polityki społecznej i ekonomicznej. Zależności te można rozważać zarówno w odniesieniu do pojedynczego pracownika i jego maszyny lub stanowiska pracy, jak i w odniesieniu do projektowania systemowego.

Z punktu widzenia zatem pojedynczego pracownika analizuje się układ człowiek-praca w aspekcie bezpieczeństwa pracy, zdrowia, wydatku biologicznego, zadowolenia z pracy oraz możliwości potwierdzenia swojej osobowości. W rezultacie ergonomia, wysuwając dobro i interes człowieka na pierwsze miejsce, nie respektuje zasady rachunku ekonomicznego, rozumianego jako bilans nakładów i korzyści w krótkim okresie. Najbardziej racjonalne wydają się rozwiązania ergonomiczne, które oscylują pomiędzy troską o zdrowie a dążeniem do maksymalizacji wydajności pracy. Jest to możliwe do zrealizowania, jeżeli zakład pracy w prawidłowy sposób spełnia swoje funkcje pozaprodukcyjne.

Uwzględnienie interesów społecznych polega na badaniu wpływu projektowania systemowego na całe społeczeństwo. Ergonomia stosowana w planowaniu społecznym może przyczyniać się nie tylko do zapewnienia ludziom optymalnych warunków pracy i wypoczynku, lecz także sprzyjać rozwojowi nowych wartości kulturowych dla wszechstronnego rozwoju człowieka⁷. W interesie całego społeczeństwa korzystna jest więc taka sytuacja, w której możliwa jest samorealizacja pracowników, połączona z zaspokojeniem potrzeb intelektualnych oraz rozrywkowych człowieka pracy. Z drugiej strony konieczne jest ograniczenie tych warunków społecznych, które sprzyjają powstawaniu zjawisk patologicznych.

Realizacja tych celów jest możliwa pod warunkiem prowadzenia racjonalnej polityki zatrudnienia, uwzględniającej właściwości i ograniczenia psychofizyczne pracownika oraz jego przystosowanie zawodowe, uzupełniane w ramach poradnictwa zawodowego dla różnych grup wieku i różnych kategorii społeczno-zawodowych. Występuje także konieczność usprawniania pewnych specyficznych form zatrudnienia w stosunku do osób starszych, niepełnosprawnych, kobiet podejmujących pracę po dłuższej przerwie itp. na podstawie przesłanek ergonomicznych.

Realizacja wyżej wymienionych kierunków badań ergonomicznych wymaga pewnych przedsięwzięć w rozwiązaniach tech-

⁷ Por. J. Olszewski, Postęp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyśle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1993, 8. 28 i n.

zakres problematyki objętej międzynarodową ochroną pracy

mężnych i organizacyjnych. Szczególna rola w tej dziedzinie przypada nie tylko Polskiemu Towarzystwu Ergonomicznemu, ale również jednostkom administracji gospodarczej oraz placówkom badawczym, a także uczelniom ekonomicznym, technicznym i artystycznym.

1.3. Związki ergonomii z ochroną pracy oraz bezpieczeństwem i higieną pracy

Wymienione w tytule niniejszego podrozdziału określenia używane są przez wielu autorów jako synonimy. Tymczasem terminy te różnią się znacznie zakresem zainteresowań oraz obszarem badawczym, chociaż zachodzą pomiędzy nimi związki o charakterze merytorycznym. Jak dotąd brak jest jednoznacznych ustaleń, gdzie kończy się ochrona pracy, gdzie zaczyna się ergonomia, a co należy do bezpieczeństwa i higieny pracy. Celowe zatem jest wykazanie różnic i związków zachodzących między ergonomią, ochroną pracy oraz bezpieczeństwem i higieną pracy (por. tab. 3).

Określenie „ochrona pracy” stanowi skrót wyrażenia „ochrona człowieka w pracy" i jest obecnie powszechnie używane⁸. Wywodzi się ono z okresu walki o poprawę warunków pracy robotników, młodocianych i dzieci. Sytuacja ta przyczyniła się do powstania międzynarodowej instytucji ochrony pracy, jak również do prawa ochrony pracy. Celowe wydaje się w tym miejscu przybliżenie ogólnego zakresu problematyki objętej międzynarodową ochroną pracy, do której należy zaliczyć między innymi:

— prawo pracy,

— ochronę pracy kobiet,

— ochronę pracy młodocianych,

— bezpieczeństwo i higienę pracy,

— maksymalny czas pracy,

— minimalne wynagrodzenie za pracę,

— pracę w godzinach nocnych,

— płatne urlopy wypoczynkowe,

— ubezpieczenia społeczne, odszkodowania za wypadki,

⁸Międzynarodowa ochrona pracy powstała z inicjatywy angielskiego przemysłowca R. Owena, który przyczynił się również do powstania ustawodawstwa ochrony pracy w Anglii.

definicje ochrony pracy:

— S. Klonowicz

— podnoszenie kwalifikacji,

— prawo zrzeszania się,

— leczenie chorób zawodowych,

— zapobieganie szkodliwościom i uciążliwościom w pracy,

— warunki mieszkaniowe i socjalne, stwarzanie możliwości godziwego odżywiania,

— roboty przymusowe,

— uregulowanie prawne problematyki ochrony pracy, określające sankcje z niedopełnienia obowiązku.

W 1975 r., zgodnie z rezolucją podjętą na Międzynarodowej Konferencji Pracy, został opracowany Międzynarodowy Program Poprawy Warunków Pracy (PJACT)⁹, w którym sprecyzowano zarówno kierunki działania, jak i określono technikę postępowania w formie zalecenia, włączając do programu również ergonomię. Komplikuje to sformułowanie definicji ochrony pracy, ponieważ kształtowanie pojęcia ochrony pracy uległo dużym zmianom pod wpływem postępującego i poszerzającego tę problematykę postępu technicznego i organizacyjnego.

Obecnie w literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji ochrony pracy. I tak S. Klonowicz określa ochronę pracy jako zespół środków i metod, których celem jest stworzenie optymalnych warunków pracy, walka z wypadkowością, z chorobami zawodowymi i zatruciami przemysłowymi, wyeliminowanie lub zmniejszenie wpływu fizycznych, chemicznych i innych czynników szkodliwych dla zdrowia, zapobieganie nadmiernemu zmęczeniu i zachowanie sił pracowników niezbędnych do systematycznego podwyższania wydajności i jakości pracy. Główną wadą tej definicji jest stwierdzenie, że zachowanie sił pracowników jest niezbędne do systematycznego podwyższania wydajności i jakości pracy. Celem bowiem nadrzędnym jest przeciwdziałanie utracie życia lub zdrowia pracownika i stwarzanie warunków regeneracji sił biologicznych osłabionych wskutek pracy oraz zapobieganie przedwczesnemu ubytkowi tych sił. Tak więc podwyższenie wydajności i jakości pracy może być tylko logicznym następstwem tego celu.

⁹ Skrót PJACT oznacza Programme Intemational d'Amelioration des Conditions de Travail

Tabela 3. Zestawienie porównawcze związków i różnic zachodzących pomiędzy problematyką ochrony pracy, ergonomii oraz bezpieczeństwa i higieny pracy

Wyszczególnienie	Ochrona pracy	Bezpieczeństwo i higiena pracy	Ergonomia	Podstawa działania
l	2	3	4	5
Określenie celu działania
l. Ochrona człowieka w pracy:	x x x x x x	x x x x x x x	x x x x x x	Przepisy prawne i wyniki badań naukowych
a) eliminowanie zagrożeń	-	x x x x x x x	-	Przepisy bhp
b) zapobieganie zagrożeniom	x x x x x x	x x x x x x x	x x x x x x	Przepisy prawne (Kodeks pracy oraz opracowania naukowe)
c) zapewnienie minimum bezpieczeństwa dla życia i zdrowia (wypadki, choroby zawodowe)	-	x x x x x x x	-	Przepisy bhp
2. Zapobieganie uciążliwościom oraz ubytkowi sił biologicznych, powstającemu podczas pracy, dla zachowania dobrego samopoczucia, zadowolenia z pracy (humanizacja)	-	-	x x x x x x x	Humanizacja pracy, opracowania naukowe, wyniki badań
3. Zapewnienie warunków regeneracji sił utraconych wskutek pracy	x x x x x x x	-	-	Przepisy prawne,
Zadania służące do realizacji celu
l. Zapewnienie prawa do pracy	x x x x x x x	-	-	Kodeks pracy
2. Przestrzeganie nakazów i zakazów dotyczących ochrony pracy kobiet	x x x x x x x	-	-	Kodeks pracy

cd. tab. 3

l	2	3		4	5
3. Przestrzeganie nakazów i zakazów dotyczących ochrony pracy młodocianych			-	-	Kodeks pracy
4. Przestrzeganie maksymalnie dopuszczalnego czasu pracy	x x x x x x		-	-	Kodeks pracy
S. Przestrzeganie ograniczeń czasu pracy w godzinach nocnych i święta	x x x x x x		-	-	Kodeks pracy
6. Określenie minimalnych wynagrodzeń	x x x x x x		-	-	Kodeks pracy
7. Udzielanie płatnych urlopów wypoczynkowych	x x x x x x		-	-	Kodeks pracy
8. Ubezpieczenia społeczne	x x x x x x		-	-	Kodeks pracy
9. Zapewnienie wypłaty odszkodowań za wypadki	x x x x x x	x x x x x x		-	Kodeks pracy i przepisy bhp
10. Zapewnienie bezpłatnej pomocy lekarskiej	x x x x x x	x x x x x x		-	Kodeks pracy i przepisy bhp
11. Objęcie ochroną pracy osób zatrudnionych przy pracach przymusowych (wojsko, skazani)	x x x x x x	x x x x x x		-	Kodeks pracy i przepisy bhp
12. Troska o warunki bytowo-socjalne	x x x x x x		-	-	Kodeks pracy i przepisy bhp
13. Podnoszenie kwalifikacji	x x x x x x		-	-	Kodeks pracy i przepisy bhp
14. Szkolenie w zakresie bhp	-		- x x x x x x	-	Kodeks pracy i przepisy bhp
15. Wyposażenie w ochrony osobiste i odzież ochronną	x x x x x x	x x x x x x		-	Kodeks pracy i przepisy bhp
Metody badawcze
l. Metody kompleksowe (fizjologiczne i psychologiczne) dla ustalenia zmian funkcji zaangażowanych narządów:	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
a) badania ergonomiczno -lekarskie przez lekarzy ergonomistów	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
b) badania ergonomiczno -psychologiczne przez psychologów ergonomistów	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
c) badania przez inżynierów ergonomiatów, chemików i fizyków	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
2. Własne metody badawcze — zaadaptowane dla problematyki ergonomii:	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
a) badania empiryczne	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
b) analiza ergonomiczna	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
c) badania eksperymentalne	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
d) wdrożenia ustaleń ergonomicznych	-	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
3. Określenie wpływów różnych czynników na organizm	x x x x x	-		x x x x x	Humanizacja pracy, wyniki opracowań naukowych
4. Wykorzystanie metod oraz wyników badań innych dyscyplin	x x x x x	-		x x x x x	W zależności od potrzeb
5. Ustalenie stężeń substancji szkodliwych	x x x x x	x x x x x		-	Przepisy prawne

cd. tab. 3

l	2		3	4	5
Metody pomiarowe
l. Metody stosowane przez dyscypliny wchodzące w skład interdyacypliny	x x x x x		-	x x x x x	W zależności od potrzeb
2. Zaadaptowane własne metody pomiarowe	x x x x x			x x x x x	W zależności od potrzeb
3. Określenie norm maksymalnych dopuszczalnych stężeń	x x x x x		-	-	Kodeks pracy i przepisy bhp
4. Analiza sprawozdań, protokołów wypadkowych, wypadkowości, przeglądów stanowisk roboczych, zachorowań itp.	x x x x x		x x x x x	-	Kodeks pracy i przepisy bhp
Środki i sposób działania
l. Zapewnienie środków finansowych	x x x x x		x x x x x	-	Przepisy prawne
2. Praca naukowo-badawcza	-		-	x x x x x	Obowiązek prowadzenia badań naukowych
3. Sankcje karne	x x x x x		x x x x x	-	Przepisy prawne
4. Nadzór państwowy i społeczny:	x x x x x		x x x x x	-	Przepisy prawne
a) inspekcja pracy	x x x x x		x x x x x	-	Przepisy prawne
b) badanie przyczyn wypadków i zatruć	-		x x x x x	-	Przepisy prawne
c) przeglądy stanowisk pracy	-		x x x x x	-	Przepisy prawne
d) badania okresowe	x x x x x		x x x x x	-	Przepisy prawne
e) udział samorządów robotniczych	x x x x x		x x x x x	-	Przepisy prawne
f) udział rad zakładowych	x x x x x		x x x x x	-	Przepisy prawne
g) społeczna inspekcja pracy	x x x x x		x x x x x	-	Przepisy prawne
h) nadzór prokuratorski	-		x x x x x	-	Przepisy prawne
Metody ocen
l. Powdrożeniowe	-	-		x x x x x	Zakłady pracy i nauka
2. Właściwe poszczególnym dyscyplinom	X X X X X	-		x x x x x	Przepisy prawne i nauka
3. Ankietyzacja	x x x x x	-		x x x x x	Przepisy prawne i nauka
4. Naukowo-badawcze -w zakładach pracy	-	-		-	Nauka
5. Ustalenie wpływu uciążliwości na funkcje poszczególnych narządów i kontrola skuteczności zastosowanych środków	-	-		x x x x x	Nauka

Objaśnienie znaków: Znak X oznacza związek. Kreska pozioma oznacza brak związku.

Źródło: Por. J. Radzicki, Ergonomia i jej związek z ochroną pracy oraz bezpieczeństwem i higieną pracy, „Ergonomia" t. 4, 1981, nr l - 2, s. 20.

— K. Frankenstein

— O. Zwiedineck-Studenhorst

— Z. Salwa, W. Szubert, M. Święcicki

- według MOP

K. Frankenstein określa ochronę pracy jako szczególną opiekę, którą państwo otacza robotników narażonych na zagrożenia wynikające ze stosunku pracy wskutek ich osobistej i gospodarczej zależności od pracodawców. Nieco odmiennie definiuje ochronę pracy O. Zwiedineck-Studenhorst, który uważa, że ochrona pracy jest zespołem gospodarczych i społeczno-politycz-nych środków (normy prawne i zarządzenia), których celem jest zapobieganie wszelkiego rodzaju szkodliwościom, na które narażony jest robotnik. Profilaktyczne ujęcie pojęcia ochrony pracy przedstawiają Z. Salwa, W. Szubert i M. Święcicki. Definiując ochronę pracy stwierdzają, że właściwym przedmiotem ochrony pracy jest zabezpieczenie pracownika przed szkodliwym oddziaływaniem środowiska pracy na jego zdrowie i przed zagrożeniem jego życia.

Omówione definicje przy obecnych wymaganiach stawianych przez ochronę pracy są za szczupłe, gdyż zawężają swoje rozważania do szkodliwego oddziaływania warunków pracy na zdrowie i życie pracownika, a więc de facto pokrywają się z zakresem bezpieczeństwa pracy. Brak jest w nich uwarunkowań, które pozwalałyby na regenerację sił.

W tej sytuacji konieczne wydaje się sformułowanie definicji, która by zawierała wszystkie elementy tak szeroko pojętej ochrony pracy. I tak można zaproponować definicję, w myśl której ochrona pracy to zespół środków i metod zawartych w aktach prawnych, nakładających na zakład pracy obowiązek kształtowania warunków pracy, które by zabezpieczały pracowników przed zagrożeniem dla ich życia lub zdrowia oraz umożliwiały regenerację utraconych sił biologicznych również poza pracą. Taka definicja zawiera wszystkie zagadnienia objęte ochroną pracy, wytyczone przez Międzynarodową Organizację Pracy oraz wiele z nich także przez kodeks pracy. W poszczególnych członach definicji są zawarte następujące grupy zagadnień:

— prawne środki, zobowiązujące pracodawców (praca wynikająca ze stosunku pracy) do ochrony pracy pracowników,

— kształtowanie, na podstawie badań naukowych, środków i metod ochrony pracy dla optymalnego zabezpieczenia pracowników przed zagrożeniami dla życia lub zdrowia.

Prawne środki zobowiązujące pracodawców (zakłady pracy) do ochrony pracy pracowników zawarte są w różnych aktach

Środki i metody ochrony pracy

prawnych, jak konstytucja, ustawy, uchwały, rozporządzenia, zarządzenia, instrukcje, wytyczne, regulaminy, międzynarodowe prawo pracy itp. Jest to grupa, która obejmuje zarówno ochronę pracy, jak i bezpieczeństwo i higienę pracy, łącznie z nadzorem w postaci inspekcji ochrony pracy. Te ostatnie jednak regulowane są specjalnymi przepisami, tworzącymi minimum ochrony pracy, szczególnie w zakresie ochrony pracy przed zagrożeniami wypadkowymi i szkodliwościami. Ta grupa w sposób zdecydowany odgranicza ochronę pracy oraz bhp od ergonomii, której stosowanie, poza obowiązkiem ochrony pracy przed uciążliwościami, nie zostało dotąd objęte przepisami prawnymi.

Ważną rolę odgrywa kształtowanie na podstawie badań naukowych środków i metod ochrony pracy dla optymalnego zabezpieczenia pracowników przed zagrożeniami dla życia lub zdrowia człowieka. Do grupy tej można zaliczyć metody i środki, które stanowią realizację obowiązków określonych aktami prawnymi, przy czym określenie „kształtowanie" obejmuje zarówno warunki istniejące (właściwe dla działalności bhp), jak i warunki w nowych konstrukcjach, budowlach, procesach technologicznych, urządzeniach, narzędziach itp. W określeniu „zabezpieczenie" ujęte są zasady, środki i metody stanowiące wyniki badań naukowych opartych również na doświadczeniu, na analizie przyczyn wypadków i chorób zawodowych. Są one domeną działalności bezpieczeństwa i higieny pracy, a należą do nich między innymi:

— zabezpieczenie maszyn i urządzeń,

— stosowanie ochrony osobistej,

— stosowanie odzieży ochronnej,

— zabezpieczenie przy pracy na wysokościach,

— zabezpieczenie przed porażeniem prądem elektrycznym,

— zabezpieczenie przed niską lub wysoką temperaturą,

— zapewnienie dobrego oświetlenia,

— zmechanizowanie pracy ciężkiej,

— zhermetyzowanie urządzeń wydzielających substancje toksyczne,

— zapewnienie prawidłowej wentylacji,

— zapobieganie nadmiernym hałasom i wstrząsom,

— stosowanie sygnalizacji ostrzegawczej,

cele ergonomii

związki ergonomii z ochroną pracy i bhp

— zabezpieczenie przed pożarami,

— prawidłowa organizacja stanowiska roboczego oraz samej pracy,

— przeprowadzanie badań lekarskich.

Do grupy tej należą również te środki i metody, których celem jest zapobieganie lokalnemu zanieczyszczaniu środowiska. Jak z powyższej analizy wynika, pewna część środków i metod ochrony pracy ma wspólny cel z bezpieczeństwem i higieną pracy, aczkolwiek wykracza znacznie poza minimalne wymagania stawiane bezpieczeństwu i higienie pracy. Oznacza to, że pewna część wiąże się w swym zakresie tematycznie z ergonomią, chociaż metodologicznie i w zakresie celu, do którego dąży ergonomia, będą stosowane wyłącznie środki i metody ergonomii. Niektóre środki i metody są charakterystyczne tylko dla ochrony pracy, a inne z kolei wykazują związki zarówno z ergonomią, jak i z bezpieczeństwem oraz higieną pracy.

Z definicji ergonomii przedstawionych w podrozdziale 1.2 niniejszego opracowania wynika, że w odróżnieniu od ochrony pracy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy celem ergonomii jest kształtowanie warunków pracy niezbędnych do ochrony pracownika przed przedwczesną utratą sił biologicznych w następstwie pracy oraz warunków ich regeneracji w toku pracy. Tak więc do ergonomii należy stosowanie tych wszelkich środków i metod, które stanowią o optymalizacji warunków pracy, a więc nie tylko decydują o zabezpieczeniu przed wypadkami i chorobami zawodowymi, lecz przed wszystkimi przed tymi czynnikami, które mogą spowodować uciążliwości oraz przemijające zaburzenia funkcji niektórych narządów. Celem ergonomii jest więc interweniowanie nawet w sytuacji, gdy ogólnie ustalone (np. najwyższe dopuszczalne) normy nie zostały przekroczone, a więc nie grożą chorobą zawodową. Z tego powodu ergonomia uwzględnia w znacznie szerszym stopniu aspekty fizjologiczne i psychologiczne pracy, jak również aspekty socjologiczne i pedagogiczne. Do niej też należy takie powiązanie wszystkich elementów pracy (stanowiska roboczego, procesu technologicznego, rozmieszczenia, transportu itp.), żeby nie powodowały uciążliwości, co oznacza, że ergonomia uwzględnia organizację pracy jako swój element składowy. Z definicji ergonomii wynikają również związki z ochroną pracy oraz z bezpieczeństwem i higieną pracy

w określeniu celu, a mianowicie gdy mowa o optymalnym dostosowaniu materialnych warunków pracy i samej pracy do właściwości psychofizycznych człowieka. Jednocześnie wkracza ona w fazie wcześniejszej, celem jej jest bowiem takie kształtowanie warunków pracy, żeby praca nie rodziła uciążliwości, które same w sobie nie stanowią zagrożenia dla życia lub zdrowia człowieka, ale przez swe oddziaływanie ciągłe lub przez pewien okres mogą prowadzić do przyśpieszenia zmęczenia, które z kolei może stać się przyczyną nieuwagi i doprowadzić do sytuacji zagrażających życia lub zdrowiu. Osiągnięcie optimum warunków eliminujących lub zmniejszających uciążliwości daje człowiekowi pracującemu zadowolenie, powoduje dobre samopoczucie oraz umożliwia kierowanie uwagi na te zagrożenia, które zwykle wskutek zmęczenia lub lęku przed wypadkiem, uszkodzeniem zdrowia albo utratą życia nie były dostrzegane.

Ergonomiczne ukształtowanie warunków materialnego środowiska pracy w efekcie końcowym zbiega się z celami ochrony pracy i bhp. Przykładowo ochrona pracy i bhp nakazują nakładanie okularów przy promieniowaniu ultrafioletowym, jednak jaki kształt mają mieć okulary, jaka winna być ich wielkość oraz sposób zamocowania określa ergonomia. Chodzi bowiem o to, żeby pracownik posługiwał się okularami, a nie odrzucał je jako niewygodne, uciążliwe i utrudniające pracę. Dotyczy to również masek, rękawic itp. Podobnie jest z siedziskiem, które niedogodnie ukształtowane, powodują zsuwanie się osoby siedzącej, bolesność mięśni i ścięgien, szybkie zmęczenie itp. Ergonomia zajmuje się również organizacją stanowiska roboczego, wentylacją, oświetleniem, zmniejszeniem hałasu itp. W odróżnieniu od ergonomii, działalność ochrony pracy i bhp opiera się na przepisach prawnych, które niekiedy przewidują sankcje karne za niedopełnienie obowiązku. Są to jedynie przykłady, a nie taksatywne wyliczenie wszelkich ingerencji ergonomii.

Przykłady powyższe mają na celu wykazanie, że zapobieganie zagrożeniom, stanowiącym domenę ochrony pracy i bhp, może być nie tylko dopełnieniem ustawowego obowiązku zabezpieczenia przed zagrożeniami, ale samo zabezpieczenie może na drodze rozwiązań ergonomicznych przyjąć formę, która będzie kształtować zabezpieczenie przed uciążliwościami.

W odróżnieniu od ergonomii i ochrony pracy, bhp to minimum warunków i zasad, które zakłady pracy i pracownicy

bhp a ochrona pracy

bhp a ergonomia

zobowiązani są stworzyć dla uchronienia przed zagrożeniami ze strony urządzeń technicznych, procesów technologicznych, narzędzi, substancji toksycznych, temperatur, środowiska dźwiękowego, wibracji, oświetlenia, katastrof itp. Kształtowanie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy stanowi ustawowy, nadzorowany obowiązek, a nieprzestrzeganie tego obowiązku rodzi odpowiedzialność w postaci sankcji karnych. S. Klonowicz określa bezpieczeństwo i higienę pracy jako ogół środków i urządzeń zapewniających taki stan, w którym możliwość wystąpienia chorób zawodowych, zatruć przemysłowych i wypadków przy pracy jest wyeliminowana lub co najmniej sprowadzona do minimum. Toteż można ją ująć jako zespół minimalnych warunków określonych przepisami prawnymi, mających na celu zabezpieczenie pracowników przed zagrożeniami dla ich życia lub zdrowia, występującymi podczas pracy.

O ile ochrona pracy polegała na kształtowaniu warunków pracy, obejmujących nie tylko zagrożenia dla życia lub zdrowia, o tyle bezpieczeństwo i higiena pracy obejmuje taki zespól warunków, który zagraża życiu lub zdrowiu (wypadki, choroby zawodowe), a które należy eliminować. Bezpieczeństwo i higiena pracy zajmuje się egzekwowaniem przepisów i zasad ustalonych przez ochronę pracy. Polega ona na stosowaniu w praktyce minimum ochrony pracy niezbędnego do zabezpieczenia pracownika przed zagrożeniami dla życia i zdrowia, a więc zajmuje się egzekwowaniem zabezpieczeń przed zagrożeniami powodującymi najbardziej przykre dla pracownika i jego rodziny następstwa. Bhp, podobnie jak i ochrona pracy, posługuje się normami najwyższego dopuszczalnego stężenia np. substancji toksycznych, pyłów, normami higienicznymi, natężenia dźwięków, radiotoksyczności, promieniowania jonizującego itp., co nie ma miejsca w ergonomii, której przedmiotem zainteresowań są również czynniki nie przekraczające najwyższych dopuszczalnych norm, ale tworzące warunki uciążliwe, a więc takie, które wpływają na samopoczucie człowieka pracującego, na jego zadowolenie z pracy, na szybszą utratę sił w pracy itp. Ergonomię interesują te minimalnie oddziałujące czynniki, które powodują chociażby przemijającą dysfunkcję niektórych narządów nawet wtedy, gdy działanie tych czynników nie powoduje trwałych zmian w organizmie.

Z powyższego zestawienia związków zachodzących pomiędzy ergonomią a ochroną pracy oraz bezpieczeństwem a higieną pracy wynika, że (por. tab. 3):

- pomiędzy ochroną pracy a bhp zachodzą wielokierunkowe powiązania,

- bezpieczeństwo i higiena pracy realizuje cele wspólne z ochroną pracy, jednakże cele te są ilościowo i jakościowo ograniczone w stosunku do ergonomii,

- bezpieczeństwo i higiena pracy nie realizuje celów własnych, a więc są one objęte działalnością ochrony pracy,

- ergonomia ma powiązanie z ochroną pracy oraz bezpieczeństwem i higieną pracy w zakresie zapobiegania zagrożeniom, ale w fazie znacznie wcześniejszej, gdy dotyczy eliminowania uciążliwości, np. stwarzanie przez bhp minimum bezpiecznych warunków pracy nie stanowi gwarancji uchronienia pracownika przed utratą życia lub zdrowia nawet wtedy, gdy warunki pracy nie kolidują z zasadami i przepisami prawnymi — odmiennie ergonomia, która nie skrępowana normami ustawowymi dąży do stworzenia optymalnych warunków pracy i w ten sposób przyczynia się do ochrony pracownika przed narażeniem życia lub zdrowia, a również do redukcji wypadków oraz chorób zawodowych,

- inne cele realizowane przez ergonomię stanowią jej cele własne, a rozwiązanie problemów opiera się na podstawach naukowych i na praktyce,

- stosowanie ergonomii nie jest określone przepisami, jedynie art. 213 § l pkt 2 Kodeksu pracy mówi o zmniejszeniu uciążliwości, co wszakże mieści się w pojęciu ochrony pracy.

Wykazane powiązania nie zostały przedstawione wyczerpująco i nie mają charakter dogmatu. Podział ten stanowi próbę usystematyzowania przedmiotów i wytyczenia kryteriów odgraniczających pojęcie ergonomii od ochrony pracy i bhp.

1.4. Układ człowiek— praca¹⁰

Pracę ludzką analizuje się zwykle w powiązaniu ze środkami pracy i organizacyjno-technicznymi warunkami panującymi na stanowisku pracy. Podstawą badań ergonomicznych jest więc

¹⁰ Układ powyższy powstaje wówczas, gdy człowiek obsługuje maszyny, jak również w wielu innych przypadkach, np. gdy posługuje się w pracy narzędziami, a także wówczas gdy praca odbywa się bez narzędzi. Ten układ możemy rozważać właściwie w każdych warunkach pracy człowieka, tylko - zależnie od sytuacji — różnie będziemy rozumieć drugi element układu.

czynniki działające obciążająca na organizm człowieka

schemat

projektowania

ergonomicznego

układu

człowiek—praca

układ człowiek-praca, który jest podstawowym pojęciem każdej tego rodzaju analizy. Pojęcie to przyjęła ergonomia z psychologii pracy.

Analizując układ człowiek—praca, należy właściwie ocenie możliwości pracownika w zakresie świadczenia pracy, a więc określić jego wysiłek psychofizyczny związany z pokonywaniem uciążliwości, jakie stwarza mu sama praca i czynniki jej towarzyszące. W literaturze przedmiotu najczęściej dokonuje się podziału na trzy grupy czynników działających obciążające na organizm człowieka w czasie pracy. Do pierwszej grupy czynników zalicza się samą pracę, do drugiej — warunki jej wykonywania, do trzeciej natomiast — czas jej świadczenia¹¹.

Praca będzie zorganizowana w sposób racjonalny wtedy, kiedy wszystkie te czynniki będą zoptymalizowane, więc kiedy maszyna i stanowisko pracy będą możliwie wygodne i bezpieczne w obsłudze, metody pracy i warunki pracy zostaną dostosowane do potrzeb psychofizycznych człowieka, przedmiot pracy charakteryzował się będzie dobrymi parametrami, a stosunki międzyludzkie wewnątrz grupy roboczej będą harmonijne. W praktyce jednak rzadko występują takie idealne układy. Powstaje w związku z tym konieczność optymalizacji układu człowiek—praca. Osiągnięcie tego celu jest możliwe, jeżeli analizowany układ potraktujemy w projektowaniu jako koncepcją globalną. W praktyce bywa jednak najczęściej tak, że oddzielnie rozwiązywane są problemy techniczne, a oddzielnie ergonomiczne, w zależności od wymagań, jakie stawia to urządzenie pracownikowi. Metoda ta powoduje, że człowiek występuje tutaj w roli czynnika podporządkowanego maszynie. W ujęciu ergonomicznym schemat projektowania układu człowiek—praca ulega zasadniczej zmianie. W projektowaniu biorą udział nie tylko konstruktorzy i specjaliści nauk technicznych, ale również specjaliści zajmujący się pracą człowieka. Ich czynności polegają na ustaleniu funkcji, jakie będzie miał do spełnienia dany układ, następnie przydzieleniu pewnych czynności w tym układzie maszynie, a innych człowie-

¹¹ Por. J. Penc, S. Szumpich, Ergonomia przemysłowa a wydajność pracy, IW CRZZ, Warszawa 1979, a. 28. G. Lehmann wyszczególnia trzy rodzaje obciążeń: obciążenie fizyczne pracą mięśniową, umysłowe — uwagą i procesami umysłowymi, duchowo-nerwowe — wynikające z samego procesu pracy lub warunków psychicznych i materialnych.

lista Fittsa

powiązania w układzie człowiek—praca

kowi i wreszcie stworzeniu temu ostatniemu optymalnych warun­ków wykonywania przydzielonych mu zadań.

Decyzje dotyczące przydziału funkcji muszą brać pod uwagę nie tylko parametry techniczne i wysokość kosztów określonych rozwiązań alternatywnych, ale także powinny uwzględniać momenty przewagi maszyny nad człowiekiem czy też przewagi człowieka nad maszyną. Dlatego też w wielu krajach prowadzone są badania nad ustaleniem odpowiednich kryteriów takiej względnej przewagi tych dwóch elementów układu człowiek—praca. Wskazówki w tym zakresie zawiera lista Fittsa, opracowana na uniwersytecie w Michigan, która obejmuje 11 cech. Analizując tę listę, można wyciągnąć dwa podstawowe wnioski¹²:

- po pierwsze, zawarte w niej stwierdzenia w sposób całkiem wyraźny ograniczają wszelkie wizje futurologiczne, według których w przyszłości automaty zastąpią we wszystkich czynnościach człowieka,

- po drugie, konieczne jest przeszkolenie konstruktorów maszyn w niektórych dziedzinach fizjologu, psychologii i antropometrii, a także w umiejętności globalnego analizowania układów człowieka—praca.

Analiza układu człowiek—praca nie byłaby pełna bez uogólnionego przedstawienia wzajemnych powiązań występujących w nim elementów. Wychodzi się z założenia, że badany układ jest układem względnie zamkniętym, czyli — jak to określają cybernetycy — względnie „odosobnionym", to znaczy że zachodzące w nim procesy mają charakter cykliczny i stale powracają do punktu początkowego, jakkolwiek to nie wyklucza oddziaływania otoczenia zewnętrznego na układ i odwrotnie. Sposób, w jaki człowiek zostaje włączony w układ, może być bardzo różny. Rodzaj powiązań w tego typu układzie jest zdeterminowany sposobem funkcjonowania urządzenia technicznego (narzędzia

¹² Optymalizacja rozdziału funkcji pomiędzy maszynę i człowieka, oparta na kryteriach ekonomicznych, jest przedmiotem rozważań ergonomii. Zwiększenie rentowności układu wymaga rozważenia alternatywy: czy inwestować w projekt, konstrukcję i utrzymanie maszyny, czy też bardziej opłaca się ponosić nakłady na selekcję, szkolenie i utrzymanie obsługi urządzeń prostych. Rachunek taki nie może pomijać kosztów życia i zdrowia ludzkiego, zmęczenia, wypadków przy pracy itp. Przeprowadzenie tego rachunku jest trudne, niemniej aktualne.

pracy, maszyny). W praktyce można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje powiązań: ręczne, mechaniczne i automatyczne. Ręczny rodzaj powiązania występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z sytuacją, kiedy człowiek wykonuje swoje czynności robocze używając prostych narzędzi (np. młotka lub łopaty) i jest jedynym źródłem energii, sprawując jednocześnie funkcje kontrolne (por. rys. 2). Mechaniczny (półautomatyczny) rodzaj powią-

podstawowe rodzaje powiązań w układzie czlowiek-praca

(Człowiek)

Rys. 2. Ręczny rodzaj powiązania w układzie człowiek—praca Źródło: Por. R. Dale HuchingsoiL, New horisons, s. 17

zania w układzie człowiek—praca ma miejsce, kiedy maszyna jest źródłem energii, zaś człowiek kontroluje przebieg procesu produkcyjnego, obserwując zachowanie się urządzenia bądź też aparatury kontrolno-pomiarowej (por. rys. 3)¹³. Trzecim rodzajem

Rys. 3. Półautomatyczny rodzaj powiązania w układzie człowiek—praca

Źródło: Por. R. Dale Huchingson, New horizons, a. 17

¹³ Por. R. Dale Huchmgson, New horizons for human factors in design, McGraw-Hill Book Company, New York 1981, s. 16-18.

Rys. 4. Automatyczny rodzaj powiązania w układzie człowiek—praca Źródło: Por. R. Dale Huchingson, New horizons, g. 17

etapy analizy

układu

człowiek—praca

— pierwszy etap

powiązania analizowanego układu jest automat (por. rys. 4). W praktyce rozróżnia się dwa rodzaje układów automatycznych, które w odmienny sposób kształtują charakter pracy człowieka:

- układy zdeterminowane, działające na podstawie ścisłego programu i nie wykonujące funkcji nie przewidzianych w tym programie,

- układy niezdeterminowane, w których mogą istnieć sytuacje przypadkowe, niemożliwe do przewidzenia.

Analizę układu człowieka—praca najdogodniej jest zacząć od punktu, w którym człowiek uzyskuje informację o działaniu i stanie maszyny bądź przez bezpośrednią obserwację procesu produkcyjnego, bądź przez śledzenie aparatów pomiarowo-kontrolnych. Wykonanie pracy zależy od tego, czy sygnał zostanie spostrzeżony, tj. zauważony, rozpoznany i zrozumiany, a więc czy otrzymana instrukcja będzie wystarczająca do oceny istniejącego stanu rzeczy lub jego zmian¹⁴. Jest to pierwszy etap

¹⁴ To, czy sygnał zostanie spostrzeżony, zależy od dwóch rodzajów czynników:

— od czynników głównych, psychologicznych, dotyczących procesu spostrzegania do chwili, w której sygnał dojdzie do oka,

• od czynników ubocznych, organizacyjno-technicznych, jak oświetlenie, czystość powietrza, ustawienie maszyny i człowieka, odległość między punktem obserwacji a okiem.

procesu pracy (por. tab. 4 oraz rys. 5 i 6). Ta faza — percepcja i przekazanie uzyskanych informacji — podlega prawom badanym przez fizjologię i psychologię.

Tabela 4. Analiza układu człowiek—praca z punktu widzenia ergonomicznego i z punktu widzenia cybernetycznego

Układ człowiek—praca z uwzględnieniem etapów procesu pracy (ujęcie ergonomiczne)	Układ człowiek—praca i jego funkcje (ujęcie cybernetyczne)
Percepcja (uzyskiwanie informacji) za pomocą receptorów (wzrok, słuch, dotyk) Przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w ośrodkowym układzie nerwowym, prowadzące do podjęcia decyzji Przekazanie podjętych decyzji efektorom (grupom mięśni rąk czy nóg) i wykonanie tej decyzji. Ten ostatni etap nazywa się sterowaniem	Funkcja wejścia wprowadzająca informacje do organów zmysłowych człowieka Funkcja sterowania wykonywana przez ośrodkowy układ nerwowy człowieka Funkcja wyjścia realizowana zazwyczaj, choć nie zawsze, przez uruchomienie organów sensomotorycznych człowieka i przez zastosowanie siły mięśni

Źródło: Por. J. Rosner, Ergonomia. Zagadnienia, b. 34, 36, 77.

— drugi etap

— trzeci etap

Drugi etap procesu pracy to przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w ośrodkowym układzie nerwowym. Prowadzi on do podjęcia decyzji. Mechanizm podejmowania decyzji nie jest dostatecznie zbadany. Na treść decyzji, prawidłowość i szybkość jej podjęcia wywierają wpływ nie tylko informacje odbierane z zewnątrz, ale również informacje wewnętrzne, płynące z pamięci, w której utrwalone zostały informacje, stresy czy trudności natury psychologicznej oraz spostrzeżenia dokonane w przeszłości. Ta dziedzina leży w sferze badań i zainteresowań psychologii i fizjologii pracy¹⁵.

W trzecim etapie pracy następuje przekazanie podjętej decyzji efektorom. Ten ostatni etap nazywa się sterowaniem w układzie człowiek—praca. Stanowi on przedmiot badań przede wszystkim fizjologów pracy, jak również nauk medycznych (patologii i higieny pracy), a także prawnych, ze względu na uboczne skutki

¹⁵ właściwie nie można wyraźnie rozgraniczyć problematyki psychologicznej od fizjologicznej. Znany światowej sławy fizjolog pracy G. Lehmann twierdzi, że nie istnieje ustalona granica między tymi dwiema naukami.

Rys 5. Ergonomiczny układ człowiek—maszyna

Strzałkami i liniami przerywanymi oznaczono kierunki oddziaływania otoczenia i organizacji produkcji na elementy układu i procesy

Źródło: Por. S. Filipkowaki, Ergonomia przemyślenia. Zarys problematyki, WNT, Warezawa 1970, a. 13

warunki środowiska materialnego

Rys. 6. Cybernetyczny układ człowiek—maszyna Źródło: Por. J. Rosner, Podstawy ergonomii, s. 13

przedmiot zainteresowań ergonomii korekcyjnej

niepożądane dla człowieka. Problem czynności i ruchów człowieka — gdy ruchy te dotyczą sterowania maszyną i wykonywania produkcji — stanowi z kolei przedmiot zainteresowania organizacji i ekonomiki pracy, a także pedagogiki pracy. Wiąże się to z występowaniem problemów organizacyjno-technicznych uwarunkowanych przesłankami psychofizjologicznymi.

Omówione trzy etapy pracy — percepcja, podjęcie decyzji i jej wykonanie — tworzą zamknięty cykl procesu pracy.

1.5. Rola i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej w procesie humanizacji pracy

Z dążeń do poprawy istniejących warunków pracy wyrosła ergonomia korekcyjna. Natomiast ergonomia koncepcyjna, nazywana często prospektywną, ma na celu zastosowanie ergonomiczni e prawidłowych rozwiązań w fazie przygotowania projektów maszyn, urządzeń, narzędzi, stanowisk pracy, hal, budynków, a także szkół i mieszkań¹⁶. Ściślej biorąc, należałoby mówić nie o ergonomii korekcyjnej i koncepcyjnej, ale o korekcyjnych lub koncepcyjnych działaniach ergonomicznych. Ergonomia jest bowiem jedna, różne mogą być natomiast sposoby jej zastosowania. Często jednak dla uproszczenia stosuje się formułę: ergonomia korekcyjna i koncepcyjna¹⁷.

Przedmiotem zainteresowania ergonomii korekcyjnej jest analiza już istniejących stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników oraz formułowanie zaleceń, mających na celu usuwanie usterek dostrzeżonych w eksploatacji maszyn lub urządzeń, zmniejszenie istniejących obciążeń psychofizycznych (kosztu biologicznego), poprawę wydajności i jakości pracy, polepszenie materialnych warunków pracy, jak również zasad organizowania procesu pracy. Działania w zakresie ergonomii korekcyjnej stanowią w praktyce kontynuację i rozwinięcie tradycyjnego podejścia inżyniera

¹⁶ Por. J. Lecewicz-Bartoszewska, Praktyczny model stosowania ergonomii w procesie projektowo-konstrukcyjnego przygotowania produkcji maszyn, w: Ergonomia, pod red. J. Lewandowakiego, Wydawnictwo MARCUS S. C., Łódź 1995, s. 162 -170.

¹⁷ Por. J. Rosner, Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, 8. 28.

ergonomia koncepcyjna

bhp, lekarza, higienisty czy specjalisty z dziedziny nauki o pracy (prakseologii, ekonomiki pracy). Dotyczą one najczęściej poprawy parametrów materialnych warunków pracy (zmniejszenie hałasu, drgań, poprawa oświetlenia, polepszenie warunków mikroklimatycznych) lub też wyeliminowania nadmiernych obciążeń fizycznych i psychicznych (mechanizacja i automatyzacja ciężkich prac fizycznych, poprawa pozycji przy pracy, poprawa organizacyjno-technicznych warunków odbioru informacji, usprawnienia w organizacji pracy). Tak rozumiana ergonomia korekcyjna stanowi dziedzinę badań stosowanych, w których istnieje możliwość zrezygnowania z pogłębionej analizy antropometrycznej, fizjologicznej czy psychologicznej bądź też z eksperymentów laboratoryjnych. Bardzo często w toku prowadzonych prac badawczych wystarcza jedynie kierowanie się zdrowym rozsądkiem¹³. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że badania ergonomiczne prowadzone w procedurze reformującej mają swoje naturalne granice, określone możliwościami technicznymi i względami ekonomicznymi. I tak przykładowo niemożliwe do zrealizowania są zalecenia formułowane w zakresie propozycji zmian koncepcji konstrukcji całego urządzenia, przekonstruowania krosna włókienniczego, wielkiego pieca hutniczego czy silnika samochodowego. Usunięcie tego typu usterek winno nastąpić w momencie tworzenia koncepcji wyboru. W związku z tym celowe wydaje się przeniesienie głównego nacisku na fazę dyskusji nad założeniami konstrukcyjnymi lub też na wstępny projekt struktury technicznej.

Ergonomia koncepcyjna wyrosła z doświadczeń ergonomii korekcyjnej, a także z pokrewnego jej „badania metod pracy". Jest ona wyrazem wyższej fazy rozwoju nauk o pracy człowieka, a założeniem jej jest takie ustalenie wzajemnych funkcji człowieka i maszyny, które zapewniłyby danemu układowi maksimum bezpieczeństwa i niezawodności przy minimum fizycznego i psychicznego wysiłku pracownika. Ergonomia koncepcyjna, w przeciwieństwie do klasycznej ergonomii praktyki przemysłowej, nie akceptuje istniejącego podziału funkcji pomiędzy człowieka

¹⁸ Por. L. Pacholski, Podstawy współczesnej ergonomii, w: Ergonomia, pod red. L. Pacholskiego, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 1986, s. 27.

ergonomia korekcyjna i koncepcyjna na szczeblach zarządzania

a maszynę, lecz na podstawie analizy ergonomicznej zaleca przydział pewnych funkcji człowiekowi, innych maszynie. Dominują tutaj czynności o charakterze badań podstawowych, gdzie procedurą badawczą jest eksperyment. Wraz ze wzrostem roli postępu technicznego, a co za tym idzie komplikacji urządzeń produkcyjnych, coraz bardziej dynamicznie będzie rozwijać się ergonomia układów, dominować zacznie problematyka psychologii inżynieryjnej, słabnąć natomiast rola zagadnień fizjologicznych związanych przede wszystkim z pracą mięśniową i wydatkiem energetycznym.

Przedstawione uwagi pozwalają zorientować się, że ergonomia koncepcyjna stosowana w fazie dyskusji nad założeniami konstrukcyjnymi czy wstępnym projektem struktury technicznej jest o wiele bardziej racjonalna aniżeli ergonomia korekcyjna. Dlatego też w przyszłości winna ona stanowić dominujący sposób stosowania. Natomiast ergonomia korekcyjna odgrywa dużą rolę w przypadku usuwania drobnych usterek. Tak więc punkt ciężkości prac z zakresu ergonomii korekcyjnej znajduje się na stanowisku pracy, zaś ergonomii koncepcyjnej — w biurach konstrukcyjnych i projektowych. Należytą formą organizacyjną, jaką możemy zaproponować do tego rodzaju prac, jest interdyscyplinarny zespół ergonomiczny, złożony co najmniej z trzech osób: fizjologa pracy, psychologa pracy i inżyniera (konstruktora lub technologa). Jednakże nawet przy najlepszej pracy tego rodzaju zespołu ludzi nie da się uniknąć konieczności wprowadzania poprawek w eksploatowanych maszynach i urządzeniach ze względu na postęp techniczny oraz zmienność warunków ich wykorzystywania. Dlatego też ergonomia korekcyjna będzie nadal stosowana.

Pośrednią formą ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej jest metoda atestacji (zatwierdzenia) prototypów nowych wyrobów, maszyn i urządzeń przed wydaniem zgody na ich produkcję.

Rola i znaczenie przedstawionych tutaj dwóch postaci przejawiania się ergonomii w życiu społeczno-gospodarczym jest różna w zależności od szczebla zarządzania. I tak na szczeblu oddziału produkcyjnego podstawowe znaczenie ma ergonomia korekcyjna, zmierzająca do poprawy warunków wykonywania pracy przez

usprawnienia technicznych i organizacyjnych elementów składających się na proces produkcji bądź warunków materialnych pracy, lub stanowiska roboczego. Na szczeblu wydziału prace ergonomiczne sprowadzają się zarówno do czynności korekcyjnych, jak i problemów wymagających opracowania nowych metod pracy. Na najwyższym szczeblu kierownictwa występuje przede wszystkim planowanie i organizowanie, kontrola wykonanych prac oraz koordynowanie i regulowanie — utrzymanie równowagi systemu.

Do zakresu ergonomii w najszerszym znaczeniu należą również zagadnienia przystosowania do potrzeb człowieka całych zakładów pracy, ich lokalizacji i zabudowy, urządzeń socjalnych, barw elewacji, zieleni na terenie zakładu i wewnątrz pomieszczeń. Należy mieć także na uwadze zagadnienia związane z przystosowaniem procesu kierowania do możliwości psychofizycznych podwładnego wykonującego polecenia i wydającego je kierownika. W związku z tym na wszystkich szczeblach zarządzania winny istnieć odpowiednie środki, pozwalające możliwie prawidłowo i konkretnie określić występowanie odchyleń od postulatów ergonomicznych. Możliwe jest to pod warunkiem, że każdy zakład przemysłowy będzie korzystał w codziennej działalności z dorobku wiedzy ergonomicznej. Oczywiście możliwości rozwiązań praktycznych mogą być rozmaite (zespół ergonomiczny, ekspertyzy i doradztwo).

Z powyższych rozważań wynika, że wdrażaniu zasad ergonomii na wszystkich szczeblach zarządzania powinno towarzyszyć przeświadczenie o nadrzędności celów związanych z poprawą warunków pracy w stosunku do zadań techniczno-produkcyjnych zakładu.

Pytania kontrolne

1. Instytuty badawcze zajmujące się problematyką ergonomii.

2. Na czym polega interdyscyplinarność nauki ergonomii?

3. Najnowsze kierunki rozwoju ergonomii.

4. Na czym polega analiza układu człowiek—praca?

5. Pojęcie i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej na różnych szczeblach zarządzania.

Literatura zalecana

Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., Łódź 1995.

Huchingson Dale R.: New horizions for human factors in design, McGraw-IIill Book Company, New York 1981.

Januszek H., Sikora J., Socjologia pracy. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1996.

Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty uczelniane AE, Poznań 1975/

Olszewaki J.: Postęp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyśle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1993.

Pacholski J.: Podstawy współczesnej ergonomii. Główne kierunki działalności ergonomicznej, w: Ergonomia, pod red. L. Pacholskiego, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 1986.

Penc J., Szumpich S.: Ergonomia przemysłowa a wydajność pracy, 1W CRZZ, Warszawa 1979.

Rosner J.: Ergonomia, PWE, Warszawa 1985.

Rosner J.: Przystosowanie pracy do człowieka, w: Ergonomia. Zagadnienia przystosowania pracy do człowieka, wyd. 2, KiW, Warszawa 1974.

Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGII, Kraków 1994.

2. WYBRANE ZAGADNIENIA FIZJOLOGII PRACY

cele badawcze fizjologii pracy

2.1. Fizjologiczna definicja pracy

Powstanie fizjologii pracy można datować od momentu zorganizowania w 1913 roku w Niemczech, dzięki zasługom Maxa Rubnera, Instytutu Fizjologii Pracy, który nosi obecnie imię sławnego fizyka Maxa Karla Plancka.

Fizjologia pracy należy do grupy nauk biologicznych. Celem jej jest badanie procesów życiowych zachodzących w organizmie zdrowego człowieka. Przedmiotem badań fizjologicznych są zatem procesy oddychania, trawienia, krążenia krwi, poruszania się i wiele innych. Szczególnie ważne jest powiązanie warunków pracy z przebiegiem wyżej wymienionych procesów¹.

Pojęcie „praca" w fizjologii różni się od pojęcia tego samego słowa w naukach społecznych. W fizjologu przyjmuje się najczęściej znaczenie tego słowa wywodzące się z fizyki. Dla obliczenia pracy wykonanej przez człowieka mnoży się np. masę podnoszonego ciężaru przez drogę. W ten najprostszy sposób oznacza się wielkość pracy w fizjologicznych testach czynnościowych. Podobnie oznacza się również ilość pracy wykonanej w jednostce czasu, tj. mocy. Poza tym „pracą" określa się na ogół w fizjologii czynność jakiegokolwiek narządu — w odróżnieniu od stanu spoczynku.

Przytoczona definicja pracy mechanicznej, stanowiącej przedmiot zainteresowania fizjologów, jest zaledwie jedną z wielu postaci pracy ludzkiej, przy czym raczej postacią najprymitywniejszą i prawie zawsze połączoną z innymi postaciami. Znacznie większą rolę odgrywaj ą obecnie bardziej skomplikowane postacie

¹ Por. J. KoczociJt-Przedpelska, Podstawy, s. 5.

fizjologiczna definicja procesu pracy

postacie pracy

pracy człowieka, które wymagaj ą nie tylko użycia energii mechanicznej wytwarzanej w wyniku złożonych procesów przemiany energii, lecz także udziału świadomości i niemalże nieuchwytnych — z bioenergetycznego punktu widzenia — procesów myślenia.

Reasumując można stwierdzić, że wszelka praca odbywa się dzięki uruchomieniu procesów psychofizjologicznych, które powodują przestawienie się ustroju w toku wykonywanej czynności na nowy poziom czynnościowy, wyrażający się przede wszystkim w charakterze i intensywności przemiany materii, zmianach parametrów cechujących poszczególne układy i narządy pod względem morfologicznym i fizjologicznym oraz zmianach w sferze psychicznej człowieka i jego powiązaniach ze społecznością ludzką.

2.2. Postacie pracy oraz ich kwalifikacja

Według klasycznego podziału wyróżnia się pracę fizyczną i umysłową jako dwa przeciwstawne jej rodzaje. G. Lehmann opracował schemat klasyfikacyjny różnorodnych postaci pracy. Zastosował on kryterium fizjologiczne, a mianowicie rodzaj obciążenia występującego podczas wykonywania pracy. Zgodnie z przyjętym kryterium kwalifikacji pracy rozróżnia on obciążenie fizyczne przez pracę mięśni, obciążenie umysłowe przez napięcie uwagi i procesy umysłowe oraz obciążenie nerwowe spowodowane przez samą pracę lub przez psychiczne i materialne warunki pracy.

Praca fizyczna występuje w dwóch zasadniczych postaciach:

w postaci dynamicznej, związanej z przemieszczaniem ciała ludzkiego lub jego poszczególnych części w przestrzeni, i statycznej, tj. przebiegającej w warunkach bezruchu z jednoczesnym napięciem mięśni. Podobnie praca umysłowa przebiega w dwóch zasadniczych postaciach: bądź na tle przeważającego obciążenia emocjonalnego bądź na tle przeważającego obciążenia umysłowego przez napięcie uwagi i procesy myślowe. Specjalnym rodzajem pracy umysłowej, odgrywającym coraz większą rolę w dobie rewolucji naukowo-technicznej, jest praca twórcza.

Celowe wydaje się przytoczenie za A. Atzlerem schematu klasyfikacyjnego obciążeń człowieka pracą (por. rys. 7). Zgodnie z przyjętym przez niego kryterium, jakim jest wielkość wysiłku fizycznego, obciążenie człowieka pracą można podzielić na stop-

nie: „żaden", „lekki", „średni" i „ciężki", a także sklasyfikować ją według rozróżnienia poziomu obciążenia psychicznego, z jakim wykonywane są ruchy przy pracy, na: „nieznaczne", „średnie" i „duże". Najniższy poziom „zero" dla obciążenia psychicznego nie jest przewidziany, ponieważ nie istnieje u człowieka proces pracy całkowicie pozbawiony tego rodzaju obciążenia².

Rys. 7. Schemat obciążeń człowieka pracą według A. Atzlera

Źródło: Por. G. Lehmaiin, Praktyczna, s. 23

Na rysunku 7 scharakteryzowano kilka typowych obciążeń przy pracy. Najcięższa praca fizyczna — gruba linia — jest niemożliwa do zautomatyzowania z powodu małej szybkości, z jaką jest ona wykonywana, przy minimalnym psychicznym obciążeniu, rzadko osiągającym stopień „średni". W pracy przy średnim obciążeniu psychicznym, występującym przy obsłudze maszyn biurowych lub lekkiej pracy taśmowej, wysiłek fizyczny jest lekki (por. linia 2) lub osiąga najwyżej poziom „średni", przy czym staje się możliwa pełna automatyzacja pracy. Natomiast linia 3 oznacza średnio ciężką pracę taśmową, przy której nie ma zastosowania pełna automatyzacja. Przy pracach biurowych fizyczne obciążenie spada do zera — np. praca księgowego (por.

² Por. G. Lehmaiin, Praktyczna fizjologia pracy, PZWL, Warszawa 1966,b. 13.

linia 4). Linia 5 oznacza pracę czysto umysłową, np. warunki, jakie zachodzą przy dyktowaniu, a także w pracy operatora obserwującego pulpit sterowniczy. Natomiast linia 6 określa proces pracy, w którym występuje wysoki poziom indywidualizacji czynności roboczych, np. praca rzemieślnika czy artysty malarza.

W schemacie powyższym nie uwzględniono pojęcia obciążenia nerwowego, które nie stanowi żadnej szczególnej postaci w pracy, lecz charakteryzuje sposób, w jaki dany człowiek reaguje na pewne rodzaje obciążenia.

Przytoczony schemat, jak zresztą wszystkie schematy, jest umowny i służy wyłącznie za narzędzie robocze ułatwiające systematyzację spotykanych w praktyce zjawisk i procesów. Nie obejmuje on postaci pośrednich. W rzeczywistości każda czynność robocza zawiera komponenty różnorodnych postaci pracy.

2.3. Wydatek energetyczny w pracy oraz jego mierzenie

Wśród istniejących gatunków fauny tylko dwa najwyżej rozwinięte — ptaki i ssaki — są stałocieplne³. Gatunki te, w tym człowiek, dysponują mechanizmem regulacji termicznej zapewniającej utrzymanie w zmiennych warunkach środowiska i przy różnym natężeniu pracy stałej temperatury ciała w granicach 36,6 - 37,0 °C. Odchylenia od tej temperatury spowodowane warunkami pracy wywołują pogorszenie samopoczucia, obniżenie efektów pracy, a w szczególnych przypadkach schorzenia.

Istotnym problemem jest więc utrzymanie temperatury ustroju człowieka na poziomie względnie stałym. Zachowanie takiego stanu równowagi może być trudne do osiągnięcia lub niemożliwe do utrzymania przez dłuższy czas, w przypadku jeśli praca związana jest z dużym wysiłkiem fizycznym.

³ Organizmy żywe, w tym również organizm ludzki, charakteryzuje homeostaza, czyli właściwość utrzymania optymalnego stanu równowagi podstawowych procesów fizjologicznych, mimo oddziaływania czynników środowiska zewnętrznego. Regulacja i sterowanie procesami metabolicznymi zachodzącymi w organizmie dokonują się samoczynnie. Praca człowieka, naruszająca stan równowagi właściwy dla stanu spoczynku, zmusza organizm do osiągnięcia nowego stanu równowagi, właściwego dla stanu działania. Por. M. Wykowska, Ćwiczenia laboratoryjne z ergonomii. Wydawnictwo AGH, Kraków 1995, s. 76-98.

całkowity wydatek energetyczny

Źródłem energii dla ustroju żywego są pokarmy składające się z białka, węglowodanów i tłuszczów. Procesy metaboliczne powodują utlenianie tych składników w organizmie. Intensywność przemian materii jest funkcją wielu czynników⁴. Do najważniejszych z nich należą: wzrost, wiek, ciężar ciała i pleć.

Na całkowity wydatek energetyczny składa się suma następujących wartości (oznaczenia por. tab. 5):

Cpm = Ppm + Dpo, + Kup, + K,p, .

Podstawowa przemiana materii jest najwyższa u dzieci, a następnie wraz z wiekiem stopniowo się obniża⁵. Wykazuje ona charakterystyczny rytm dobowy i sezonowy. Wpływ na nią wywierają również takie czynniki, jak temperatura powietrza - najniższy poziom przemiany materii zaobserwowano w temperaturze około 30°C.

Tabela 5. Wielkości określające ogólny wydatek energetyczny u człowieka

Składniki wydatku energetycznego	Symbol	Wielkości wydatku energetycznego
				w kcal/dobę	w kJ/dobę
Podstawowa przemiana materii	Ppm	1400-1800	5852-7524
Swoiste, dynamiczne działanie pożywienia od 16 do 30% Py	Dpoż	40-510	585-2132
Wydatek czynnościowy poza pracą zawodową	Knzpz	500-600	2090 - 2508
Wydatek czynnościowy podczas pracy zawodowej	Kzpz	0-3500	0-14630
Całkowity wydatek energetyczny	Cpm	2040-6410	8527-26794

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Roener, Podstawy ergonomii, s. 33 i 34.

⁴ Przemiana materii polega na przyswojeniu i eliminowaniu z ustroju substancji chemicznych oraz na wytwarzaniu i zużyciu energii.

⁵ Podstawowa przemiana materii jest to najmniejsza ilość energii zużywanej przez człowieka przebywającego na czczo w optymalnych i niezmiennych warunkach otoczenia (w temperaturze 20°C), nie wykonującego żadnych czynności fizycznych i psychicznych.

metody pomiaru

wydatku

energetycznego:

Poziom przemiany materii podwyższa się pod wpływem wprowadzenia pożywienia, przy czym zależnie od jego składu przyrost ten waha się od 10 do 30% w stosunku do podstawowej przemiany materii. Zjawisko to jest uwarunkowane wzmożeniem czynności układu trawiennego oraz intensywniejszą przemianą komórkową.

Ważną pozycję całkowitego wydatku energetycznego stanowi wydatek czynnościowy poza pracą zawodową, który wynosi przeciętnie 2000-2500 kJ na dobę. Na wielkość tę składają się wszelkie czynności nie związane z pracą zawodową, takie jak:

energia wydatkowana na drogę do pracy i z powrotem, wyjście do kina, spacer itp.

Najintensywniejszym czynnikiem powodującym podwyższenie poziomu przemiany materii jest praca, przede wszystkim zaś dynamiczna praca fizyczna. Ilość energii zużywanej podczas pracy określa się jako wydatek czynnościowy podczas pracy zawodowej. Całkowita przemiana czynnościowa składa się z dwóch wartości, a mianowicie: wydatku energetycznego do wykonania pracy zawodowej, tzw. kalorie pracy zawodowej, oraz związanego ze wszystkimi innymi czynnościami wykonywanymi przez człowieka w ciągu dnia.

Wielkość wydatku energetycznego podczas pracy zależy od rodzaju pracy, jaką wykonuje pracownik (por. tab. 6). Wykonywanie prac o znacznym zróżnicowaniu stopnia ciężkości nasuwa pytanie, czy są sposoby mierzenia ich intensywności⁶.

Pomiaru wydatku energetycznego można dokonać, stosując różnego rodzaju metody: kalorymetrię bezpośrednią, kalorymetrię pośrednią, chronometrażowo-tabelaryczną według Lehmanna, metodę oceny na podstawie mechanicznego efektu pracy, ocenę wydatku energetycznego na podstawie zachodzących w czasie

⁶ Istnieje bezsporna potrzeba ustalenia mierników w skali mikroekonomicznej. Są one bowiem jedyną obiektywną podstawą do określenia, jak długo można wykonywać dany rodzaj pracy bez perzerwy oraz do ustalenia systemu przerw wypoczynkowych i rozmieszczenia tych przerw w stosunku do okresów pracy. Mierniki te powinny także służyć do przeprowadzenia porównania różnych sposobów wykonywania danej pracy z punktu widzenia „kosztu energetycznego". W skali makroapołecznej umożliwi to ustalenie potrzebnej ilości żywności dla poszczególnych grup ludności.

Tabela 6. Klasyfikacja pracy według wielkości ogólnego wydatku energetycznego i liczby kalorii pracy zawodowej

Stopień ciężkości pracy	Wielkość ogólnego wydatku energetycznego		Wielkość wydatku energetyczne­go podczas pracy zawodowej
	w kcal/dobę	w kJ/dobę	w kcal/dobę	w kJ/dobę
Lekka	2300 - 2800	9623-11715	0-500	0- 2090
Umiarkowana	2801 - 3300	11716-13807	501 -1000	2091- 4184
Średnia	3301 - 3800	13808-15899	1001 -1500	4185- 6276
Ciężka	3801-4300	15900-17991	1501 - 2000	6277- 8368
Bardzo ciężka	4301 - 4800	17 992 - 20 083	2001 - 2500	8369-10460
Niezmiernie ciężka	4801 - 5300	20084-22175	2501 - 3000	10461-12552
Wyczerpująca	5301 - 5800	22176-24267	3001 - 3500	12553-14650

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Rosner, Podstawy ergonomii, s. 3

pracy zmian fizjologicznych, ocenę uciążliwości wynikającej z wysiłków statycznych, ocenę uciążliwości związanej z monotypowością ruchów roboczych oraz badanie „odnowy tętna" jako metody stopnia obciążenia pracą⁷.

Pierwsza metoda kalorymetrii bezpośredniej pozwala na jednoczesny pomiar wymiany gazowej i wytworzonego ciepła aparatem Atwatera-Rosa-Benedicta. Zasada oznaczania opiera się na ustalaniu różnicy temperatur wody wchodzącej do układu i wychodzącej z niego. Wentylację zapewnia zamknięty układ krążącego powietrza, a wytwarzany dwutlenek węgla jest absorbowany przez pochłaniacze zawierające wapno sodowe.

— kalorymetria bezpośrednia

Szeroko stosowana jest metoda kalorymetrii pośredniej. Opiera się ona na ilości wykorzystywanego tlenu i wyprodukowanego w tym samym czasie dwutlenek węgla. Do oznaczeń stosowane są dwa systemy aparatów: otwarty z przepływem powietrza i zamknięty, w którym wydychany dwutlenek węgla jest pochłaniany przez wapno sodowe. Zużyty tlen zostaje uzupełniany ze zbiornika, wykazującego jednocześnie wielkość przepływu. Znając ilość tlenu potrzebnego do wytworzenia l kcal oraz współczynnik oddechowy, można obliczyć wielkość wydatku energetycznego człowieka⁸.

— kalorymetria pośrednia

⁷ Por. M. Krause, Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracującym człowieku i jego środowisku, wyd. Śląska Organizacja Techniczna, Kraków 1992, s. 39 - 84.

⁸ Pierwszy raz ta metoda została zastosowana 60 lat temu przez fizjologa angielskiego Douglasa.

— metoda chrono-metraiowo-tabela-ryczna

Pomiary wydatku energetycznego zarówno za pomocą kalorymetrii bezpośredniej, jak i pośredniej wymagają odpowiedniej aparatury i specjalnie wyszkolonego personelu. Są one niezwykle pracochłonne i kłopotliwe dla pracowników, na których dokonuje się badań. Dlatego też metody te są stosowane w wyspecjalizowanych laboratoriach badawczych. Potrzeby związane z analizą ciężkości pracy wymagają zastosowania bardziej dostępnych metod oceny wydatku energetycznego na stanowisku roboczym. Celowe wydaje się w związku z tym przedstawienie metod, które stanowią drogi postępowania w tym zakresie.

Stosując chronometrażowo-tabelaryczną metodę oceny wydatku energetycznego, posługujemy się tabelami przedstawiającymi wielkości wydatku energetycznego przy różnych czynnościach w k J efektywnych na minutę⁹. Stosując tabele, ograniczymy się do dokładnego chronometrażu czynności wykonywanych przez pracownika. Obliczamy, ile czasu w ciągu zmiany roboczej zużywa pracownik na poszczególne, jednolite pod względem energetycznym czynności, mnożymy uzyskane wartości w minutach przez odpowiednie liczby dżuli zamieszczone w tabelach. Suma tych iloczynów stanowi wielkość efektywnego wydatku energetycznego pracownika. Należy mieć na uwadze, że tabele nie obejmują wszystkich rodzajów prac, jakie wykonuje pracownik. Przy napotkaniu trudności w tym względzie można wykorzystać uproszczoną metodę chronometrażowo-tabelaryczną oceny wydatku energetycznego według Lehmanna.

Metoda ta polega na uwzględnieniu zajmowanej przy pracy pozycji ciała oraz określonego przez rodzaj pracy stopnia zaangażowania układu mięśniowego (por. tab. 7, część A i B). Z tabeli 7 część A odczytujemy liczbę dżuli zużytkowaną na otrzymanie danej pozycji ciała przy pracy. Z tabeli 7 część B odczytujemy zapotrzebowanie energetyczne związane z wykonywaniem pracy zależnie od zajmowanej pozycji. Po zakwalifikowaniu wykonanych czynności do odpowiedniego typu obciążeń dokonujemy chronometrażu na podstawie danych zawartych w tabeli 7 część A i B, a następnie dodajemy obliczone wartości, otrzymując

⁹ Tabele wielkości wydatku energetycznego przy różnorodnych czynnościach zostały opracowane w okresie ostatnich 60 lat za pomocą metody kalorymetrii pośredniej.

Tabela 7. Normatywy cząstkowe wydatku energetycznego w zależności od pozycji ciała i rodzaju wykonywanej pracy

Część A

Pozycja ciała	Wydatek energetyczny
		w kcal/min	w kJ/min
Siedząca	0,3	1,2
Na kolanach	0,5	2,1
Na kucki	0,5	2,1
Stojąca	0,6	2,5
Stojąca pochylona	0,8	3,3
Chodzenie	1,7-3,5	7,1 -14,6
Wchodzenie po pochyłości	0,75	3,1
bez obciążenia	na l m wzniesienia	na l m wzniesienia

Część B

Rodzaj pracy		Wydatek energetyczny
			w kcal/min	w kJ/min
Praca palców, dłoni i przedramienia	lekka średnia ciężka	0,3 - 0,6 0,6-0,9 0,9-1,2	1,2-2,5 2,5 - 3,8 3,8 - 5,0
Praca jednego ramienia	lekka średnia ciężka	0,7-1,2 1,2-1,7 1,7-2,2	2,9-5,0 5,0-7,1 7,1-9,2
Praca obu ramion	lekka średnia ciężka	1,5 - 2,0 2,0-2,5 2,5 - 3,0	6,3- 8,4 8,4-10,5 10,5 -12,6
Praca mięśni kończyn i tułowia	lekka średnia ciężka	2,5- 4,0 4,0- 6,0 6,0- 8,5 8,5-11,5	10,5 -16,7 16,7-25,1 25,1-35,5 35,5 - 48,1

Źródło: Por. H. Kirsctmcr, Obciążenie fizyczne podczas pracy zawodowej i jego ocena, w: Ergonomiczna ocena uciążliwości pracy, pod red. A. Hanscna, wyd. 2, WZ CRZZ, Warszawa 1970, s. 46.

-na podstawie mechanicznego efektu pracy

— na podstawie zachodzących zmian fizjologicznych

—ocena uciążliwości wysilku statycznego

—wpływ monotypowości ruchów roboczych

poszukiwany wydatek energetyczny przy danym, rodzaju wykonywanej pracy.

Kolejna metoda oceny wydatku energetycznego na podstawie mechanicznego efektu pracy jest możliwa do zastosowania tam, gdzie mechaniczny efekt pracy może być łatwo wymierzony w kilogramometrach. W warunkach produkcyjnych ma to miejsce wówczas, gdy mięśnie dynamicznie przeciwdziałają sile ciężkości, np. przenoszenie ciężarów na pewną wysokość, ładowanie itp.

Pomiaru wydatku energetycznego można dokonać także na podstawie zachodzących w czasie pracy zmian fizjologicznych. Fakt ten umożliwia wykorzystanie kształtowania się pewnych parametrów hemodynamicznych i respiracyjnych do oceny natężenia wysiłku fizycznego pracownika. W tym przypadku dokonuje się pomiaru wentylacji płuc, częstości tętna i temperatury ciała (por. tab. 8). Liczby dżuli podane w tabeli ujmują zarówno efektywny wydatek energetyczny, jak i przemianę podstawową. Są to tzw. dżule brutto. W celu wyliczenia dżuli efektywnych, bez uwzględnienia przemiany podstawowej, odejmujemy od załączonych wartości 4,2 kJ.

W trakcie wykonywania pracy występuje zawsze obciążenie statyczne. W związku z tym celowe wydaje się stosowanie metody oceny uciążliwości wynikającej z wysiłków statycznych. Ocena obciążenia statycznego nie może być oparta na ścisłych metodach naukowych jako zbyt kłopotliwych. W związku z tym dla celów praktycznych można zastosować analizę pozycji ciała zajmowanej przez pracownika przy pracy. Klasyfikację opartą na tym kryterium przedstawia tabela 9. Podane w tabeli przykłady mają charakter orientacyjny.

Kolejna metoda polega na badaniu wpływu monotypowości wykonywanych ruchów na wzrost ogólnego obciążenia fizycznego. Stosowana klasyfikacja stopnia obciążenia wynikającego z monotypowości ruchów opiera się na założeniu, iż mamy do czynienia z powtarzającą się operacją roboczą, obarczającą tylko pewne grupy mięśni, co wywołuje stany lokalne zmęczenia. W celu wyliczenia wielkości zmęczenia bierzemy pod uwagę liczbę powtórzeń stereotypowej operacji roboczej w ciągu zmiany i wielkość użytej przy tym siły (por. tab. 10).

Należy zwrócić uwagę, że monotypowość ruchów ma pewien związek z tzw. monotonią pracy. Wielokrotne powtarzanie ograniczonych przestrzennie operacji roboczych stanowi podstawowy

Tabela 8. Zmiany fizjologiczne zachodzące w organizmie człowieka podczas pracy w zależności od natężenia wysiłku fizycznego

Natężenie wysiłku fizycznego	Wydatek energetyczny		Zużycie tlenu (w l/min)
		kcal/min		kJ/min
Bardzo lekki	<2,5	<10,5	<0,5
Lekki	2,5- 5,0	10,5-21,0	0,5 -1,0
Średni	5,1- 7,5	21,1-31,6	1,1 -1,5
Ciężki	7,6-10,0	31,7-41,9	1,6 - 2,0
Bardzo ciężki	10,1 -12,5	42,0-52,6	2,1-2,5
Niezmiernie ciężki	12,6-15,0	52,7-62,7	2,6 - 3,0
Wyczerpujący	>15,0	>62,7	>3,0

cd. tab. 8

Natężenie wysiłku fizycznego	Wentylacja pluć (w l/min)	Częstotliwość tętna na min	Temperatura ciała °C
Bardzo lekki	<10	<75	<37,1
Lekki	10-20	76 -100	37,1 - 37,5
Średni	21-35	101 -120	37,6 - 38,0
Ciężki	36-50	121 -140	38,1 - 38,5
Bardzo ciężki	51-65	141 -160	38,6-39,0
Niezmiernie ciężki	66-85	161 -180	39,1-39,5
Wyczerpujący	>85	>180	>39,5

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Rosncr, Podstawy ergonomii, s. 31; S. Klonowicz, Wybrane zagadnienia jlijologii pracy, w: Ergonomia. Zagadnienie przystosowania pracy do alowieka, pod red. J. Rosnera, KiW, Warszawa 1974, s. 139.

— metoda badania „odnowy tętna"

czynnik w wywoływaniu monotonii. Zjawisko to znajduje reperkusje przede wszystkim w sferze psychicznej pracownika.

Ostatnią z omawianych metod, służącą do oceny wydatku energetycznego, jest badanie „odnowy tętna". Wykonanie znaczniejszego wysiłku fizycznego wymaga zaangażowania wielu funkcji fizjologicznych. Pomiar częstości tętna stanowi najbardziej dostępną metodę badania reakcji układu krążenia w czasie pracy zawodowej. Częstość tętna badać możemy podczas wysiłku lub w czasie przerwy między kolejnymi wysiłkami. Ten ostatni sposób pozwala na sporządzanie tzw. krzywych odnowy tętna.

Tabela 9. Przyjęte wartości efektywnego wydatku energetycznego w kcal/min i kJ/min u kowala huty „Warszawa"

Rodzaj czynności	Czas trwania w min	Jednostka miary	Przyjęta wartość efektywnego wydatku energetycznego w kca i kJ/min
						na podstawie szczegółowych tabel wydatku energetycznego	według uproszczonej metody Lehmanna	na podstawie pomiaru tętna
Kucie	190	kcal kJ	5,5 (liczba odpowiadająca wy- 23,0 datkowi energetycznemu przy obsłudze dużego miota)	5,6 (przy założeniu, że mamy do 23,4 czynienia ze średnią pracą kończyn i tułowia w pozycji stojącej)	4-6,5 16,7-27,2 wzrost liczby ude­rzeń tętna podczas pracy w granicach 100-125
Sadzenie do pieca	45		jak wyżej	jak wyżej
Czynności transportowe	115	kcal U	4,0 (liczba odpowiadająca wy- 16,7 datkowi energetycznemu przy pchaniu taczek z ciężarem 57 kg po drodze beton­wej)	4,2 (przy założeniu, że mamy do 17,6 czynienia ze średnio ciężką pracą ramion wykonywaną w czasie powolnego chodzenia)	-
Przebudowa kowadła	18	kcal kJ	3,2 (liczba odpowiadająca wy- 13,4 datkowi energetycznemu przy ślusarskich robotach montażowych)	3,85 (przy założeniu, że mamy do 16,1 czynienia z lekką pracą kończyn i tułowia w pozycji stojącej)	-
Przygotowanie narzędzi	10	kcal U	3,0 (liczba odpowiadająca gór- 13,4 nej granicy wydatku energetycznego przy pracach domowych typu: ścieranie kurzu, mycie okien itp.)	3,45 (przy założeniu, że mamy do 14,4 czynienia z lekką pracą ramion wykonywaną w czasie powolnego chodzenia)	-
Razem	378	X	X	X	x

Źródło: Por. H. Kirschner, Obciążenie fisyczne, s. 54.

Tabela 10. Ocena stopnia monotypowosci ruchów

Stopień monotypowosci ruchów	Liczba punktów	Liczba powtórzeń stereotypowej operacji roboczej
		siła < 10 kG	siła > 10 kG
mI mały	l- 30	<800	<300
mII średni	31- 60	800-1000	300-800
MIII duży	61-100	>1600	>800

Źródło: Por. H. Kirschmer, Obciążenie fizyczne, s. 60.

Po zakończeniu pracy zaczyna się okres odpoczynku, podczas którego odbywa się restytucja, czyli powrót do normy (por. rys. 8).

Rys. 8. Przebieg procesu restytucji (według G. Lehmanna) Źródło: Por. G. Lehmann, Praktyczna, s. 56

Na podstawie dynamiki zmian częstości tętna w okresie restytucji możemy wnioskować o ilościowych i jakościowych cechach jego odnowy. Sporządzenie krzywych odnowy tętna pozwala na bardziej pogłębioną analizę uciążliwości wykonywanej pracy. Analiza taka jest pełniejsza i bardziej obiektywna.

2.4. Fizjologiczna krzywa pracy, zmęczenie i trening

Funkcje biologiczne organizmu człowieka są zależnie od wielu czynników zewnętrznych (egzogennych). Do takich zaliczamy ruch obrotowy (wokół osi) i obiegowy Ziemi (dookoła Słońca) oraz obieg Księżyca dookoła Ziemi, z którym są związane rytmy biologiczne: okołodobowy, sezonowy oraz tzw. księżycowy. Ponadto w organizmie człowieka wyodrębniono tzw. rytmy endogenne, czyli wewnętrzne, których pochodzenie nie jest jeszcze poznane.

Problematyka biorytmów znalazła się w kręgu zainteresowania badaczy już w czasach starożytnych oraz średniowiecznych, przy czym powstałe wtedy koncepcje rozwiązań przetrwały do pierwszej połowy XIX wieku. Natomiast druga połowa stulecia przyniosła bardziej zróżnicowany rozwój wyobrażeń o biorytmice.

Rozwój biochemii, psychologii i fizjologii znalazł odzwierciedlenie w nowej nauce — chronobiologii, a wzrastające zainteresowanie uczonych tym zjawiskiem doprowadziło do utworzenia w roku 1935 w Roneby (Szwecja) pierwszego Międzynarodowego Towarzystwa do Badań Rytmów Biologicznych (International Society for the Study of Biological Rhytms)¹⁰.

Wieloletnie badania zapoczątkowane przez Glassa i Langego (1888), a kontynuowane przez Vossa (1899), Gampera (1926), Hansa Bergera (1924 -1931), Fliessa i Otto Grafa (1893 -1965) pozwoliły na wyodrębnienie około osiemdziesięciu rytmów klasyfikowanych zgodnie z różnymi kryteriami. Ze względu na okres — czas przebiegu okresowo występujących wyładowań w układzie nerwowym w ciągu jednego cyklu — wyróżnia się wiele rodzajów rytmów biologicznych. Istotne znaczenie przy planowaniu kolejności wykonywania czynności o zróżnicowanym poziomie trudności ma znajomość niektórych rodzajów rytmów biologicznych, określających fizjologiczne wahania w funkcjonowaniu organizmu człowieka.

¹⁰ Por. Z. Jończyk, M. Juszczyk, Tajemnica biorytmów, MON, Warszawa 1982, s. 92 i 93.

biologiczne

rytmy wydolności

fizycznej,

psychicznej

i intelektualnej:

— faza pozytywna i negatywna

Dla praktycznego stosowania wiedzy o biorytmach w planowaniu i zarządzaniu można zaproponować następujący podział:

biologiczne rytmy wydolności fizycznej i psychicznej (emocjonalny), sprawności intelektualnej (dyspozycji twórczej) oraz rytmy o okresach rocznych, tygodniowych i dobowych (okołodobowych).

Rytm wydolności fizycznej o okresie 23 dni warunkuje siłę fizyczną i odporność organizmu, wytrzymałość i koordynację ruchów. Rytm psychiczny (28 dni) określa stan psychiki, samopoczucie, intuicję, wrażliwość na urazy psychiczne i emocjonalne. Natomiast rytm intelektualny o okresie 33 dni wpływa na pamięć, zdolność logicznego myślenia oraz dyspozycje twórcze.

Każdy z tych okresów dzieli się na dwie fazy: pozytywną i negatywną. Pierwsza połowa dni z każdego cyklu jest pozytywna, druga zaś negatywna. Do najbardziej krytycznych należy dzień przechodzenia z fazy pozytywnej (dodatniej) w negatywną (ujemną) i na odwrót. W cyklu fizycznym bywa to często dzień nieszczęśliwych wypadków. Podobnie zaznacza się „minusowa" skłonność w cyklu psychicznym, sprzyjająca powstawaniu konfliktów w stosunkach międzyludzkich. Krytyczny dzień w cyklu intelektualnym nie jest groźny, jeśli nie zbiegnie się przypadkowo z dniem krytycznym jednego z pozostałych cykli (fizycznego bądź psychicznego), które wzmocniły jego „minusowość".

Spostrzeżenia te są wykorzystywane w praktyce. I tak przykładowo Japońskie Towarzystwo Kolejowe „Ohmi" stosuje system kart ostrzegających. Są one wręczane tym kierowcom z danej zmiany, którzy przeżywają dni krytyczne. Kierowcy ci prowadzą wówczas wozy z uwagą, zwłaszcza w okręgach znanych z nasilenia wypadków drogowych. Po wprowadzeniu tego systemu w 1969 r. liczba wypadków spadła wówczas do 50%, wykazując stałą tendencję zniżkową.

W ślad za Japonią wiele firm na Zachodzie związanych szczególnie z komunikacją opracowuje biogramy w celu zmniejszenia liczby nieszczęśliwych wypadków wśród pracowników. Natomiast Szwajcarskie Biuro Systemów Transportowych stale poddaje biorytmicznej analizie wypadki drogowe, a wielu lekarzy korzysta z tej teorii przy wyznaczaniu dnia najlepszego do przeprowadzenia zabiegów chirurgicznych.

roczny rytm biologiczny

Podobne badania w polskich kopalniach węgla kamiennego prowadził w latach 1970 -1972 inż. Kazimierz Mruk. Z badań tych wynika, że wypadki spowodowane przyczynami organizacyjno-ludzkimi zdarzały się najczęściej w ujemnej fazie wszystkich trzech rytmów biologicznych, a zwłaszcza w dniach krytycznych.

W organizmie człowieka stwierdzono również występowanie rocznego, tygodniowego i dobowego rytmu biologicznego. Z rysunku 9 wynika, że w ciągu roku kalendarzowego zmienia się dyspozycyjność organizmu człowieka do pracy. Największa zdolność psychofizjologiczna występuje w styczniu i marcu, wrześniu i listopadzie, najmniejsza natomiast w miesiącach letnich. Informacje te winny być wykorzystywane przez służby pracownicze w zakładach pracy np. do planowania urlopów wypoczynkowych itp.

Rys. 9. Wahania wydajności pracy w ciągu roku kalendarzowego

Źródło: Por. G. Lehmann, Praktyczna, s. 110

tygodniowy rytm biologiczny

O wiele wcześniej niż zapoczątkowano badania biorytmów i ich wpływu na przebieg pracy powstała nazwa „szewski poniedziałek", związana z tygodniowym rytmem biologicznym (por. rys. 10).

Wielu ludzi po dniu wolnym nie ma ochoty robić czegokolwiek, a niektórzy wcale nie przychodzą do pracy. Wiadomo też, że produkcja pochodząca z pierwszych godzin początku tygodnia charakteryzuje się największą liczbą braków. Na początku i końcu tygodnia odnotowuje się także znaczne zwiększenie częstot-

Rys. 10. Wahania wydajności pracy w ciągu tygodnia Źródło: Por. G. Lebmann, Praktyczna, a. 110

liwości wypadków drogowych w porównaniu z pozostałymi dniami. Obok poniedziałku również piątkowe popołudnie i wieczór uchodzi za obfitujące w tragiczne zdarzenia. Przyczyną jest fizyczne i psychiczne wyczerpanie w czasie dni minionego tygodnia. Wielu lekarzy i psychologów argumentuje, że obecnie tylko pięciodniowy tydzień roboczy z około ośmiogodzinnym dniem pracy pozwala na optymalne zsynchronizowanie wysiłku z naturalnym rytmem funkcjonowania całej przyrody.

Tak samo ważny jak tygodniowy jest rytm sprawności psychofizycznej w ciągu całego dnia pracy (por. rys. 11).

— rytm biologiczny w ciągu dnia pracy wg O. Grafa

Rys. 11. Krzywe wydajności pracy w ciągu dnia (według Otto Grafa) Źródło: Por. G. Lehmaii JL, Praktyczna, a. 110

Z dobowym rytmem biologicznym wiążą się spostrzeżenia dokonane przez Otto Grafa, którego nazwiskiem została upamiętniona wykreślona przez niego fizjologiczna krzywa pracy.

— okołodobowy rytm fizjologiczny

Według tej krzywej po trwającej od pół do jednej godziny fazie wpracowania osiągamy największą wydajność pracy w godzinach 8,00- 10,00 przed południem, która jest o 30% powyżej średniej. Następnie krzywa rytmu spada powoli do minimum około południa. Po południu następuje ponowny wzrost do maksimum między 12,00 a 14,00, która jednak nie osiąga poziomu przedpołudniowego i następuje kolejne obniżenie aż do zakończenia pracy. W ciągu dnia pracy ukształtowała się krzywa podwójna, którą Graf nazwał krzywą fizjologiczną pracy. Odzwierciedla ona rytm fizjologiczny, a więc przystosowanie tempa pracy do fizjologicznych wahań gotowości do pracy człowieka.

W przypadku gdy kolejność wykonywanych czynności w ciągu dnia może być ustalona przez wykonawcę, nie rozpocznie on nigdy od zadań najtrudniejszych, lecz przełoży je na późniejsze godziny. Nie odłoży ich jednak na koniec dnia roboczego.

Omówiona wyżej krzywa fizjologiczna pracy odnosi się do godzin przedpołudniowych i popołudniowych. Obecnie zapoznamy się z jej dalszym przebiegiem w ciągu całej doby (por. rys. 12).

Rys. 12. Krzywa gotowości do wysiłku w ciągu 24 godzin Źródło: Por. G. Lehmaim, Praktyczna, s. 110

Podczas drugiej zmiany roboczej maksymalną wartość krzywa osiąga około godziny 18,00 i od tego momentu trwa jej opadanie, osiągając skrajne minimum około godziny 3,00 nad ranem. Ponowny wzrost następuje między godzinami 3,00 a 4,00 nad ranem, aby dojść do wysokiego poziomu w godzinach porannych.

dominacja rytmu

biologicznego nad zmęczeniem

Analiza przebiegu krzywej fizjologicznej pracy wykazuje, że dyspozycja do pracy na ogół jest najkorzystniejsza w godzinach przedpołudniowych oraz w pierwszych godzinach zmiany popołudniowej. Najmniej korzystna dyspozycja do pracy występuje w godzinach nocnych, dlatego też praca nocna winna być ograniczona do rozmiarów bezwzględnie koniecznych. Zmianą wiodącą powinna być zmiana przedpołudniowa.

Zła dyspozycja do pracy w godzinach niekorzystnych dla rytmu dnia prowadzi do niedomagań i błędów w pracy.

Na podstawie badań przeprowadzonych przez badaczy szwedzkich (por. rys. 13), którzy przez 19 lat notowali błędne zapisy robotników gazowni w Szwecji, można stwierdzić biologiczną gotowość organizmu do pracy w poszczególnych godzinach dnia. Szczególnie interesujące jest to, że godziny końca pracy zmianowej - 6,00 rano, 2,00 po południu i 10,00 wieczorem — nie uwidaczniają się zupełnie w krzywej. Oznacza to, że zmiana rozpoczynająca pracę o 6,00 rano robi podobną liczbę błędów, co zmiana, która ma za sobą pracę nocną¹¹. Rytm biologiczny góruje

Rys. 13. Liczba błędnych zapisów u 175000 pracowników gazowni w latach 1912 -1931 (według B. Bjarnera, A. IIolma i A. Swensona)

Źródło: Por. G. Lehmaiin, Praktyczna, s. 112

¹¹ Częstość błędów działań jest również miarodajna dla częstotliwości nieszczęśliwych wypadków. Można zatem wnioskować, że liczba nieszczęśliwych wypadków w ciągu dnia da w wyniku taką samą krzywą, jaką dala notowana przez Szwedów liczba błędnych działań, a więc krzywą odwrotną do dyspozycji do pracy. W większości zakładów tak nie jest, ponieważ liczba wypadków w dużym stopniu zależy od tempa pracy. Ten moment decyduje, że krzywa wypadków odpowiada krzywej dyspozycji do pracy. Por. G. Lehmann, Praktyczna, s. 13.

definicja zmęczenia

stopnie zmęczenia

w tym przypadku nad objawami zmęczenia wywołanymi przez pracę. Nieprzestrzeganie dyspozycyjności organizmu człowieka do wykonywania pracy zgodnie z zaleceniami wynikającymi z fizjologicznej krzywej może spowodować przedwczesne zmęczenie¹².

Zjawisko zmęczenia jest znane od dawna. Długoletnia dyskusja nad rozmaitymi teoriami zmęczenia doprowadziła w konkluzji do stwierdzenia; że mechanizm i swoiste cechy tego procesu nie kryją się w morfologicznych i fizjologicznych własnościach poszczególnych tkanek i narządów, lecz są wyłącznym następstwem podporządkowania się wszystkich czynności ustroju ludzkiego nakazom regulacji ośrodkowego układu nerwowego.

Trudność zdefiniowania zmęczenia jako zjawiska fizjologicznego tłumaczy się różnorodnością jego postaci. Każdy rodzaj pracy powoduje odrębny zespół objawów zmęczenia. W myśl jednej z wielu definicji zmęczenie można określić jako okresowe zakłócenie równowagi podstawowych procesów życiowych, prowadzące do obniżenia zdolności do pracy¹³.

Wielu badaczy podjęło próby wyodrębnienia różnych typów zmęczenia (por. tab. 11). Znany fizjolog polski W. Missiuro proponuje przyjęcie następującej klasyfikacji poszczególnych stopni zmęczenia: zmęczenie ostre, podostre i przewlekłe, różniące się pod względem przyczyn oraz natężenia i czasu trwania.

Zmęczenie ostre — czyli odwracalny stan wyczerpania — rozwija się w następstwie obciążeń maksymalnych, zarówno fizycznych, jak i umysłowych. Zmęczenie podostre rozwija się w następstwie krótkotrwałych obciążeń submaksymalnych lub nieco dłuższych umiarkowanych obciążeń umysłowych bądź fizycznych i zazwyczaj występuje wkrótce po zakończeniu pracy. Natomiast zmęczenie przewlekłe jest następstwem źle zorganizowanej pracy, która przewyższa możliwości psychofizyczne i nie pozostawia czasu na należyty wypoczynek. W przypadku tym

¹² Sytuacja taka może powstać również w przypadku, jeśli norma pracy jest wygórowana i przekracza psychofizjologiczne możliwości człowieka. Zmęczenie pracującego jest niebezpieczne, ponieważ zwiększa prawdopodobieństwo wypadku, a jeśli się przedłuża, staje się groźne dla zdrowia.

¹³ Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 21.

Tabela 11. Klasyfikacja typów zmęczenia według niektórych autorów

Autorzy	Typ (rodzaj, forma) i postać zmęczenia
Chauchard	Formy;
	l) normalne (obronne), 2) patologiczne (przemęczenie) „zmęcze­
	nie nerwowe" — integracji, koordynacji i autoregulacji
E. Grandjean	Rodzaje:
	l) zmęczenie mięśniowe, 2) zmęczenie nerwowe
J. Jasieński	Stopnie:
	l) ostre, 2) podostre, 3) przewlekłe
E. M. Kalitowacy	Rodzaje:
	l) fizyczne, 2) nerwowe, 3) umysłowe, 4) psychiczne
	Stopnie:
	l) umiarkowane, 2) ostre, 3) przewlekłe
	Specyficzna forma: znużenie występujące przy pracach monotonnchc
G. Lehmanii	Formy:
	l) ogólne właściwe, 2) właściwe umysłu, 3) tzw. uczucie
	zmęczenia
W. Missiuro	Rodzaje:
	l) fizyczne, 2) umysłowe, 3) psychonerwowe
	Stopnie:
	l) ostre, 2) umiarkowane, 3) znużenie psychiczne, chroniczne
Soula, Scherer	Rodzaje:
	l) mięśniowe, 2) czuciowe, 3) psychiczne
M. J. Winogradow	Postacie:
	l) szybko rozwijające się, 2) przewlekłe
	— pierwotne
	— wtórne (przemysłowe)

Źródło: Por. L. Grela, H. Strzemińska, Metody wzbogacania treści pracy na stanowiskach monotonnych, „Studia i Materiały" z. 15/159, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1981, s. 88.

następuje kumulacja objawów zmęczenia, wykluczająca możliwość szybkiego powrotu do normalnego stanu i wymagająca przedłużenia wypoczynku lub nawet stosowania środków leczniczych.

klasyfikacja zmęczenia wg miejsc jego występowania

Zmęczenie można sklasyfikować również według kryterium miejsca jego występowania, a więc może dotyczyć układu nerwowego bądź też mięśni. W pierwszym przypadku będzie to zmęczenie typu cybernetycznego, wywołane długotrwałym procesem percepcji informacji i sterowaniem. W drugim przypadku

metody pomiaru zmęczenia

objawy zmęczenia

maksymalne możliwości

chodzi o zmęczenie motoryczne (mięśniowe)¹⁴. Tej drugiej formie zmęczenia towarzyszy zahamowanie występujące w ośrodkowym układzie nerwowym.

Zmęczenie pracą fizyczną może hyc usytuowane w mięśniu na skutek intensywnej pracy (traci on zdolność skurczową) lub też w systemie nerwowym, co objawia się ograniczeniem przewodzenia przez zakończenia nerwowo-mięśniowe lub obniżeniem pobudliwości neuronów ośrodkowych.

Stopień zmęczenia nerwowego można określić za pomocą testów: czasu świadomej reakcji (reakcji psychomotorycznej) oraz czasu trwania pobudliwości nerwowo-mięśniowej.

Zmęczenie mięśnia można rejestrować za pomocą ergografu lub miografu. Mięsień zmęczony kurczy się wolniej, szczególnie dłużej trwa okres skurczu. Obniżeniu ulega amplituda skurczu, która jest odpowiednikiem siły skurczu. Obniża się także czas utajonego pobudzenia mięśnia.

Objawem zmęczenia nerwowo-mięśniowego jest drżenie kończyn. Pojawia się ono na skutek niezharmonizowanych impulsów dopływających z układu nerwowego do mięśni rąk lub przedramion. Zmęczenie nerwowo-mięśniowe prowadzi do dyskoor-dynacji ruchowej. Sygnały zmęczenia ze strony krążenia to przyspieszenie akcji serca niewspółmierne do wykonywanego wysiłku, podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, nierytmiczne akcje serca. Towarzyszy temu stanowi nadmierne przyśpieszenie oddychania.

Należy pamiętać, że człowiek, pracując fizycznie w normalnych warunkach, nie wykorzystuje więcej niż 30-35% maksymalnych możliwości. Praca w wymiarze 35 - 50% wydolności wymaga dodatkowej motywacji i taki wysiłek prowadzi do zmęczenia zarówno psychicznego, jak i fizycznego. Praca powyżej 65% możliwości ustroju powoduje przekraczanie tzw. progu mobilizacji i do jej wykonywania muszą być uruchomione rezerwy energetyczne ustroju. W normalnych warunkach praca jest

¹⁴ Spadek wydolności mięśnia spowodowany intensywną pracą fizyczną wywołuje zaburzenia w tzw. przewodzeniu synaptycznym, w połączeniach nerwowo-mięsniowych, w wyniku toksycznego działania produktów metabolizmu mięśniowego (zagęszczenia kwasu mlekowego i kwasu pirogronowego). Te zmiany pobudzają nerwy czuciowe, które przekazują odpowiednie sygnały do ośrodkowego układu, rejrestrowane w świadomości jako zmęczenie mięśniowe.

sposoby

przeciwdziałania

zmęczeniu:

— fazy przebiegu treningu

wykonywana w granicach 35% obciążenia maksymalnego. Taka praca wywołuje powstawanie właściwych reakcji adaptacyjnych, a związane z nią zmęczenie daje się łatwo wyrównać odpowiednio zorganizowanym odpoczynkiem.

Kompleksowe przeciwdziałanie zmęczeniu obejmuje środki zarówno lekarskie, jak i organizacyjno-techniczne. Mimo znacznych kosztów przedsięwzięcia te są opłacalne. Istotnym środkiem zapobiegającym zmęczeniu jest konsekwentne wprowadzanie pięciodniowego tygodnia pracy i możliwość racjonalnego wykorzystania czasu wolnego.

Na szczególną uwagę zasługuje walka z monotonią oraz całokształt przedsięwzięć, których celem jest humanizacja i optymalizacja warunków pracy. Radykalnym środkiem przeciwdziałania zmęczeniu jest trening. Rola treningu jest niedoceniana przez wielu fizjologów pracy. Trening jako proces fizjologiczny obejmuje dwa zasadnicze zespoły: usprawnienie całego ustroju podnoszące stan czynnościowy, a więc stan gotowości do każdego rodzaju pracy w zakresie aktywności ruchowej czy też umysłowej, oraz wyćwiczenie czynności (stereotypów dynamicznych) składających się na specjalny rodzaj zamierzonego działania. Osiągnięcie tych efektów jest możliwe dzięki wykonywaniu w sposób schematyczny treningu, który przebiega w trzech zasadniczych fazach (por. rys. 14): początkowa faza niskiej wydajności, faza przejściowa, kiedy wydajność szybko wzrasta, oraz końcowa faza wysokiej i trwałej

Rys. 14. Schemat stadiów treningu

a — stadium pierwsze, b — stadium drugie, c — stadium trzecie

Źródło: Por. M. I. Winogradow, Procesy fizjologiczne u pracy alowieka, KiW, Warszawa 1967, s. 259-260

wydajności. Każdej z tych faz odpowiada typowa krzywa zmian zdolności do pracy, sporządzona podczas jednego cyklu pracy.

"W wyniku treningu działalność ruchowa staje się dokładniejsza, wymaga mniejszego udziału świadomości i jest odczuwana jako mniej uciążliwa. Ma to swoje uzasadnienie, ponieważ u osób wytrenowanych koszt energetyczny czynności roboczych jest mniejszy niż u nie wytrenowanych. Wyniki badań A. Atzlera i K. C. Kiejczejewa (por. rys. 15) świadczą, że w miarę treningu zwiększa się współczynnik sprawności ustroju (współczynnik pracy użytecznej)¹³.

Rys. 15. Zmiany współczynnika pracy użytecznej podczas treningu (według A. Atzlera, K. C. Kiejczejewa, W. Missiuro) Na osi rzędnych: współczynnik pracy użytecznej, na osi odciętych: dni treningu Źródło: Por. M. I. Winogradow, Procesy, s. 259-260

¹⁵ Według G. Lehmanna przeciętny wysiłek robotnika w normalnych warunkach produkcyjnych wynosi zaledwie 30 - 50% maksymalnego.

gdzie:

L — maksymalna moc pracy, którą może wykonać osoba badana, w watach,

m — wiek osoby badanej (liczba ukończonych lat).

Trening powoduje istotne zmiany biochemiczne w mięśniach, polegające na zmniejszaniu się zawartości mleczanów, co sprzyja przyśpieszeniu resyntezy substancji energetycznych (por. rys. 16).

efekty treningu dla organizmu

Rys. 16. Wpływ treningu na zmniejszenie zawartości mleczanów we krwi po dawkowanej pracy fizycznej (według L. Brouha, W. Missiuro)

W okresie B intensywność pracy zwiększono w porównaniu z okresem t, jednakże pod wpływem treningu zawartość mleczanów obniżyła się

Źródło: Por. M. I. Winogradow, Procesy, a. 259-260

Istotne zmiany występują także w czynnościach układu krążenia i oddychania. Trening sprzyja zwiększaniu pułapu tlenowego, objętości wyrzutowej i pojemności minutowej serca, wentylacji minutowej płuc i pojemności poszczególnych oddechów, a jednocześnie zmniejszeniu częstości oddychania i częstości tętna oraz obniżeniu poziomu ciśnienia tętniczego.

Skuteczność treningu jest uzależniona od jego przebiegu. Efekt treningowy można osiągnąć, jeśli systematycznie, kilka razy w tygodniu, jest wykonywany wysiłek dynamiczny obejmujący dwie grupy mięśni, np. bieg, marszobieg, jazda na rowerze, pływanie. Wysiłek taki powinien być wykonywany z odpowiednią intensywnością i trwać około 30 min. Częstość skurczów serca winna wynosić co najmniej 120 na min. Wyniki badań psychofizjologicznych świadczą o poważnym znaczeniu treningu jako środka podwyższającego wydajność,

jakość, dokładność i szybkość pracy operatorów obsługujących urządzenia sterujące i kontrolne. Jest on także jednym z efektywniejszych środków zapobiegających niepożądanemu zmęczeniu w czasie pracy w zakładzie pracy.

Pytania kontrolne

1. Co jest celem fizjologu pracy?

2. Fizjologiczna definicja pracy ludzkiej.

3. Klasyfikacja pracy według wielkości ogólnego wydatku energetycznego.

4. Jakie czynniki określają wielkość podstawowej przemiany materii?

5. Jakie elementy składają się na całkowity wydatek energetyczny u człowieka?

6. Jakimi metodami dokonuje się pomiaru wielkości wydatku energetycznego?

7. W jaki sposób dokonuje się pomiaru wielkości wydatku energetycznego uproszczoną metodą tabelaryczno-chronometraźową według G. Lehmanna?

8. Na czym polega pomiar wielkości wydatku energetycznego za pomocą zachodzących w czasie pracy zmian fizjologicznych?

9. Jakie znaczenie ma przebieg fizjologicznej krzywej pracy w ciągu doby, tygodnia i roku dla planowania i organizowania przebiegu procesu pracy?

10. Jakie formy zmęczenia mogą wystąpić w czasie pracy?

11. W jaki sposób można przeciwdziałać procesowi zmęczenia się podczas pracy?

Literatura zalecana

Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty uczelniane AE,

Poznań 1975. Krause M.: Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracującym człowieku i jego środowisku, wyd. Śląska Organizacja Techniczna, Katowice 1992.

Lehmann G.: Praktyczna fizjologia pracy, PZWL, Warszawa 1986.

Jończyk Z., Juszczyk M.: Tajemnica biorytmów, MON, Warszawa 1982.

Wykowska M.: Ćwiczenia laboratoryjne s ergonomii. Wydawnictwo AGH, Kraków 1995.

Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Kraków 1994.

3. MATERIALNE WARUNKI PRACY

3.1. Pojęcie i rola materialnych warunków pracy

Człowiek może żyć w bardzo różnych środowiskach. Potrafi on dobrze znosić znaczne obciążenia zewnętrzne lub do nich się dostosować ¹.

rola mikro-środowiska pracy

Wśród wielu rodzajów mikrośrodowisk — poza bardzo ważnym dla człowieka środowiskiem mieszkaniowym — jednym z najbardziej absorbujących jego siły i czas jest mikrośrodowisko pracy. Dobrą atmosferę pracy, obok czynników psychospołecznych, określają także materialne warunki pracy. Ze względu na ich wpływ traktowane są one czasem jako czynnik oddziaływania psychospołecznego. Jednakże widzenie materialnych warunków pracy przez pryzmat czynników psychospołecznych nie wydaje się podejściem najwłaściwszym. Jakkolwiek istnieje oczywisty związek między materialnymi a psychospołecznymi warunkami pracy, to jednak takie podejście odwraca uwagę od ważnych problemów niedostosowania materialnych warunków pracy do potrzeb oraz możliwości człowieka, sprzyjając ich lekceważeniu.

Niedocenianie materialnych warunków pracy wynika także z faktu, że trudno jest jednoznacznie i bezpośrednio określić ich wpływ na produkcyjne zachowanie człowieka, szczególnie na jego wydajność pracy. Związki między materialnymi warunkami pracy a zachowaniem produkcyjnym pracownika mają charakter

¹ Dostosowanie do zmieniających się warunków środowiska zewnętrznego pozwala utrzymać stałość środowiska wewnętrznego i zapewnić funkcjonowanie organizmu oraz przestawić aktywność ustroju na zmienne poziomy w zależności od aktualnych potrzeb i wymagań otoczenia. Jest to możliwe dzięki mechanizmom koordynującym działanie poszczególnych układów fizjologicznych i integrujących je w jedną całość.

68 Materialne warunki pracy

stochastyczny². Podejmowanie jednak badań ich wpływu na pobudki, intencje i postawy pracownika — na jego zachowanie — wydaje się ze wszech miar celowe. Bliższe poznanie tych związków pozwoli na bardziej jednoznaczne określenie miejsca i znaczenia materialnych warunków pracy wśród czynników motywujących zachowania pracowników.

Rozwój techniki wprowadził do środowiska pracy człowieka nowe cechy jakościowe i ilościowe, zmieniając w zasadniczy sposób jego warunki. Tak więc człowiek wykonujący czynności zawodowe znajduje się pod złożonym wpływem warunków pracy, które są kształtowane przez skojarzone występowanie rozmaitych czynników nie zawsze korzystnych dla jego zdrowia. Ekspozycja na czynniki szkodliwe dla organizmu człowieka jest w większości przypadków nieuniknionym atrybutem pracy. Spowodować ona może, w przypadku przekroczenia naturalnej granicy homeostazy, ujemne skutki, objawiające się w postaci stresów, nerwic lub stanów chorobowych. Uzasadnia to pogląd, że obciążenia wynikające z warunków środowiskowych występujących w zakładach pracy powodują ujemne skutki dla człowieka, zwłaszcza dla jego zdrowia.

Analizowanie wpływu materialnych warunków pracy na człowieka, a tym samym na przebieg procesu pracy, stwarza potrzebę w miarę precyzyjnego zdefiniowania zarówno samego pojęcia materialnych warunków pracy, jak i pojęć pokrewnych. Należy zaznaczyć, że niekiedy pojęcie materialnych warunków pracy lub też warunków pracy mylnie identyfikuje się ze znacznie węższym pojęciem materialnego środowiska pracy³. Materialne warunki pracy stanowią jeden z wielu elementów określających warunki pracy w najszerszym ujęciu (por. rys. 17).

² Nie należy się spodziewać, aby w każdym przypadku ujawniła się korelacja pomiędzy materialnymi warunkami pracy na stanowisku roboczym a wydajnością pracy. Nie można z całą pewnością stwierdzić z góry, że polepszenie materialnych warunków pracy odbija się szybko i w sposób bezpośrednio pozytywny na wynikach produkcyjnych.

³ Por. L. Nawara, Materialy do nauczania ergonomii i ochrony pracy, Skrypty uczelniane nr 782, AGH, Kraków 1980, b. 180.

Rys. 17. Układ warunków pracy w zakładzie.

Niektóre elementy układu nie dają się jednoznacznie zakwalifikować Źródło: Opracowanie własne

definicja materialnych warunków pracy:

— rzeczowe warunki pracy

— czynniki fizyczne

— czynniki chemiczne

— czynniki biologiczne

W literaturze przedmiotu materialne warunki pracy utożsamia się najczęściej z fizycznymi czynnikami⁴. Jest to błędna interpretacja tego pojęcia, ponieważ materialne warunki pracy są zdeterminowane przez łączne oddziaływanie czterech grup czynników: rzeczowych, fizycznych, chemicznych i biologicznych, zakwalifikowanych do organizacyjno-technicznych warunków pracy (por. tab. 12, s. 72 - 73)⁵. Tak więc przez pojęcie materialnych warunków pracy będziemy rozumieć całokształt materialnych czynników, z którymi człowiek styka się w toku wykonywania pracy zawodowej.

Elementami rzeczowych warunków pracy są maszyny i urządzenia, wyposażenie pomocnicze, pomieszczenie pracy oraz stanowisko pracy oddziałujące bezpośrednio na człowieka, a także na warunki fizyczne miejsca pracy. Warunkują one także możliwe do zastosowania warianty rozwiązań organizacyjnych.

Do powszechnie występujących czynników fizycznych określających warunki pracy należy zaliczyć czynniki meteorologiczne (mikroklimatyczne), energię promienistą, hałas, oświetlenie, drgania i wstrząsy oraz zapylenie powietrza. Do grupy czynników chemicznych zaliczamy m.in. takie substancje, jak: rozpuszczalniki przemysłowe, polimery syntetyczne, tlenek węgla, gazy i pary nieorganiczne, materiały pędne itp. Natomiast do czynników biologicznych należy zaliczyć przede wszystkim choroby zakaźne, odzwierzęce oraz tężec. Na choroby zakaźne narażeni są

⁴ W praktyce możemy spotkać następujące nazwy dotyczące materialnych warunków pracy; materialne warunki pracy, fizyczne warunki pracy, materialne (fizyczne) środowisko pracy, warunki sanitarno-techniczue, warunki Środowiskowe. Należy zauważyć, że pojecie warunków pracy ma znaczenie szersze od pojęcia środowiska pracy, ponieważ istnieje wiele elementów materialnych, które pracę warunkują, chociaż nie stanowią jej środowiska. Szerokie ujęcie materialnych warunków pracy ma sens przede wszystkim wówczas, gdy rozważamy wpływ warunków pracy na człowieka, powodujący powstanie wypadków przy pracy. V tej sytuacji analizie poddajemy teren fabryczny, budynki, pomieszczenia techniczno-produkcyjne oraz materiały. Tak więc utożsamianie wymienionych wyżej pojęć może doprowadzić do nieporozumień w dziedzinie stosowanej nomenklatury ergonomicznej.

Analiza organizacyjno-technicznych warunków pracy odgrywa istotną rolę w ergonomicznym diagnozowaniu warunków pracy — takie elementy, jak pozycja ciała, obciążenie fizyczne i psychiczne organizmu procesem pracy. Jak wiadomo, duży wpływ np. na obciążenie psychiczne organizmu mają warunki organizacji pracy.

przystosowanie

czlowieka

do materialnych

warunków pracy

pracownicy służby zdrowia, zwłaszcza zatrudnieni w szpitalach chorób zakaźnych. Natomiast na choroby odzwierzęce są narażeni pracownicy zatrudnieni w zakładach przetwórczych skór, mięsa i nabiału oraz przy pielęgnacji chorych zwierząt (służby weterynaryjne). Niebezpieczeństwo zachorowania na tężec występuje wśród pracowników wykonujących pracę związaną z wykopami ziemnymi i niwelacją terenu⁶.

Dokonane wyliczenie czynników określających materialne warunki pracy ma na celu podkreślenie wielości zagadnień, które mogą mieć swój udział w niedostosowaniu pracy do człowieka, ze wszystkimi konsekwencjami dla pracownika i zakładu pracy z tego płynącymi. Z zagadnieniem tym łączy się również analiza przystosowania człowieka do pracy, w której wyróżnia się przystosowanie do wykonywanych funkcji (obejmuje predyspozycje psychofizyczne i przygotowanie do zawodu) oraz przystosowanie do materialnych i społecznych warunków pracy.

Przystosowanie człowieka do ergonomicznie ujętych warunków pracy jest więc jednym z aspektów przystosowania człowieka do pracy. Poza ramami tak rozumianego przystosowania pozostaje przygotowanie pracownika do zawodu i przystosowanie do społecznych warunków pracy.

O ile przystosowanie pracy do człowieka jest regulowane w sposób świadomy, o tyle przystosowanie człowieka do pracy przebiega bądź to w sposób automatyczny (przystosowanie biologiczne), bądź też w zależności od świadomej działalności człowieka (przystosowanie psychospołeczne).

Przystosowanie człowieka do materialnych warunków pracy w pewnych granicach jest regulowane automatycznie. W określonym zakresie ustrój ludzki może samoczynnie przystosować się do materialnych warunków pracy. Wymagane jest jednak działanie polegające na ergonomicznym przystosowaniu materialnych warunków pracy do ograniczonej wydajności ludzkiego organizmu. Z badań wynika, że wiele niekorzystnych zjawisk związanych z materialnymi warunkami pracy wymienianych jest przez pracowników jako czynniki nieprzystosowania do pracy.

⁶Tężec jest chorobą zakaźną, która charakteryzuje się długotrwałymi i bolesnymi skurczami mięsni, oddziałuje ona również silnie na ośrodki nerwowe.

Tabela 12. Czynniki charakteryzujące materialne warunki pracy

Czynniki rzeczowe		Czynniki fizyczne		Czynniki chemiczne	Czynniki biologiczne
L		2		3	4
Maszyny i urządzenia podstawowe: korpus, silnik i urządzenia napędowe, urządzenia robocie i uchwyty mocujące obrabiany surowiec, urządzenia sygnalizacyjne urządzenia sterujące. Wyposażenie pomocnicze Urządzenia warsztatowe, Urządzenia magazynowe i transportowe. Pomieszczenia pracy: przejścia (drzwi, schody, drogi), podłogi, ściany, - okna. Stanowisko pracy kierunek kształtowania pracy w jego przedmiotowym znaczeniu: - zapewnienie pracownikom możliwości zajęcia wygodnej pozycji przy pracy.	Mikroklimat środowiska pracy; ciśnienie atmosferyczne powietrza, temperatura powietrza będąca pochodną ciepła powietrza, wilgotność powietrza zależna od zawartości pary wodnej, ruch powietrza wywołany różnicami ciśnienia i temperatury lub działaniem specjalnych urządzeń technicznych, promieniowanie podczerwone, cieplne, którego emitorem może hyc każde ciało o temperaturze wyższej od zera bezwzględnego, jonizacja powietrza wywołana promieniowaniem jonizującym, które polega na oderwaniu elektronu od obojętnego elektrycznie atomu, co prowadzi do powitania w substancji dodatnio naładowanych jonów ujemnych elektronów.	nostką luminacji jelit nit, odpowiada on luminacji, jaką daje powierzchnia l m^2 przy należeniu światła l cd. III. Barwa w miejscu pracy: - barwy czerwona, żółta i pomarańczowa pobudzają system nerwowy, barwy niebieska i szara wywołują przeciwne reakcje, działające hamująco na układ nerwowy. Hałas w miejscu pracy: częstotliwość dźwięku mierzona w herzach (Hz) okrcila liczbę drgań źródła dźwięku na sekundę, natężenie dźwięku wyrażone w decybelach (dB) - zakres pełnej słyszalności zawiera się pomiędzy progiem słyszalności, któremu odpowiada 0 dB, a progiem bólu 130 dB, głośność dźwięku wyrażona w fenach od-	częstotliwość - liczba pełnych drgań w ciągu l s, - okres - odwrotność częstotliwości. VI. Energia promienista: promieniowanie naturalne promieniowanie jonizujące (pochodzi z dwóch źródeł: x przestrzeni kosmicznej oraz ze źródeł ziemskich) promieniowanie nadfioletowe (ultrafioletowe), niewidzialne promieniowanie elektromagnetyczne; źródłem promieniowania jest sionce, w warunkach laboratoryjnych i w celach leczniczych do jego wytworzenia stosuje się lampy kwarcowe i łukowe lampy węglowe, - promieniowanie świetlne, promieniowanie elektromagnetyczne (-alfa, -beta, -gamma, -rentgenowskie oraz promieniowanie neutronowe i protonowe).	Aerozole i gazy toksyczne: chemiczne czynniki organiczne: rozpuszczalniki przemysłowe (benzyna), dwuchloroctan, trój chloroetan, etyloketon, mctyloketon), - polimery syntetyczne (polichlorek winylu, polietylen, poliamid, poliestry, fenoplasty, żywice mocznikowe, żywice silikony), substancje organiczne stosowane w rolnictwie (pestycydy: nikotyna, pyretrum rotcnon, DDT, związki chloroor-ganiezne i fosforoorganiczne), materiały pędne (benzyna, etylina, oleje pędne), smary i mieszaniny oziębiające (oleje silnikowe, dwusiarczek wegla), - inne związki chemiczne (aminy, azbest, benzyn, glikol),	Choroby: odzwierzęca, - tężec, - zakaźne.

ukształtowanie (pola) płaszczyzny pracy, stosownie do typowej dla danego stanowiska pozycji przy pracy, - właściwe ukształtowanie przestrzeni roboczej i wnętrza pomieszczenia, w którym odbywa się praca.

-Oświetlenie miejsca pracy: - strumień świetlny ilość światła wypromieniowanego przez źródło światła w jednostce czasu (jednostką strumienia świetlnego jest lumen), - światłość - należenie źródła światła jest to stosunek strumienia świetlnego do kąta bryłowego; jednostką światłości jest kandela, - natężenie oświetlenia jest to stosunek strumienia świetlnego do powierzchni wyraźnej w metrach; jednostką natężenia oświetlenia jest lux, - luminacja, czyli jaskrawość, jest to stosunek należenia światła powierzchni odbijającej, przepuszczającej lub emitującej światło; jed-

zwierciadła wrażenie akustyczne w zależności od kombinacji częstotliwości i natężenia dźwięku. Drgania mechaniczne: - drgania nieregularne (wstrząsy), - drgania o charakteru: ruchu periodycznego (wibracja), * wibracja miejscowa (35-2S0Hz), * wibracja ogólna (100-200 Hz), * wibracja kombinowana złożona zarówno z wibracji miejscowych, jak i ogólnych. Wibracja cechuje się następującymi parametrami fizycznymi: - amplituda, największe wychylenie drgającego lub wahającego się ciała od poziomu równowagi,

Zapylenie powietrza oddziałujące fizycznie na organizm człowieka w szczególności poprzez podrażnienia dróg oddechowych. Estetyka miejsca pracy: jakość wzornictwa przemysłowego miejsca pracy (urządzeń, środków pomocniczych, narzędzi, odzieży roboczej), jakość architektoniczna wzornictwa przemysłowego wnętrza (rozwiązanie układu przestrzennego, jakość podłóg, oszklenia, kolorystyka konstrukcji budowlanych, dróg transportowych), stosowanie w wydziałach wykresów poglądowych, zazielenienie, stosowanie muzyki funkcjonalnej.

2. chemiczne czynniki nieorganiczne: polimery syntetyczne (polikrzemiany, polifosforany), substancje nieorganiczne, stosowane w rolnictwie pestycydy: arszenik, sole rtęci, ołowiu. talu, cynku, związki przemysłowe (arsen, ind, kadm, miedź, ołów, platyna, rtęć, selen, telur, uran), - pyły (związki arsenu, cynku, miedzi), - gazy i pary (chloru i fluoru).

Źródło: Por. S. Lachiewicz, B. Madalińska, Kształtowanie rzeczowych warunków pracy, w: Nauka o pracy, pod red. J. Nowakowskiego, PWN, Warszawa 1979, 8. 165-177; J.A. Zajdel, Ochrona przed promieniowaniem jonizującym, wyd. 2, IW CRZZ, Warszawa 1972, s. 5 i 6;

L. Nawara, Materiały do nauczania ergonomii i ochrony pracy. Skrypty uczelniane AGH nr 782, Kraków 1980, b. 310; J. Grzybowska, Odziaływanie czynników współczesnego Środowiska na organizm człowieka, PWN, Warszawa 1974, s. 80-82; W.A. Fiłowa, A.A. Gołubiewa, E.J. Lublina, Związki między budową substancji a ich toksykologia ilościowa, PZWL, Warszawa 1978, s. 174; R. Wójtowicz, Zarys ergonomii technicznej, PWN, Warszawa 1978, b. 112.

wplyw

środowiska pracy na organizm człowieka

Istotnym zagadnieniem jest badanie omówionych czynników określających materialne warunki pracy. Tą problematyką zajmuje się higiena pracy⁷.

Każdy z materialnych czynników określających warunki pracy powoduje różne reakcje fizjologiczne. Niektóre z tych czynników działają adekwatnie, np. hałas jest adekwatnym bodźcem dla narządu słuchu, a promieniowanie świetlne dla narządu wzroku. Jednakże obok adekwatnego oddziaływania na poszczególne układy i narządy organizmu ludzkiego mogą oddziaływać łącznie czynniki zaliczane do materialnych warunków pracy. I tak hałas może spowodować nie tylko adaptację czy zmęczenie narządu słuchu, niedosłyszenie zawodowe, ale także może stanowić przyczynę zmian czynnościowych w ośrodkowym układzie nerwowym, w przemianie materii i krążeniu. W wielu przypadkach oddziaływanie ogólne czynników materialnych powoduje poważniejsze skutki niż adekwatne.

Materialne warunki pracy mogą obejmować czynniki fizyczne i chemiczne, które bądź niwelują się, bądź też wzajemnie się nakładają, potęgując oddziaływanie na ustrój. W całokształcie materialnych warunków pracy trudno jest wyodrębnić czynniki wiodące. W związku z tym przyjęto tezę, że materialne warunki pracy stanowią integralną, nierozerwalną całość i właśnie jako całość oddziałują na ustrój człowieka.

Z przedstawioną problematyką łączą się ściśle metody oceny wpływu czynników określających warunki pracy na ustrój ludzki. Stosowane w praktyce metody opierają się:

— na pomiarach i ocenie intensywności poszczególnych czynników,

— na porównaniu uzyskanych wartości z normami,

— na ocenie zmian zachodzących w ustroju ludzkim pod wpływem badanych czynników i sumarycznego oddziaływania środowiska jako całości.

Ostatecznym celem badania materialnych warunków pracy jest ustalenie pewnych norm i opracowanie środków zapewniających

⁷ Przedmiotem zainteresowania higieny pracy jako nauki jest człowiek znajdujący się w określonych warunkach społecznych i podlegający wpływom określonych czynników, które występują w środowisku zewnętrznym. Higiena pracy ma na celu wyeliminowanie lub zmniejszenie intensywności działania czynników ujemnych.

normy higieniczne

zadania higieny pracy

możliwość ich przestrzegania⁸. Wynikiem badań są np. normy higieniczne, które są opracowane w formie wskaźnika ilościowego, cechującego warunki środowiska zewnętrznego (środowiska pracy), odpowiadające wymogom biologicznym ustroju człowieka. Ustalone dotychczas normy higieniczne dotyczą przede wszystkim wpływu izolowanych czynników na organizm człowieka. Istnieje potrzeba pogłębienia badań w opracowywaniu norm higienicznych, ujmujących łączne oddziaływanie czynników materialnych. Niestety, ze względu na znaczną liczbę możliwych kombinacji współdziałania tych czynników prace nad powyższym zagadnieniem nie są zaawansowane.

Normy higieniczne opracowuje się, stosując metody sanitarno-higieniczne, fizjologiczne, kliniczne i doświadczalne (laboratoryjne). Opracowanie normy higienicznej nie wyczerpuje zakresu praktycznych zadań higieny pracy. Żadna bowiem norma nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa człowieka. Zadanie higieny pracy sprowadza się do ustalenia metod i środków odizolowania człowieka od ewentualnego szkodliwego działania czynników środowiskowych. Stosuje się w tym celu różnego rodzaju odzież ochronną. Jednocześnie opracowuje się środki techniczne zmniejszające stopień nasilenia czynników środowiska (izolacja termiczna lub akustyczna, ekranizacja źródeł promieniowania). Realizacja tych wszystkich przedsięwzięć technicznych, ogólnolekarskich i fizjologicznych wymaga współpracy higienistów ze specjalistami w dziedzinie konstrukcji maszyn i urządzeń, technologii, procesów produkcyjnych, akustyki, toksykologii, organizacji metod pracy czy ekonomiki pracy. Ocena wpływu materialnych warunków pracy na postawy pracowników jest na ogół jednoznaczna. Twierdzi się, że poprawa materialnych warunków pracy z reguły opłaca się, ponieważ zmniejsza zachorowalność, wypadkowość, absencję oraz fluktuację, jak również zwiększa zadowolenie z pracy, a więc w ostatecznym rezultacie poprawia ekonomiczne efekty gospodarowania.

⁸ W Polsce przyjęto normę jako taką wartość, która nie wywołuje skutków biologicznych, włączając w to efekty genetyczne, podczas wykonywania pracy zawodowej.

czynniki

kształtujące

mikroklimat:

3.2. Mikroklimat, jego części składowe i metody optymalizacji

Optymalizacja mikroklimatu w zakładach przemysłowych jest zagadnieniem bardzo skomplikowanym w porównaniu z optymalizacją mikroklimatu w pomieszczeniach mieszkalnych i biurowych⁹. Większa złożoność tego zagadnienia w budownictwie przemysłowym wynika ze znacznego zróżnicowania natężenia intensywności procesu pracy wykonywanej przez zatrudnionych tam pracowników. Znaczny wpływ na kształtowanie mikroklimatu mają także technologie stosowane w poszczególnych rodzajach przemysłu. Powoduje to zróżnicowanie wymagań co do podstawowych własności charakteryzujących mikroklimat otoczenia.

Do podstawowych czynników kształtujących mikroklimat środowiska należy zaliczyć temperaturę powietrza, wilgotność, ruch powietrza, promieniowanie cieplne oraz ciśnienie atmosferyczne.

Wszystkie części składowe mikroklimatu wywierają wpływ na ogólne samopoczucie człowieka, jego sprawność fizyczną i umysłową, na wydajność pracy oraz zachowanie dobrego stanu zdrowia. Mikroklimat decyduje o gospodarce cieplnej organizmu, jak również o wielkości i rodzaju reakcji przystosowawczych ¹⁰.

Ośrodek regulacji cieplnej w mózgu zapewnia w warunkach normalnych stałą temperaturę ciała na poziomie 37°C. Utrzymanie stałej temperatury wyznaczającej bilans cieplny ustroju polega na tym, że ilość ciepła wytworzonego lub pobieranego z zewnątrz musi być równa ilości ciepła oddanego otoczeniu. Regulacja stałej temperatury ustroju odbywa się poprzez fizjologiczne i fizykalne mechanizmy adaptacji cieplnej (por. tab. 13).

Każdy człowiek posiada wrodzone możliwości oceny stanu warunków mikroklimatycznych. Dlatego też jako miarę komfortu cieplnego coraz częściej przyjmuje się subiektywne odczucie

⁹ Mikroklimat kształtuje się pod wpływem naturalnych czynników klimatycznych oraz w wyniku świadomej lub nieświadomej działalności człowieka. Można więc wyróżnić mikroklimat naturalny i sztuczny.

¹⁰ Por. Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, a. 35-97.

Tabela 13. Mechanizmy adaptacji cieplnej w organizmie człowieka

Regulacja fizjologiczna	Regulacja fizykalna
Regulacja -wewnętrznej temperatury organizmu przez krążenie krwi	Regulacja wewnętrznej temperatury organizmu poprzez przewodzenie ciepła przy bezpośrednim zetknięciu z zimniejszym lub cieplejszym przed­miotem
Regulacja wewnętrznej temperatury organizmu przez wytwarzanie ciepła
Regulacja wewnętrznej temperatury organizmu przez wydzielanie potu	Regulacja wewnętrznej temperatury organizmu poprzez konwekcję (unoszenie ciepła)
	Regulacja wewnętrznej temperatury organizmu przez promieniowanie cieplne (elektromagnetyczne)
	Regulacja wewnętrznej temperatury organizmu poprzez wyparowanie wody

Źródło: Opracowanie własne.

temperatura efektywna

* nomogram podstawowy i normalny

temperatury przez człowieka (temperatury odczuwane lub rzeczywiste) . Odczucia te są zależne od odporności organizmu, stanu zdrowia, wieku i przyzwyczajeń.

Wieloletnie badania, mające na celu znalezienie najbardziej odpowiednich dla organizmu ludzkiego kombinacji parametrów klimatycznych, doprowadziły do opracowania skali termometrycznej temperatur efektywnych¹². Badania Houthena i Yoglou wykazały, że różne kombinacje czynników metereologicznych:

temperatury, wilgotności, ruchu powietrza mogą powodować jednakowe odczucia. Opracowane przez nich nomogramy dotyczą osób rozebranych (lub częściowo rozebranych) — monogram podstawowy oraz osób przebywających w pomieszczeniach w odzieży zwykłej - nomogram normalny. Obszar wartości TE (temperatur efektywnych) od 17,2 do 21,7°C nazwano pasmem komfortu, natomiast obszar od 18,1 do 18,9°C — linią komfortu.

¹¹ Komfort cieplny jest takim stanem warunków mikroklimatycznych, w którym człowiek nie odczuwa negatywnego wpływu czynników meteorologicznych.

¹² Wprowadzenie pojęcia temperatury efektywnej nie oznacza, że można im szkody dla organizmu osób pracujących zmieniać poszczególne parametry składające się na to pojęcie.

czynniki meteorologiczne:

* temperatura

wilgotność

Są to wrażenia subiektywne osób wykonujących lekką pracę fizyczną¹³.

W tym miejscu wydaje się celowe omówienie wpływu poszczególnych czynników metereologicznych na zmiany w organizmie ludzkim o charakterze fizjologicznym, wpływające wydatnie na wyniki pracy.

Przedstawione wyniki badań fizjologicznych potwierdzają inne wyniki badań praktycznych, które dowodzą, że powyżej temperatury 32 - 35°C nie jest możliwe prawidłowe wykonywanie prac wymagających większego wysiłku fizycznego. Ujemne skutki dla organizmu i wyników pracy człowieka wywołuje także obniżenie temperatury otoczenia. Wykonywanie prac w niskich temperaturach powoduje spadek precyzji ruchów pracownika, ograniczenie wrażliwości zmysłu dotyku oraz możliwość wystąpienia przeziębień i schorzeń dróg oddechowych.

Istotnym czynnikiem meteorologicznym wpływającym w dużym stopniu na odczuwanie temperatur przez organizm jest wilgotność. Za normy graniczne wilgotności względnej powietrza przyjmuje się wartości 30-70%¹⁴. Odczuwanie wilgotności jako komfortowej jest uzależnione od temperatury otoczenia. I tak można przyjąć, że wilgotność względna w granicach 40-45% w okresie ogrzewania pomieszczeń jest odczuwana jako komfortowa. W okresie letnim, przy pięknej pogodzie, wilgotność względna jest przyjemnie odczuwana przy 40-60%. Należy podkreślić, że z medycznego punktu widzenia zawartość wilgoci w powietrzu ma istotniejszy wpływ na komfortowy klimat pomieszczeń aniżeli temperatura.

¹³ Według A. Mincha pas komfortu przy wykonywaniu pracy o średniej ciężkości przesuwa się o 1°C, a przy wykonywaniu ciężkiej pracy o 2,5°C. Granice komfortu cieplnego są u kobiet o 1°C wyższe niż u mężczyzn, a u osób w wieku ponad 40 lat również o 1°C wyższe.

¹⁴ Badania fizjologiczne potwierdziły opinię kliniczną, że wilgotność poniżej 30% prowadzi do niekorzystnego wysuszania błony śluzowej. Nadmierna wilgotność powietrza utrudnia parowanie potu i pogarsza samopoczucie przy temperaturach wysokich, co może szybko doprowadzić do przegrzania organizmu. Wysoka wilgotność w niskich temperaturach otoczenia powoduje szybką utratę ciepła przez organizm, zwłaszcza w wyniku zmniejszenia wartości izolacyjnych odzieży. Por. E. Grandjean, Ergonomia mieszkania, aspekty fizjologiczne i psychologiczne w projektowaniu. Arkady, Warszawa 1978, a. 193.

ruch powietrza

Kolejnym czynnikiem, który może wpływać na odczuwanie temperatury, jest ruch powietrza. W przypadku gdy temperatura jest niższa od temperatury ciała człowieka, to nawet niewielki ruch powietrza wywołuje uczucie chłodu. W temperaturze 25 - 30°C najbardziej odpowiednia jest prędkość ruchu powietrza 0,1 - 0,2 m/s. Większa prędkość jest niepożądana, wywołuje bowiem nieprzyjemne odczucie. Odwrotnie, zbyt mały ruch powietrza działa niekorzystnie, ponieważ utrudnia organizmowi oddawanie ciepła.

Zaleca się, aby ruch powietrza nie przekraczał 0,2 m/s, ponieważ inaczej powstaje nieprzyjemne uczucie przeciągu¹⁵. Przy pracach siedzących, precyzyjnych, zaleca się ruch powietrza nie przekraczający 0,1 m/s. Dla osób pracujących w pomiesz­czeniach charakteryzujących się nieznacznym wydzielaniem ciep­ła - 20 kcal/m³/h — przyjmuje się parametry prędkości ruchu powietrza według normy (por. tab. 14).

Tabela 14. Dopuszczalna prędkość ruchu powietrza w pomieszczeniach w zależności od rodzaju pracy i temperatury otoczenia

Rodzaj pracy fizycznej	Ciepły okres roku		Chłodny okres roku
		temperatura ze­wnętrzna zwięk­szona 0:	maksymalna prędkość ruchu powietrza w m/s	temperatura	maksymalna prędkość powie­trza w m/s
Lekka	3°C	0,3	18-21°C	0,3
Średniolekka	3°C	0,5	14-18°C	0,4
Ciężka	3°C	0,8	10-15°C	0,5

Źródło: Por. E. Jedrych, Cz. Szmidt, Z. Waszak, Kształtawanie fizycznego środowiska pracy, w; Nauka o pracy, s. 184.

Podsumowując tematykę związaną z wpływem materialnych warunków pracy na pracującego człowieka należy stwierdzić, że obok oddziaływania psychologicznego, mogącego wywierać

¹⁵ Badania E. Grandjeana przeprowadzone w pomieszczeniach biurowych wykazały, że przy prędkości ruchu powietrza 0,2 m/s około 30% pracowników uskarżało się na nieprzyjemne przeciągi. Przypuszcza się, że prędkość przepływu powietrza nie była rzeczywistą przyczyną skarg. Prawdopodobnie pewne znaczenie miało odsłonięcie części ciała (karku, rąk).

etapy procesu widzenia:

wpływ na stan zdrowia pracującego, działanie omawianych czynników odchylających się od optimum wywiera wyraźny wpływ na wydajność i jakość pracy, a także na wypadkowość w pracy.

3.3. Ogólne zasady fizjologii widzenia. Oświetlenie stanowisk pracy i barwa

Kontakt człowieka z otoczeniem odgrywa ważną rolę w organizacji pracy. W powodzi sygnałów odbieranych przez zmysły człowieka sygnały optyczne odgrywają najistotniejszą rolę, tak ze względu na ilość odbieranych tą drogą informacji, jak i z uwagi na ich różnorodność. Dlatego też warunkiem zapewnienia kon­taktu z otoczeniem jest sprawny organ wzroku i prawidłowe oświetlenie. Niewłaściwe oświetlenie ogranicza bądź wyklucza pracę zmysłu wzroku. W warunkach procesu pracy dąży się do racjonalnego ukształtowania środowiska świetlnego. Prawidłowe oświetlenie stanowiska pracy jest jednym ze wskaźników kultury pracy i poziomu organizacji, wywierających wpływ na wydajność i zadowolenie z pracy.

Receptorem fal świetlnych jest siatkówka oka, której pobudzenie zostaje przekazane przez nerwy wzrokowe do kory mózgowej (por. rys. 18)^l6.

Pierwszym etapem czynności widzenia jest powstanie ostrego, odpowiednio oświetlonego obrazu oglądanego przedmiotu na obu siatkówkach. Następnym etapem jest pobudzenie receptorów wzrokowych —transformacja bodźca świetlnego w energię procesu nerwowego. Dalsze etapy obejmują kodowanie, przesyłanie i integrację informacji wzrokowej w poszczególnych strukturach podkorowych i w korze mózgowej. Szczególnym przedmiotem naszego zainteresowania jest pierwszy etap procesu widzenia ¹⁷.

^{1 7}Nerw wzrokowy człowieka liczy około miliona równolegle biegnących włókien. Teoretycznie rzecz biorąc, każde z nich może niezależnie od pozostałych uczestniczyć w przenoszeniu informacji od siatkówki oka do głębszych warstw kory mózgowej, zwłaszcza do jej pola wzrokowego. Por. M. Wykowska, Ćwiczenia, s. 109-269.

¹⁷ Pozostałe trzy etapy dotyczą mechanizmów funkcjonujących poza układem wzrokowym. Są one przedmiotem zainteresowania opracowań ściśle specjalistycznych. Pojęcia „nerwów wzroku" nie należy mylić z pojęciem „układ wzrokowy". Narząd wzroku to całość narządów i struktur nerwowych uczestniczących w procesie widzenia. Jest to pojęcie szersze od układu wzrokowego, który dotyczy tylko gałki ocznej.

Rys. 18. Schemat narządu wzroku (według E. Grandjeana)

l - rogówka i soczewka, 2 — odbiór obrazu na siatkówce, 3 — przebieg impulsów nerwowych wzdłuż nerwu wzrokowego, 4 — punkt rozdzielczy i sterowanie zwrotne w optycznym układzie oka, 5 — spostrzeganie światła zewnętrznego w sferze świadomości

Źródło: Por. Grandjean, Ergonomia, s. 223

- ostrość widzenia

Właściwym organem odbiorczym (fotoreceptorem) są komórki wzrokowe siatkówki, wśród których rozróżnia się czopki nastawione na widzenie w ciągu dnia i pręciki umożliwiające widzenie przy słabym oświetleniu. W komórkach tych, w wyniku reakcji fotochemicznych, energia świetlna zostaje przekształcona na impulsy nerwowe, które są dalej przesyłane przez nerw wzrokowy.

Znajomość podstawowych zasad fizjologii widzenia umożliwi lepsze zrozumienie oddziaływania promieniowania świetlnego na narząd wzroku. Ilościowy i jakościowy stan oświetlenia warunkuje ostrość widzenia, stopień adaptacji i akomodacji, szybkość rozróżniania, stałość wyraźnego widzenia i wrażliwość kontrastową.

Ostrość widzenia określa się na podstawie możliwości widzenia oddzielnego dwóch punktów blisko siebie położonych (l mm) z odległości 10 cm. Ostrość widzenia pogarszają wszystkie wady wzroku oraz złe oświetlenie. Należy mieć również na uwadze, że ostrość widzenia maleje wraz z wiekiem.

Jak stwierdzają liczni autorzy, ostrość wzroku zwiększa się wraz ze zwiększeniem natężenia oświetlenia oraz przy zastosowaniu odpowiedniego kontrastu, np. tablic czarno-białych. Chociaż nieodpowiednie oświetlenie nie bywa przyczyną chorób zawodowych w rozumieniu prawnym, niemniej może spowodować schorzenia narządu wzroku. Ma ono ponadto wpływ na wydajność pracy poprzez oddziaływanie na ostrość widzenia. Dlatego też normy oświetlenia miejsca pracy o charakterze wartości zalecanych winny być traktowane w praktyce jako optymalne. Minimalne wartości natężenia oświetlenia w zakładach pracy zawierają tabele 15 i 16.

Tabela 15. Minimalne natężenie oświetlenia w zakładach przemysłowych

Rodzaj pracy lub pomieszczeń	Oświetlenie w luksach	Rodzaj oświetlenia
Małe detale, nieznaczny kontrast, długi czas pracy, duże tempo i duża dokładność	1100	Ogólne i miejscowe (niekiedy specjal­nych typów)
Małe detale, kontrast zadowalający, niewielka odległość powierzchni roboczej od oczu, nie wymagane duże tempo pracy	550-1100	Ogólne i miejscowe
Normalna praca przy stole typu biurowego	250-550	Oświetlenie miejscowe
Praca nie trwająca długo, z możliwością przerw	110-220	Dopuszczalne oświetlenie ogólne
Praca bez konieczności obserwacji, dobry kontrast, duże obiekty	55-110	Oświetlenie ogólne
Obserwacja przy przemieszczaniu, kierowanie ruchem dużych obiektów	22-55	Oświetlenie ogólne, dopuszcza się możliwość uzupełniającego oświetlenia miejscowego
Przejścia, schody, korytarze	10-20	Oświetlenie ogólne

Źródło: Por. O. A. Sidorow, Fizjologiczeskije faktory człowieka, Moskwa 1962, cyt. za Z. Jethon, P. Krasucki, A. Rogoziński, Normy fizjologiczna-higieniczne w medycynie przemyslowej, wyd. 2, PZWL, Warszawa 1982, g. 137.

Podczas pracy fizycznej i umysłowej wskazane jest, aby przedmioty spostrzegane znajdowały się w odległości około 30 cm od oka pracownika oraz pod odpowiednim kątem widzenia

Tabela 16. Najmniejsze dopuszczalne natężenie oświetlenia w wybranych pomieszczeniach przemysłowych

Rodzaj pomieszczenia, urządzenia lub czynności	Najmniejsze dopuszczalne natężenie oświetlenia w luksach
		Polska
		żarówki	lampy fluorescencyjne	USA
l	2	3	4
Budownictwo
- warsztaty zbrojarskie	50	100	200
Przemysł elektrotechniczny
- impregnacja uzwojeń maszyn elektronicznych i transformatorów	50	100	500
- wyrób kabli i przewodów, używanie maszyn elektrycznych, nawijanie cewek drutem o średnicy ponad 0,2 mm	100	200	1000
- nawijanie cewek cienkim drutem w emalii (o średnicy poniżej 0,2 mm), wyrób lamp elektrycznych i elektronowych na automatach	200	300	1000-2000
- bardzo dokładne czynności (nawijanie, łączenie) przy wyrobie aparatów pomiarowych oraz radio-i teletechnicznych, wyrób skrętek i elektrod do lamp oraz montaż ręczny zestawów do lamp elektrycznych i elektronowych	500-1000	700-1000	2000-5000
Przemysł poligraficzny
- drukarnie
• matrycowanie, odlewanie	100	200	1500
• prasy, galwanoplastyka	200	200	700
• składanie maszynowe, chemigrafia, kontrola odbitek	200	300	1500-2000
• rysowanie litograficzne, grawerowanie	500	700	1500

cd. tab. 16

l	2	3	4
Wytwórnia obuwia
— rozwój skóry, montaż spodów	100	200	500
— montaż wierzchów, wykończenie i kontrola:
• materiałów jasnych	100	200	1000-1500
• materiałów ciemnych	300	500	1500-3000
Przemysł włókienniczy
— otwieranie bel, łamanie	20	-	300
— sortowanie	100	200	300
— zgrzeblanie:
• materiałów jasnych	50	100	-
• materiałów ciemnych	150	300	-
— czesanie:	-	-	300
• materiałów jasnych	50	100	-
• materiałów ciemnych	150	300	-
— przędzenie wstępne	50	100	-
— przędzenie końcowe:	-	-	500-1000
• materiałów jasnych	100	200	-
• materiałów ciemnych	300	500	-
— tkanie:
• bawełny	100	200	700
• wełny	200	300	700-2000
— przeciąganie, przeglądanie, brakowanie:
• przy ręcznym przesuwaniu tkaniny	200	300	700
• przy mechanicznym przesuwaniu tkaniny	500	700	3000

Źródło: Por. Z. Jethon, P. Krasucki, A. Rogoziński, Normy fizjologiczno higieniczne, s. 139-143.

(por. rys. 19). Odnosi się to do tzw. oka miarowego, w którym promienie przechodzące poprzez układ optyczny oka zostają skupione na siatkówce¹⁸. W przypadku wad wzroku obraz nie

18 Oko miarowe odpowiada warunkom optycznym, w których ogniskowa odpowiada długości osi optycznej oka.

Rys. 19. Zmiana ostrości widzenia w zależności od kąta widzenia Źródło: Por. M. Wykowaka, Ergonomia, s. 41

— adaptacja narządu wzroku

powstaje na siatkówce, co powoduje nieostre widzenie. Najczęściej spotykaną wadą jest krótkowzroczność. W krótkowzroczności gałka oczna jest wydłużona w kierunku przednio-tylnym l promienie świetlne przecinają się przed siatkówką. Dla korekcji stosuje się soczewki rozpraszające, które przemieszczają ogniskową z przestrzeni przed siatkówką na jej powierzchnię. U dalekowidza gałka oczna jest nieco spłaszczona w porównaniu do oka miarowego. Promienie świetlne przecinają się poza gałką oczną. Dla korekcji stosuje się soczewki skupiające.

Zmiany warunków oświetlenia, przede wszystkim zaś jaskrawości światła, powodują konieczność adaptacji narządu wzroku. Rozróżnia się adaptację do ciemności i adaptację do światła. Podłoże materialne procesu adaptacji stanowią procesy fizjologiczne i fotochemiczne powodujące zmiany czułości wzroku. Pełna adaptacja oka do ciemności trwa 30 min, przy czym największe zmiany zazwyczaj zachodzą w ciągu pierwszych

— olśnienie

10 min¹⁹. Adaptacja całkowita trwa około 50-60 min, przy czym narząd wzroku osiąga granice swoich możliwości²⁰. Czas adaptacji zależy od pręcików siatkówki. Czopki są bardziej czułe na światło żółte, pręciki zaś na niebiesko-zielone.

Przy zmianie oświetlenia zmienia się stosunek jasności różnie zabarwionych przedmiotów. W procesie odwrotnym, adaptacji do światła, wszystkie barwy o różnej długości fal są widoczne, pomimo zróżnicowanego stopnia wrażliwości względnej oka. Zjawisko to znane jest pod nazwą efektu Parkiniego. Tak więc proces adaptacji do światła przebiega odmiennie niż proces adaptacji w ciemności. Największe jego tempo występuje w pierwszych 2-3 min, przy czym bezwzględny próg pobudliwości osiąga najwyższy poziom po 8-10 min. Obniżenie się czułości (wrażliwości) wzroku jest tym szybsze, im wyższa jest jaskrawość, do której dostosowuje się narząd wzroku. Nagła zmiana warunków oświetlenia w czasie przejścia z ciemności do jasnego światła wywołuje w pierwszym momencie zjawisko olśnienia²¹. Odróżnia się olśnienie bezpośrednie, gdy źródło światła znajduje się na osi wzroku, i pośrednie, gdy źródło nie znajduje się na osi. Ze względu na skutki występuje oślnienie oślepiające, przeszkadzające, przykre.

Olśnienie powoduje szybsze zmęczenie narządu wzroku i zmęczenie ogólne. Wywołuje ono upośledzenie czynności

¹⁹ Zdolność adaptacji zależy od ogólnego stanu ustroju, zwłaszcza zaś zaopatrzenia go w witaminy A i B. Brak tych witamin w organizmie może spowodować znaczne upośledzenie adaptacji do ciemności, dające obraz tzw. kurzej ślepoty. Procesy adaptacyjne (do ciemności i światła) wyraźnie zmniejszają się pod wpływem zmęczenia ogólnego i zmęczenia narządu wzroku.

²⁰ Jeżeli praca wymaga stałego zaadaptowania do ciemności, a z konieczności podczas krótkich przerw pracownik musi wychodzić do pomieszczeń dobrze oświetlonych, wskazane jest zakładanie na ten czas okularów z czerwonym filtrem, który pozwala na utrzymanie osiągniętej adaptacji oka.

²¹ Jest to wiele odruchów obronnych przed nadmiernie silnym światłem. Olśnienie przejawia się skurczem źrenicy, zaciśnięciem szpary powiekowej, odczuciem rozlanego światła i upośledzeniem widzenia. Olśnienie może wystąpić nie tylko pod wpływem nadmiernego kontrastu jaskrawości przedmiotów obserwowanych w stosunku do tła. Intensywność olśnienia zależy od czasu obserwacji, wielkości powierzchni wywierającej działanie olśniewające (złe umieszczenie źródła światła, odbicie światła od błyszczących części metalowych maszyn) oraz barwy światła. Światła pomarańczowe i czerwone olśniewają w mniejszym stopniu aniżeli zielone i niebieskie.

— akomodacja

szybkość rozróżniania

adaptacyjnej. Niekiedy jest możliwe występowanie tzw. powidoków, które najpierw mają barwę światła olśniewającego, następnie zaś barwę dopełniającą. Powidoki powstają wskutek tego, że pobudzone miejsce siatkówki nie powraca do normy natychmiast po przerwaniu działania bodźca świetlnego, lecz jeszcze przez jakiś czas przesyła impulsy do ośrodków kory mózgowej.

Jedną z podstawowych właściwości narządu wzroku jest zdolność akomodacji. Polega ona na przystosowaniu oka do patrzenia na przedmioty bliskie i dalekie. Zmiana siły refrakcyjnej (załamywania) w czasie akomodacji dokonuje się przez zmianę kształtu soczewki. Procesowi akomodacji sprzyja kontrast barw przedmiotów oraz tła, na którym są umieszczone. Siła akomodacji w wieku 60 lat przeciętnie wynosi 1,2D i jest prawie dziesięciokrotnie mniejsza niż w wieku 18-20 lat (10,2 - 11,6D). W wieku 75 lat zdolność akomodacji zanika zupełnie²².

Projektując urządzenia sygnalizacyjne należy uwzględniać nie tylko siłę akomodacji, lecz również jej szybkość, to jest czas niezbędny do odpowiedniej zmiany krzywizny soczewki w razie konieczności przeniesienia wzroku z przedmiotu dalszego na bliższy lub odwrotnie. Mając na uwadze, że czas prostej reakcji wzrokowo-ruchowej wynosi zaledwie 0,25 s, należy tak projektować, aby odległość między źródłami sygnałów świetlnych (tarczami przyrządów pomiarowych) nie powodowała przekroczenia czasu akomodacji wielkości optymalnych (0,15-0,20 s).

Szybkość rozróżnienia przedmiotów obserwowanych i stałość wyraźnego widzenia zwiększają się wraz z podwyższeniem poziomu oświetlenia i zmniejszają się pod wpływem podwyższenia luminacji²³. Szybkość rozróżniania szczególnie wyraźnie zwiększa się, gdy poziom oświetlenia podwyższa się w granicach do 400 - 500 Lx, natomiast stałość wyraźnego widzenia — do 130-150 lx. Z przeprowadzonych badań wynika, że zwiększenie

²² Silę akomodacji zazwyczaj mierzy się w dioptriach (D). Jest to wielkość równa odwrotności odległości (mierzonej w metrach) od oka do najbliższego punktu wyraźnego widzenia.

²³ Jasność powierzchni nazywa się luminiscencją — l luks jest to jednostka oświetlenia charakteryzująca natężenie światła. Odpowiada ona oświetleniu l m powierzchni przez strumień światła o sile l lumena. Jednostką strumienia świetlnego jest lumen (Im).

oświetlenia od 30 do 120 lx powoduje podwyższenie sprawności narządu wzroku o 14-22%, ponadto szybkość i wyraźność rozróżniania zależą od różnicy barw lub jaskrawości przedmiotów obserwowanych i tła, na którym one występują. Za miarę kontrastu jaskrawości przyjmuje się stosunek jaskrawości (B₁ i B₂) przedmiotów rozróżnianych do większej z tych jaskrawości (B₁):

mierniki stopnia zmęczenia narządu wzroku

Zależność dostrzeganego kontrastu natężenia oświetlenia wyraża się w tym, że po to, aby dostrzec określony przedmiot, kontrast powinien być tym większy, im mniejsze jest natężenie oświetlenia. Relacje te można zilustrować następującymi przykładami. Współczynnik jaskrawości białego papieru wynosi 0,8 (biały kolor zatrzymuje 20% jasności), natomiast pozostałe 80% w postaci promieni odbitych trafia do oka, powoduje wrażenie widzenia kremowego — 0,6 - 0,7, żółtego — 0,35 - 0,67, jasnozielonego — 0,43 - 0,67, ciemnozielonego — 0,1 - 0,2 i czarnego 0,01. Jeśli więc czytanie dotyczy tekstu napisanego czarnymi literami na białym tle, a natężenie oświetlenia wynosi 50 lx, jaskrawość białego papieru wynosi 50x0,8=40 lx, natomiast jaskrawość liter wynosi zaledwie 0,5 lx (50 x 0,01 ==0,5 lx). Różnica jaskrawości przedmiotów obserwowanych i tła wynosi w tym przykładzie 40—0,5=39,5 Ix. Gdyby papier był kremowy, różnica zmniejszyłaby się do 29,5 lx, natomiast w razie czytania tekstu wydrukowanego na ciemnozielonym papierze — do 4,5 lx. W celu otrzymania tego samego poziomu kontrastu należy zwiększyć natężenie oświetlenia w przypadku pierwszym do 66,6 lx, natomiast w drugim do 400 lx.

Stan czynnościowy narządu wzroku jest zależny od czasu trwania pracy. Miernikami stopnia zmęczenia są: krytyczna częstotliwość migotania, widzialność i stałość wyraźnego widzenia. Punktem odniesienia jest wielkość tych wskaźników zaobserwowana przed rozpoczęciem pracy. Uniknięcie nadmiernego zmęczenia wzroku i związanych z tym ujemnych konsekwencji w postaci spadku ilości i jakości pracy, schorzeń wzroku oraz złego samopoczucia pracowników wymaga racjonalnego oświetlenia pomieszczeń pracy.

rodzaje oświetlenia światłem naturalnym

źródła światła sztucznego

Wzrok ludzki przystosowany jest do oświetlenia naturalnego, którego źródłem jest słońce²⁴. Skład widmowy światła słonecznego umożliwia dokładne rozróżnienie barw, natomiast korzystne rozproszenie światła przez atmosferę pozwala na dobre widzenie plastyczne przedmiotów. Światło naturalne (dzienne) stwarza najlepsze warunki widzenia dla każdej pracy, a tym samym zapewnia największe bezpieczeństwo pracy.

W praktyce przemysłowej stosuje się dwa rodzaje oświetlenia światłem naturalnym — górne i boczne. Oświetlenie górne stosowane jest w budynkach parterowych oraz na ostatnich piętrach budynków wielokondygnacyjnych. Oświetlenie górne stanowią różnego rodzaju świetliki: trapezowe, trójkątne, latarniowe, wklęsłe, szedowe. Najczęściej stosowane są świetliki szedowe.

Oświetlenie boczne stosowane jest w pomieszczeniach o niewielkiej głębokości, których konstrukcja umożliwia instalację okien. Należy zwrócić uwagę, aby wielkość okien w stosunku do podłogi pozostawała w proporcji 1:5 przy pracach prezycyjnych, 1:7 przy pracach średnio dokładnych, 1:10 przy pracach nie wymagających precyzji. Przy ustaleniu wielkości okien należy dodatkowo brać pod uwagę wiele czynników, które mają wpływ na ilość i jakość światła, a przede wszystkim rodzaj i liczbę szyb, nachylenie szyb, kolor ścian i sufitów, położenie i wysokość budynków sąsiednich²⁵. Odległość między budynkami stojącymi naprzeciw nie powinna być mniejsza niż dwukrotna wysokość budynku²⁶. Pomieszczenia do pracy mogą być oświetlane wyłącznie światłem sztucznym w przypadkach uzasadnionych względami technologicznymi oraz gdy oświetlenie światłem dziennym jest niewskazane lub niemożliwe (kraje położone w pobliżu koła polarnego). Obecnie w praktyce przemysłowej źródła światła sztucznego dzieli się na: temperaturowe (żarówki) i gazowyładowcze (świetlówki, lampy rtęciowe, lampy sodowe).

²⁴ Światło słoneczne daje oświetlenie 100 000 luksów, a światło księżyca -0,4 luksa. Praca wymaga przeciętnie oświetlenia wielkości 100 luksów, a praca precyzyjna — 1000 luksów.

²⁵ Wysokość parapetu powinna odpowiadać wysokości stołu, przy którym się pracuje.

²⁶ Wadą oświetlenia bocznego jest jego nierównomierność w czasie oraz znaczne zmniejszanie się natężenia oświetlenia w miarę oddalania się od okna. Stąd też stanowiska pracy wymagające dokładnego widzenia winny być oddalone od okna najwyżej na odległość równą podwójnej wysokości tego okna.

rodzaje opraw oświetleniowych

Żarówki dają światło o barwie jasnożółtej, wpływającej korzystnie na samopoczucie człowieka, ale utrudniającej prawidłową ocenę barwy. Wadą żarówek przy oświetleniu stanowisk pracy jest ich promieniowanie cieplne. Temperatura powierzchni osłony lampy może dochodzić do 60°C i więcej. Przy niewielkiej odległości od głowy pracownika żarówka może powodować bóle głowy wskutek bezpośredniego nagrzania.

Świetlówki, w odróżnieniu od żarówek, mogą dostarczać światło o dowolnym składzie widmowym, a więc zbliżonym do widma światła dziennego. Wydajność lamp jarzeniowych jest 3-4 razy większa od żarówek. Świetlówki znajdują coraz większe zastosowanie w przemyśle. Charakteryzują się one dużą sprawnością świetlną i trwałością (trwałość świetlówek wynosi około 6000 godz., natomiast żarówek do 1000 godz.). Podstawową wadą świetlówek jest pulsowanie²⁷.

Źródła światła są wyposażone w oprawy oświetleniowe, umożliwiające racjonalne wykorzystanie strumienia świetlnego. Najczęściej stosowane są 4 rodzaje opraw o następujących właściwościach.

1) Lampy do oświetlenia bezpośredniego wysyłają 90% lub więcej światła. Zbudowane są one w kształcie stożka skierowanego na oświetlaną powierzchnię. Światło to daje ostre cienie. Lampy te można zalecić wówczas, gdy oświetlenie ogólne zmniejsza kontrasty i cienie.

2) Lampy do oświetlenia rozpraszającego (pośredniego) mają zazwyczaj postać kuli mlecznej. Wysyłają one równomierne oświetlenie we wszystkich kierunkach. Światło takie daje cienie o nieostrych brzegach, dobrze oświetlające płaszczyzny pionowe. Ten rodzaj lamp stosowany jest jako oświetlenie ogólne w mieszkaniach, domach towarowych, sklepach, biurach itp. Jako oświetlenie w miejscach pracy lampy te można zalecić przy czynnościach wymagających niewielkiej precyzji lub średniej dokładności.

²⁷ Gdy częstotliwość pulsowania odpowiada częstotliwości bodźców świetlnych dochodzących do oka od przedmiotu będącego w ruchu, może wystąpić zjawisko stroboskopowe. Polega ono na wrażeniu bezruchu przedmiotu wirującego. Zjawisko to przyśpiesza zmęczenie wzroku, działa niekorzystnie na system nerwowy, może być przyczyną wypadków przy pracy. Znane są proste środki, tzw. układy antystroboskopowe, które osłabiają lub też likwidują to zjawisko.

systemy

oświetlenia

sztucznego

3) Typowym przykładem lamp do oświetlenia wielokierunkowego są kule ze szkła opalizującego. Dają one równomierne oświetlenie we wszystkich kierunkach, a światło tych lamp powoduje często olśnienie i dlatego nie należy ich stosować w pomieszczeniach do pracy. Nadaj ą się natomiast do magazynów, korytarzy, urzędów pocztowych, pomieszczeń pomocniczych.

4) Lampy do oświetlenia pośredniego kierują 90% strumienia świetlnego na sufit. Dają one równomierne oświetlenie płaszczyzn zarówno poziomych, jak i pionowych, nie tworząc cieni. Nie zaleca się stosowania tych lamp w pomieszczeniach do pracy, jeśli nie zainstalowano tam dodatkowego oświetlenia stanowisk roboczych. Lampy takie nadają się najlepiej do oświetlenia pawilonów wystawowych i pomieszczeń handlowych.

Ze względu na sposób rozmieszczenia opraw oświetleniowych rozróżnia się trzy systemy oświetlenia sztucznego: oświetlenie ogólne, oświetlenie miejscowe (punktowe) i oświetlenie złożone.

1) System oświetlenia ogólnego polega na równomiernym rozmieszczeniu punktów świetlnych na całej powierzchni sufitu, co zapewnia oświetlenie całego pomieszczenia, niezależnie od lokalizacji stanowisk pracy. Taki sposób może być stosowany w pomieszczeniach, w których wymagane natężenie oświetlenia nie przekracza 200 lx.

2) Oświetlenie miejscowe polega na umieszczeniu punktów świetlnych bezpośrednio nad stanowiskami pracy. System ten zapewnia pożądane natężenie oświetlenia miejsca pracy, bez potrzeby stosowania wysokich natężeń oświetlenia w pozostałych częściach pomieszczenia. Stosowany jest w pomieszczeniach, w których wymaga się natężenia oświetlenia od 200 do 500 lx. Przy projektowaniu oświetlenia miejscowego (punktowego) winny być brane pod uwagę względy fizjologiczne. Najistotniejsze jest, aby źródło światła nie było umieszczone na wprost oczu, a światło padało z lewej strony. Niewłaściwe jest również siedzenie tyłem do światła (okna, lampy). Źródło światła nie powinno znajdować się w polu widzenia. Winno być ono umieszczone pod kątem nie mniejszym niż 30° w stosunku do linii wzroku. Kąt 60° zapewnia całkowite wyeliminowanie olśnień (por. rys. 20).

3) Trzeci system oświetlenia — złożony - polega na jednoczesnym stosowaniu oświetlenia miejscowego i ogólnego. System ten wykorzystywany jest do oświetlenia pomieszczeń, w których

stosowanie barw

Rys. 20. Kąt między poziomym kierunkiem spojrzenia i prostą łączącą oko z punktem świetlnym

Źródło: Por. E. Grandjean, Ergonomia, s. 236

najmniejsze średnie natężenie oświetlenia powinno wynosić 500 lx. Dla uniknięcia zbyt dużych kontrastów w polu widzenia udział oświetlenia ogólnego powinien wynosić przynajmniej 15% miejscowego.

Duże znaczenie oświetlenia zarówno dla zdrowia człowieka, jak i sprawności jego działania wskazuje na celowość zapewnienia pracownikowi możliwie wysokiego komfortu świetlnego i optymalnego dostosowania cech oświetlenia do właściwości narządu wzroku człowieka oraz rodzaju wykonywanej przez niego pracy.

Z oświetleniem wiąże się problematyka stosowania barw w pomieszczeniach pracy. Nie należy kierować się tutaj wyłącznie efektami estetycznymi, ale także działaniem psychologicznym i fizjologicznym barw na pracownika. Barwy wykorzystuje się do subiektywnego kształtowania ocen środowiska. Poszczególne grupy barw wywierają określony psychologiczny wpływ na człowieka. Jest to związane ze skojarzeniami ludzi, wynikającymi z ich doświadczeń życiowych, obserwacji zjawisk w przyrodzie bądź potocznej symboliki barw. O charakterze skojarzeń z konkretnymi barwami i ich swoistym wpływie na psychikę człowieka informuje tabela 17.

Tabela 17. Działanie psychologiczne barw

Barwa	Wpływ na odczuwanie				Działania psychologiczne
		przestrzenne	temperatury	wilgotności		hałasu
Czerwona	przybliżający	ciepło	sucho	głośno	silnie pobudza umysłowo, przyśpiesza oddychanie, tętno i reakcje mięśni, kojarzy się z zagrożeniem, wywołuje nerwowość
Pomarańczowa	b. zbliżający	ciepło	sucho	głośno	nastraja pogodnie, zachęca do działania, pobudza do wytrzymałości, poprawia samopoczucie
Żółta	podwyższający	ciepło	sucho		ożywia, nastraja pogodnie, wzbudza aktywność, inwencję, wzmaga siłę woli, przeciwdziała ociężałości fizycznej, sprzyja pracy umysłowej
Zielona	oddalający	chłodno	wilgotno	cicho	działa łagodząco i uspokajająco, wzmaga cierpliwość, wpływa na wzrok kojąco, podtrzymuje aktywność, sprzyja pracy koncepcyjnej
Niebieska	oddalający	zimno	wilgotno	cicho	uspokaja, obniża tętno, sprzyja koncentracji umysłowej, zmniejsza napięcie nerwowe
Fioletowa Brązowa	b. zbliżający b. zbliżający	zimno neutralny	—	—	agresywna, niepokojąca, zniechęcająca pobudzająca

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Jędrych, Cz. Szmidt, Z. Waszak: Kształtowanie, g. 86.

Badania naukowe oraz praktyczne doświadczenia dowiodły, że odpowiednio dobrana barwa może stanowić skuteczny środek w służbie ochrony pracy poprzez:

— ułatwienie pracy dzięki kształtowaniu optymalnych warunków widzenia, spostrzegania i orientacji,

klasyfikacja barw ze względu na ich przydatność

barwa a zagrożenia

barwa a estetyka

— informowanie o zagrożeniu, a przez to zmniejszenie prawdopodobieństwa zajścia wypadku,

— poprawę samopoczucia dzięki podnoszeniu kultury pracy i estetyki wnętrz.

Badania nad psychologicznym działaniem, jak również badania nad stosunkiem barw do otoczenia doprowadziły do stworzenia praktycznej klasyfikacji barw z punktu widzenia ich przydatności do stosowania we wnętrzach fabrycznych, do malowania maszyn, urządzeń oraz znaków ostrzegawczych itp.

Wykorzystując właściwości barw, można je stosować dla ułatwienia orientacji w procesie pracy. Istotne usprawnienie do naszego spostrzegania wnosi wykorzystanie zjawiska kontrastu barwnego, który wyostrza kontury przedmiotów, uwypukla ich kształty, strukturę powierzchni, ułatwiając pracę wzrokową. Przykładowo przy obróbce przedmiotów z drewna, skóry lub innego materiału w kolorze brązu wskazane jest podłoże o barwie matowej zieleni lub matowo-niebieskiej. Przy obróbce stali i innych metali o kolorze szaroniebieskim otoczenie powinno być jasnobeżowe bądź kremowe. W przypadku gdy obrabiany materiał jest wielokolorowy, najlepiej stosować tło szare.

Poza optymalizacją warunków widzenia i spostrzegania barwa może pełnić również funkcję informacyjno-ostrzegawczą. Szczególną rolę odgrywają informacje dotyczące zagrożeń; ze względu na ich wagę kod barwny został ujęty w normę państwową, która przewiduje stosowanie czterech podstawowych barw:

czerwonej — sygnalizującej kategoryczny nakaz, żółtej — ostrzegającej przed możliwością niebezpieczeństwa, zielonej — sygnalizu jącej bezpieczeństwo, niebieskiej — informującej, służącej jako zasadnicze tło tablic.

Oddziaływanie barw na człowieka wykorzystane być winno do poprawy estetyki w miejscu pracy oraz do utrzymania ładu i porządku. Należy podkreślić, że odpowiednio dobrane barwy w pomieszczeniu pracy wpływają pozytywnie na wydajność i jakość pracy, a także na dobre samopoczucie pracownika. Należy w związku z tym oczekiwać działań zmierzających do dostosowania barw w pomieszczeniach pracy do biologicznych cech człowieka.

definicja hałasu

infradźwięki i ultradźwięki

skala natężenia dźwięku:

• obiektywna

— subiektywna (fonowa)

3.4. Hałas, wibracja i promieniowanie elektromagnetyczne

Znaczenie hałasu jako czynnika środowiskowego zwiększa się równolegle ze wzrostem industrializacji i urbanizacji. Rozwój techniki, przemysłu, środków komunikacji spowodował szereg negatywnych skutków, które zagrażają środowisku życia i pracy ludzi. Do tych skutków zaliczyć można m.in. hałas i drgania.

Hałas oznacza dźwięki, które przeszkadzają lub utrudniają wykonywanie pracy bądź też w danym miejscu i czasie są niepożądane i szkodliwe dla zdrowia²⁸. Największy związek z fizjologicznym oraz psychologicznym działaniem hałasu mają:

częstotliwość dźwięku mierzona w hercach (Hz), natężenie dźwięku mierzone w decybelach (dB), głośność dźwięku wyrażona w fenach.

Częstotliwość dźwięku określa liczbę drgań źródła dźwięku na sekundę. Człowiek słyszy dźwięki, których częstotliwość mieści się w granicach 16 - 20 000 Hz. Dźwięki o częstotliwości niższej niż 16 Hz są odczuwane jako drgania — infradźwięki, a zakres powyżej 20000 Hz należy do ultradźwięków. Zakres pełnej słyszalności zawiera się pomiędzy progiem słyszalności, któremu odpowiada natężenie dźwięku O dB, a progiem bólu — 130 dB (por. tab. 18).

Istnienie różnicy między intensywnością podniety a intensywnością wrażenia zmysłowego determinuje konieczność wprowadzenia - obok skali obiektywnej — również skali subiektywnej. Jest to uzasadnione, ponieważ intensywność wrażenia zależy nie tylko od natężenia dźwięku, lecz również od jego częstotliwości. Dlatego też opracowując skalę obiektywną jako punkt odniesienia przyjęto działanie dźwięku o określonej częstotliwości (1000 Hz). Skala subiektywna obejmuje natomiast cały zakres częstotliwości dźwięków słyszalnych. Jest to tzw. fenowa skala natężenia dźwięku opracowana na podstawie badań doświadczalnych, w wyniku których stwierdzono, że dwa różne dźwięki o rozmaitych częstotliwościach, lecz o jednakowym natężeniu, wywołują różne wrażenia subiektywne, wyczuwalne przez narząd słuchu człowieka.

²⁸ Wrażenie słuchowe jest wytwarzane pracz periodyczną zmianę ciśnienia akustycznego w stosunku do ciśnienia statycznego powietrza. Intensywność wrażemu słuchowego zwana jest poziomem dźwięku. Jednostka, poziomu dźwięku Jest decybel (dB).

Tabela 18. Przykładowe natężenie dźwięków spotykanych w życiu codziennym, słyszanych z niewielkiej odległości

Cieśninie akustyczne dźwięku wyrażone w paskalach (Pa)	Natężenie dźwięku wyrażone w decybelach (dB)	Źródło dźwięku
20	130	Granica bólu — silnik odrzutowy, syrena alarmowa
20	110-130	Hamowanie silników piły tarczowej, prasy pneumatycznej, młota pneumatycznego
2	90-110	Walcowanie, tkalnie, teksturowanie, nitowanie
0,2	70-90	Krosna bezczółenkowe, automaty tokarskie, samochody ciężarowe
0,02	50-70	Maszyna do pisania, głośna rozmowa, biuro zatrudnienia
0,002	30-50	Cicha ulica, spokojne pomieszczenia biurowe
0,0002	10-30	Szept, szmer, liście w lesie, studio radiowe
0,00002	0	Próg słyszalności

Źródło: Por. E. Jędrych, Cz. Szmidt, Z. Waszak, Kształtowanie, g. 206, oraz Ergonomia 2, Travail 2, Wyd. Baconniere, Dunod-Paris 1965, s. 4.

Badając działanie biologiczne hałasu stwierdzono, że zależnie od parametrów fizycznych powoduje on różnorodne wrażenia. Rodzaj tych wrażeń zależny jest nie tylko od widma hałasu, czyli mieszaniny dźwięków o różnych amplitudach i częstotliwościach, lecz również od kolejności ich występowania i przyzwyczajenia do ich charakteru. Wiadomo, że niekiedy intensywne, ale rytmiczne dźwięki tworzące określoną melodię odczuwane są jako przyjemna muzyka. Ponadto doznania powodowane przez zespoły dźwięków są uwarunkowane przez czynniki psychosocjologiczne i osobnicze. Oznacza to, że definicja hałasu winna opierać się na kryteriach subiektywnych (psychologicznych).

Oceniając hałas tak z fizycznego, jak i biologicznego punktu widzenia, należy brać pod uwagę nie tylko jego natężenie, lecz również widmo, tj. rozkład natężeń według poszczególnych pasm częstotliwości. Dźwięki o wysokiej częstotliwości wywierają bardziej szkodliwy wpływ niż dźwięki niskie. Ponadto hałas

oddziaływanie hałasu:

w postaci poszczególnych impulsów jest bardziej szkodliwy niż hałas stały, a hałas nieoczekiwany powoduje większe zaburzenia psychofizyczne w porównaniu do hałasu np. środowiska pracy.

Biologiczny wpływ hałasu jest przedmiotem badań wielu autorów. Opublikowane wyniki dotyczą zarówno oddziaływania hałasu na narząd słuchu, dla którego wszelkie zjawiska akustyczne stanowią bodziec adekwatny (swoisty), jak i na inne narządy i układy ustroju ludzkiego - oddziaływania nieadekwatne (nieswoiste, ogólne — por. rys. 21 i 22)²⁹.

Rys. 21. Wpływ hałasu na człowieka Źródło: Por. E. Jędrych, Cz. Szmidt, E. Waszak, Kształtowanie, s. 206

— adekwatne na narząd słuchu

Hałas, oddziałując w sposób adekwatny na narząd słuchu, może spowodować trzy postacie reakcji: adaptację, zmęczenie (odwracalne i nieodwracalne) oraz uraz akustyczny. Szybkość występowania i intensywność stanu adaptacji oraz zakres widma, w stosunku do którego podwyższa się próg słyszalności, zależą od intensywności i czasu działania bodźca akustycznego. Intensywność adaptacji w stosunku do częstotliwości powyżej 2000 Hz

²⁹ Podobnie R. Chocholle pisze o działaniu hałasu bezpośrednim (na ucho i czuciowe drogi słuchowe) oraz pośrednim (na psychikę i czynności rozmaitych urządów i układów ustroju ludzkiego).

wynosi 10 dB, natomiast w stosunku do częstotliwości powyżej 1000 Hz - 15 dB³⁰.

Przewlekłe oddziaływanie hałasu może spowodować zmęczenie, objawiające się niedosłyszeniem zawodowym — odwracalnym lub nieodwracalnym —powodującym zmniejszenie wrażliwości na dźwięki. Niestety zmęczenie może przybrać postać urazu akustycznego, spowodowanego mechanicznym uszkodzeniem błony bębenkowej lub narządu Cortiego.

Rys. 22. Człowiek w środowisku Źródło: Por. G. Gwóźdź, Człowiek w Środowisku, a. 892

—ogólnie, nieswoiste oddziaływanie na organizm

W zakresie objawów nieswoistego oddziaływania hałasu szczegółowo zbadano jego wpływ na czynności psychiczne oraz na stan czynnościowy układu krążenia. I tak stwierdzono, że hałas powoduje nieprzyjemne uczucie przykrości, utrapienia, niepokoju, udręczenia, lęku, męki i trwogi. W warunkach występowania hałasu zmniejsza się zdolność skupienia uwagi, utrudnione jest

³⁰ W środowisku pracy może wystąpić zjawisko maskowania. Polega ono na zmianie czułości ucha na dany ton, w czasie gdy działa inny ton. Przy jednoczesnym działaniu dwóch dźwięków efekt maskowania jest tym większy, im bardziej zbliżone są ich częstotliwości. Jeżeli wysokość dźwięków jest wyraźnie zróżnicowana, to istnieje tendencja do maskowania dźwięków o wysokiej częstotliwości tonem o niskiej częstotliwości. V warunkach przemysłowych, gdzie tło stanowi hałas o znacznej intensywności, wszelkie przekazywanie informacji akustycznej jest utrudnione.

dźwięki niesłyszalne

wykonywanie prac precyzyjnych, wymagających udziału procesów myślowych, oraz przedłuża się czas reakcji prostej i złożonej. Oznacza to, że hałas przeszkadza w wykonywaniu prac związanych z obserwacją, percepcją i analizą informacji, których źródłem są urządzenia sygnalizacyjne.

Hałas wpływa także na układ krążenia: częstość tętna, ciśnienie tętnicze, przyśpieszenie akcji serca³¹. Bardzo istotne zmiany stwierdzono w zakresie czynności narządów zmysłów. Hałas powoduje upośledzenie funkcji adaptacji do ciemności — podwyższa się próg widzenia (zmniejsza wrażliwość oka w stosunku do promieni pomarańczowo-czerwonych i zwiększa w stosunku do promieni niebiesko-zielonych). Pod wpływem hałasu o intensywności zbliżonej do progu bólu występują także zmiany w czynności narządu równowagi.

W warunkach hałasu obniża się wydajność pracy. Robotnicy narażeni na stale oddziaływanie hałasu uskarżają się na bóle i zawroty głowy, bezsenność i brak apetytu. Stwierdza się u nich ponadto nieprawidłowe reakcje termiczne, zaburzenia wzroku, węchu i smaku oraz stan pobudzenia i zachwianej równowagi nerwowo-psychicznej. W warunkach takich jest znacznie większa zapadalność na choroby układu nerwowego, przede wszystkim na nerwice.

Ujemny wpływ na organizm ludzki wywierają obok hałasu dźwięki niesłyszalne, o bardzo małej częstotliwości, nie przebaczającej 30 Hz (drgania infraakustyczne), oraz o bardzo .wysokiej częstotliwości, z reguły powyżej 16 000 - 20 000 Hz (drgania ultraakustyczne)³².

³¹ Hałas i wibracja powodują zmniejszenie krwinek czerwonych, a także zmianę aktywności enzymatycznej krwinek białych. Por. M. Krause, Ergonomia, 8. 64-97.

³² Źródłami Ultradźwięków są różnego rodzaju urządzenia transportowe (samochody, w których źródłem infradźwięków są zawirowania powietrza), pojazdy napędzane silnikami wysokoprężnymi, transport lotniczy. Poza środkami transportu źródłem tego rodzaju dźwięków jest przemysł (urządzenia, z których wypływa gaz pod ciśnieniem), urządzenia wentylacyjne lub też stoły wibracyjne. Ultradźwięki powstają w czasie pracy urządzeń telekomunikacyjnych, wiertarek szybkoobrotowych, sprężarek, turbin. Ultradźwięki powstają również na krawędziach skrzydeł samolotów.

Zapobieganie szkodliwemu oddziaływaniu hałasu ultra-i ultradźwięków ma istotne znaczenie dla organizmu człowieka (por. rys. 23). Profilaktyka w tej dziedzinie powinna polegać przede wszystkim na przestrzeganiu norm higieniczno-sanitarnych (por. tab. 19 i 20). W przypadku gdy nie istnieje możliwość ich przestrzegania, stosuje się następujące sposoby ochrony pracownika przed hałasem. Pierwszy z nich polega na ograniczeniu natężenia hałasu u jego źródła. Zaleca się tutaj stosowanie odpowiednich konstrukcji maszyn, amortyzację drgań maszyn,

sposoby ochrony przed hałasem

Rys. 23. Metody zwalczania hałasu Źródło: Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 138

Tabela 19. Krańcowe dopuszczalne normy hałasu w dB

Rodzaj hałasu	Średniogeometryczne częstotliwości pasm oktawowych
		63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
	Hałas przenikający od zewnątrz do pomieszczeń znajdujących się na terenie zakładów przemysłowych: — biura projektów, laboratoria bez własnych źródeł hałasu, sale maszyn matematycznych — dyrekcja zakładów, przychodnie lekarskie	71	61	54	49	45	42	40	38
		79	70	63	58	55	52	50	49
Hałas powstający w pomieszczeniach i przenikający do pomieszczeń znajdujących się na terenie zakładów przemysłowych: — sale maszyn matematycznych, hale precyzyjnego montażu	79	70	63	58	55	52	50	49
— laboratoria, kabiny do obserwacji i sterowania	94	87	82	78	75	78	71	70
— stanowiska robocze w halach i na terenie zakładów przemysłowych	103	96	91	88	85	83	81	80

Źródło: Por. S. Klonowicz, Warunki materialne, s. 296.

Tabela 20. Poprawki do krańcowo dopuszczalnych norm hałasu, zależnie od jego rodzaju i czasu oddziaływania*

Rodzaj oddziaływania	Rodzaj hałasu
		szerokopasmowy	impulsowy lub toniczny
Oddziaływanie stałe lub przez co najmniej 4 godz.	0	- 5
Oddziaływanie przerywane w razie sumarycznego oddziaływania podczas zmiany roboczej przez: 1,5 godz.	+ 5	0
0,75 godz.	+10	+ 5
0,5 godz.	+15	+10
0,25 godz.	+20	+15

* „Toniczny" oznacza hałas, którego widmo 1/3-oktawowe ma poziom co najmniej o 10 dB przewyższający poziom w sąsiednich pasmach. „Impulsowy" oznacza wywołujący wrażenie częstych kolejnych uderzeń.

Źródło: Por. S. Klonowicz, Warunki materialne, s. 297.

stosowanie dźwiękochłonnej ich obudowy w pomieszczeniach maszyn i urządzeń o zbliżonej głośności działania. Drugi sposób zwalczania hałasu polega na stosowaniu zabezpieczenia akustyczno-budowlanego. Racjonalne kształtowanie formy geometrycznej poprzez unikanie projektowania pomieszczeń zbyt niskich i nadmiernie wydłużonych, mających właściwości skupiania energii dźwiękowej, może spowodować obniżenie natężenia hałasu o 5-10 dB. Istotne znaczenie ma także takie usytuowanie budynków i pomieszczeń, przy których obiekty będące źródłem hałasu zostaną oddalone bądź oddzielone konstrukcyjnie od obiektów ochranianych. Między źródłem dźwięków a otoczeniem stosuje się także przegrody naturalne (pasy zieleni złożone z krzewów lub drzew) o odpowiedniej zdolności tłumienia dźwięków. Jeżeli mimo stosowanych zabezpieczeń natężenie dźwięku jest zbyt wysokie, pozostaje ostatni sposób ochrony przed hałasem — indywidualne ochrony narządu słuchu (wkładki do uszu, antyfony, nauszniki, hełmy) lub środki ochrony antywibracyjnej (rękawice, buty, pasy).

Zagadnienie zwalczania hałasu do niedawna deprecjonowano, jako związane z pewnego rodzaju komfortem. Najnowsze ergonomiczne badania wykazały, że hałas powoduje ujemne skutki gospodarcze, zwiększa on bowiem bezpośrednie koszty produkcji. Analiza wykazała, że hałas powoduje konieczność zwiększenia rezerw magazynowych, zmniejszenie szybkości rotacji środków finansowych, zwiększoną absencję chorobową, niewykorzystanie stanowiska roboczego (pracy), zwiększoną liczbę godzin nadliczbowych, zwiększoną liczbę błędów i braków.

drgania mechaniczne

wibracje i wstrząsy

Rys. 24. Częstotliwość rezonansowa narządów i mięśni ciała Źródło: Por. G. Gwóźdź, Człowiek w środowisku, a. 895

W higienie pracy rozróżnia się dwa zasadnicze rodzaje drgań mechanicznych: drgania o charakterze ruchu periodycznego —wibracje - oraz nieregularne wstrząsy i udary. Jedną z postaci drgań periodycznych są wibracje. Występują one w samolotach i na okrętach. W przemyśle źródłami wibracji są narzędzia pneumatyczne, wiertarki, szlifierki i niektóre urządzenia energetyczne³³.

³³ W przypadku gdy energia jest dostarczana układowi w sposób ciągły, mamy do czynienia z wibracją, natomiast gdy amplituda wychylenia osiąga w krótkim czasie maksimum, a potem występuje przerwa, mówimy o wstrząsie, jak np. przy nagłym hamowaniu czy uderzeniu szybko poruszającego się ciała. Natomiast jeśli pojedynczy impuls mechaniczny, którego czas trwania jest krotki, wywołuje nagły i duży efekt, wówczas zjawisko to nazywamy udarem.

Rozróżnia się dwa zasadnicze typy wibracji, a mianowicie:

wibrację miejscową, oddziałującą przede wszystkim na te części ciała człowieka, które znajdują się w bezpośredniej styczności z elementami drgającymi, oraz wibrację ogólną, powodującą przemieszczanie ciała w przestrzeni i przede wszystkim oddziałującą na cały ustrój³⁴.

Budowa człowieka sprzyja biernej obronie przed oddziaływaniem drgań i wstrząsów. Istnieje progowa intensywność wstrząsów, powyżej której wyczerpuje się możliwość amortyzacji biernej i rozpoczyna się amortyzacja czynna (por. rys. 24).

3.5. Substancje toksyczne i pyły na stanowiskach pracy

Zanieczyszczenie środowiska jest konsekwencją nieracjonalnie wprowadzonego postępu technicznego, w wyniku którego używane są szkodliwe dla zdrowia substancje chemiczne tak w procesach technologicznych w przemyśle, jak i środki do użyźniania gleby w rolnictwie, a także detergenty zamiast mydeł w gospodarstwie domowym. Ponadto używa się w różnych dziedzinach działalności gospodarczej izotopów promieniotwórczych oraz innych środków toksycznych³⁵. Największe niebezpieczeństwo zatruć związkami chemicznymi występuje przed wszystkim w przemyśle, rolnictwie i budownictwie.

W warunkach przemysłowych w bardzo wielu środowiskach pracy spotykamy zanieczyszczenia powietrza, które w zdecydowanej większości przypadków stwarzają zagrożenie dla zdrowia ludzi. Charakter i rozmiary tego zagrożenia są wyznaczone przez rodzaj i siłę biologiczną działania substancji chemicznych, rodzaj kontaktu i czas trwania ekspozycji.

Powietrze w pomieszczeniach pracy często jest zanieczyszczone różnymi substancjami, które są wchłaniane do organizmu człowieka trzema drogami: przewodami oddechowym i pokarmowym oraz przez skórę.

³⁴ Reakcje organizmu na bodziec wbracyjny możemy podzielić na: reakcje subiektywne, zaburzenia funkcji psychosomatycznych i zaburzenia fizjologiczne ustroju.

³⁵ Toksykologia jest nauką o naturze substancji trujących, ich właściwościach, działaniu, przemianach w ustroju żywym, diagnostyce i leczeniu zatruć.

rodzaje substancji trujących

Substancje trujące występują w różnych postaciach gazów, par oraz aerozoli. Gazy i pary szkodliwe dla organizmu ludzkiego można podzielić na cztery grupy w zależności od sposobu ich działania na człowieka, a mianowicie na: duszące, drażniące, narkotyczne i trujące (por. tab. 21). W zwykłych warunkach temperatury i ciśnienia atmosferycznego mogą one być przyczyną zatrucia z różnymi objawami.

Tabela 21. Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) niektórych substancji chemicznych szkodliwych dla zdrowia w powietrznym środowisku pracy według norm obowiązujących w Polsce i USA

Klasyfikacja chemicznych substancji trujących według sposobu ich działania	Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) (w mg/m^3)
		Polaka 1976	USA 1978
Gazy duszące: denek węgla - cyjanowodór w przeliczeniu HCN - tlenek azotu	30,0 0,3 5,0	55,0 0,5 -
Gazy drażniące chlor dwutlenek siarki trójtlenek siarki siarkowodór - amoniak	1,5 20,0 1,0 10,0 20,0	3,0 13,0 1,0 15,0 18,0
Gazy narkotyczne: benzen - anilina	30,0 5,0	30,0 19,0
Pary trujące: - rtęć organiczna - rtęć nieorganiczna	0,01 0,1	0,01 0,05

synergizm

Źródło: Por. N. Rozmarynowicz, J. HoraL, K. Jaokowgki, Ochrona dróg oddechowych, IW CRZZ, Warszawa 1978, g. 96-109.

Zatrucia zawodowe mogą być także spowodowane substan­cjami nieorganicznymi. Większość zatruć tymi substancjami następuje poprzez drogi oddechowe. W zatruciach substancjami nieorganicznymi dużą rolę odgrywa „synergizm", a więc współ­działanie dwu lub więcej trucizn. I tak ludzie nadużywający

rodzaje zatruć

pył przemysłowy:

— klasyfikacja

pyłu

przemysłowego

alkoholu są bardziej podatni na zatrucia ołowiem. Trucizny z tej grupy substancji atakują przede wszystkim układ nerwowy (centralny i obwodowy), następnie układ krwiotwórczy, krew obwodową, nerki i wątrobę.

Najczęściej występującymi zatruciami w miejscu pracy są zatrucia ołowiem, a w szczególności takimi związkami, jak czteroetylenek ołowiu zawarty w benzynie etylizowanej. Na drugim miejscu znajdują się zatrucia rtęcią. Z innych zatruć przemysłowych metalami spotyka się zatrucia kadmem, cynkiem, miedzią, niklem, magnezem, glinem, kobaltem oraz berylem.

Jedną z wielu postaci aerozoli jest pył przemysłowy. Z higienicznego punktu widzenia do pyłu przemysłowego nie zalicza się pyłów związków silnie trujących, np. ołowiu, arsenu, lub wykazujących silne działania farmakologiczne, np. niektórych leków, a także pyłów radioaktywnych, z uwagi na ich ogólne i swoiste działania na organizmy żywe. Pył przemysłowy obejmuje jedynie te aerozole, które na ogół w trakcie wieloletniego wdychania powodują przewlekłe zmiany w drogach oddechowych człowieka, prowadząc stopniowo do ciężkiego uszkodzenia narządu oddechowego i krążenia.

Cechy pyłu przemysłowego, takie jak stopień rozdrobnienia, fazy rozproszenia (dyspersja), kształt ziaren pyłu, skład chemiczny, struktura krystaliczna, rozpuszczalność w wodzie i płynach ustrojowych, właściwości wybuchowe oraz rodzaj ładunku elektrostatycznego, mają istotne znaczenie z punktu widzenia oceny ryzyka zawodowego osób narażonych na wdychanie pyłu oraz podejmowanie środków zapobiegawczych. Klasyfikacja pyłu przemysłowego na pewne grupy nie jest łatwa z uwagi na różnorodne jego właściwości. Do najczęściej stosowanych należy podział w zależności od pochodzenia. Rozróżnia się tu:

1) pyły organiczne:

— pochodzenia zwierzęcego,

— pochodzenia roślinnego,

— pochodzenia chemicznego (tworzywa sztuczne itp.),

2) pyły nieorganiczne (mineralne, metaliczne),

3) pyły mieszane.

* pyły o oddziaływaniu:

* drażniącym

* zwłókniającym

* uczulającym

Bardziej przydatna dla celów sanitarno-higienicznych jest klasyfikacja oparta na biologicznych właściwościach pyłu przemysłowego, tj. sposobach jego oddziaływania na żywy organizm człowieka. Zgodnie z tym podziałem rozróżnia się pyły o działaniu drażniącym, zwłókniającym, uczuleniowym i toksycznym.

Pyły o działaniu drażniącym obejmują takie substancje, jak: węgiel, żelazo, karborund, szkło, aluminium, związki baru itp. Substancje te wdychane do płuc z powietrzem zostają częściowo zatrzymane i zdeponowane w układzie limfatycznym płuc. Nie zwiększają one predyspozycji ustroju w kierunku gruźlicy płuc i innych chorób o charakterze infekcyjnym, a także nie powodują uszkodzenia czynnościowego płuc.

Drugą grupę stanowią pyły o działaniu zwłókniającym. Należą do nich krystaliczne formy dwutlenku krzemu (SiO₂), jak:kwarc, krystobalit, trydynamit oraz krzemiany, np. azbest, kaolin, szpat palny, pył z kopalni węgla lub rud żelaznych³⁶. Związki te prowadzą do uszkodzenia układu oddechowego i krążenia. Zwiększają one predyspozycję płuc w kierunku gruźlicy i chorób o charakterze infekcyjnym, jak również niekiedy w kierunku nowotworów układu oddechowego (azbest).

Do trzeciej grupy zaliczamy pyły uczulające pochodzenia organicznego, jak pyły: bawełny, wełny, konopi, lnu, drewna, sierści, jedwabiu itp. oraz niektóre pyły pochodzenia chemicznego, np. pyły leków, pyły niektórych metali, jak: arsenu, miedzi, chromu itp., a także inne, jak masy perłowej, sporyszu, pudru, kalafonii itp. Na drodze uczuleniowej są one przyczyną takich schorzeń, jak: dychawica oskrzelowa, gorączka włókniarzy i gorączka poniedziałkowa, gorączka odlewników. Zwiększają też one predyspozycje ustroju w kierunku chorób pochodzenia infekcyjnego oraz są przyczyną anatomicznego i czynnościowego uszkodzenia narządu oddechowego i krążenia.

* Zwiadu krzemu należą do najbardziej agresywnych w stosunku do tkanki płucnej — jednym z wielu związków krzemu jest dwutlenek krzemu, który w krystalicznej postaci (krzemiance) drogami oddechowymi dostaje się do wnętrza organizmu, powodując krzemicę, która może mieć przebieg gwałtowny bądź przewlekły. Przewlekłą postać krzemicy stwierdza się w górnictwie węglowym i rud metali, w przemyśle kamieniarskim, ceramicznym, materiałów budowlanych i szklanym.

* toksycznym

sprint ODO

Ostatnią grupą są pyły o działaniu toksycznym. Są one najczęściej wyłączone z problematyki pyłochłonnych uszkodzeń zdrowia, ponieważ nie pozostają długo w płucach w formie cząstek stałych, a działanie ich, typowe dla trucizn, omawia się w odpowiednich rozdziałach toksykologii przemysłowej. Większość z nich to na ogół związki dobrze rozpuszczalne w wydzielinie śluzówki dróg oddechowych. Niektóre z nich, jak kwasy, alkalia, związki chromu czy siarki, wywołują chemiczne podrażnienia błon śluzowych, inne, jak ołów, mangan i środki owadobójcze, po rozpuszczeniu w drogach oddechowych ulegają wchłonięciu do krwi, powodując typowe zatrucia tymi związkami.

Istotne znaczenie dla osoby przebywającej w warunkach zanieczyszczenia powietrza ma rodzaj wykonywanej pracy. Przy czynnościach zaliczanych do prac ciężkich o wydatku 5-6 kcal/min (21-26 kJ/min) wentylacja minutowa płuc wzrasta średnio 4 do 5 razy w porównaniu z pracą lekką, z czym wiąże się 4-5 razy większa wymiana powietrza przez płuca wraz z zawartymi w nich zanieczyszczeniami. Dlatego też w takich warunkach, w których występują zanieczyszczenia gazowe lub cząstkowe, należy zmniejszyć obciążenie osoby pracującej fizycznie do niezbędnego minimum przez wprowadzenie maszyn i urządzeń technicznych eliminujących pracę ciężką.

Toksyczne oddziaływanie par, gazów i aerozoli na organizm stwarza konieczność podejmowania działań w zakresie ochrony zdrowia. Celowi temu służy sprzęt ochrony dróg oddechowych, zwany w skrócie „sprzęt ODO". Sprzęt ten jest zróżnicowany z uwagi na różnorodność występujących w gospodarce narodowej zagrożeń i z uwagi na charakter jego zastosowania. Na ogół za kryterium podziału sprzętu przyjmuje się zasady jego działania, a bardziej szczegółowe podziały uwzględniają również jego przeznaczenie. Jako przykład może służyć klasyfikacja przyjęta w USA oraz klasyfikacja opracowana przez Centralny Instytut Ochrony Pracy. Zgodnie z tą propozycją sprzęt ochrony dróg oddechowych można podzielić na sprzęt zbiorowej i indywidualnej ochrony dróg oddechowych (por. rys. 25).

Skuteczne zwalczanie zatruć winno polegać na usuwaniu ich przyczyn i niedopuszczeniu do przeniknięcia substancji trującej -

Rys. 25. Schemat klasyfikacji sprzętu ochrony dróg oddechowych

metody

zapobiegania

zatruciom

do organizmu. Zapobieganie zatruciom sprowadza się w zasadzie do:

• zmiany surowców lub metod produkcji,

• -hermetyzacji lub izolacji procesów niebezpiecznych,

• stosowania wentylacji i wyciągów,

• utrzymania czystości i porządku,

• stosowania ochron osobistych.

Zwalczanie zapylenia nie sprowadza się jedynie do stosowania ogólnych i miejscowych urządzeń odpylających. Dobre efekty w walce z pyłami osiąga się przez zraszanie środowiska pracy wodą, tam gdzie pozwala na to proces technologiczny. W ten sposób można uzyskać zmniejszenie zapylenia w granicach 40-60%. W przypadkach zautomatyzowanej produkcji, wymagającej okresowego nadzoru, można stosować ochrony osobiste przed pyłem, tj. maski, hełmy i skafandry z dostarczanym powietrzem, aparaty tlenowe itp. Pewną rolę przy ograniczaniu skutków zatrucia odgrywa właściwe odżywianie pracowników, a więc podawanie mleka lub innych posiłków.

Walka z pyłami w przemyśle ma znaczenie nie tylko społeczno-humanitarne, ale i ekonomiczne. Przewlekłe i ostre choroby dróg oddechowych powoduj ą wzrost absencji, spadek wydajności pracy, wzrost kosztów produkcji.

Pytania kontrolne

1. Jakie elementy tworzą układ warunków pracy w zakładzie?

2. Jakie czynniki charakteryzują materialne warunki pracy?

3. Od jakich czynników zależy ostrość wzroku?

4. Zasady stosowania światła naturalnego i sztucznego na stanowisku pracy.

5. Wykorzystanie właściwości barw do optymalizacji warunków i spostrzegania w procesie pracy.

6. Jakie ujemne skutki biologiczne i ekonomiczno-społeczne powoduje hałas w środowisku pracy?

7. Metody zapobiegania ujemnemu oddziaływaniu hałasu na człowieka.

8. W jakich postaciach mogą występować substancje toksyczne, oddziaływujące szkodliwie na organizm człowieka w procesie pracy?

9. W jaki sposób można przeciwdziałać szkodliwemu oddziaływaniu substancji toksycznych na ustrój człowieka?

Literatura zalecana

Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S. C., Łódź 1995.

Grandjean E.: Ergonomia mieszkania, aspekty fizjologiczne i psychologiczne w projektowaniu, „Arkady", Warszawa 1978.

Krause M.: Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracującym człowieku i jego środowisku, wyd. Śląska Organizacja Techniczna, Katowice 1992.

Nawara L.; Materiały do nauczania ergonomii i ochrony pracy. Skrypty uczelniane AGH nr 782, Kraków 1980.

Tykowaka M.: Ćwiczenia laboratoryjne z ergonomii. Wydawnictwo AGH, Kraków 1995.

Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Kraków 1994.

4. ERGONOMICZNE PRZESŁANKI KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA PRACY CZŁOWIEKA

liczba relacji L,

4.1. Technika pomiarów antropometrycznych i ich zastosowanie do kształtowania stanowisk pracy, maszyn i urządzeń

Udział ergonomii w projektowaniu stanowiska pracy sprowadza się do realizacji jej podstawowego celu, to jest przystosowania pracy i narzędzi do psychofizjologicznych właściwości i budowy człowieka. Realizacja tego celu w procesie projektowania wymaga, oprócz znajomości dynamicznych cech człowieka, poznania procesu pracy, zwłaszcza metod pracy i narzędzi. Poszczególne elementy stanowisk pracy są zdeterminowane także technologią (por. rys. 26)¹.

Zakres stosowania ergonomii do technicznego projektowania stanowisk pracy wyznaczają rzeczywiste relacje między elementami stanowiska pracy a właściwościami i potrzebami pracującego człowieka. Jeżeli elementy pracy potraktujemy jako jeden zbiór zawierający n elementów (E_sp), zaś właściwości i funkcje człowieka jako drugi zbiór (W_c) obejmujący m elementów, a następnie rozważymy wszystkie możliwe relacje każdego elementu, wówczas okaże się, że liczba relacji (L_r równa jest iloczynowi liczb elementów obu zbioru (L=n*m), przy czym nie wszystkie relacje są merytorycznie sensowne i mają charakter relacji zwrotnych (A=B).

¹ Stopień ważności i wpływ technologii na strukturę i organizację stanowiska pracy oraz na poszczególne jego elementy należy odpowiednio określić już' podczas programowania, a następnie w pierwszym etapie projektowania stanowiska pracy. Por. E. Ziobro, Ergonomiczne projektowanie stanowisk pracy, Wyd,

Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1974.

Rys. 26. Wpływ technologu na strukturę i organizację stanowiska pracy Źródło: Por. E. Ziobro, Ergonomiczne projektowanie, s. 27

projektowanie

stanowiska

pracy

Do kształtowania stanowiska pracy konieczne są wymiary człowieka służące do ustalenia wielkości przestrzeni pracy, adekwatnych rozmiarów powierzchni pracy i jej wysokości, rozmiarów siedzisk i urządzeń pracowniczych oraz do optymalnego rozmieszczenia wymienionych elementów, urządzeń sygnalizacyjnych i sterowniczych względem siebie i względem użytkownika². W celu zaprojektowania stanowiska pracy zgodnie z podanymi kryteriami ergonomicznymi projektant winien znać podstawowe wymiary ciała użytkowników projektowanego układu. Wymiary te są podawane w postaci centylowej w celu ułatwienia projektantowi zorientowania się, jaką część populacji usatysfakcjonuje pod względem wygody i funkcjonalności w proponowanych rozwiązaniach.

Najbogatszym źródłem danych o budowie somatycznej populacji polskiej są wyniki badań Komisji Antropologii PAN »e Wrocławiu. Dzięki współpracy tej Komisji z Instytutem Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie opracowany został v 1972 roku Mały atlas antropologiczny dorosłej ludności Polski

² Kryteria adekwatności i optymalności to: wygoda użytkownika, funkcjonalność projektowanych elementów oraz całego układu, jakim jest stanowisko pracy.

pomiary antropometryczne

— system centyli

dla potrzeb projektowania, zawierający wymiary 70 najistotniejszych cech budowy ciała. Kolejną edycją, będącą wynikiem wymienionej współpracy, jest Atlas antropometryczny dorosłej ludności Polski dla potrzeb projektowania zawierający zestaw 158 cech antropometrycznych, opracowany przez A. Batogowską i J. Słowikowskiego³.

Mimo wielu możliwości zastosowania wymiarów ciała populacji polskiej w projektowaniu pojawiają się niekiedy takie zadania projektowe, w których rozwiązaniu stosowniej jest nawiązać do wymiarów użytkowników projektowanego stanowiska pracy, maszyny lub urządzenia. W takich sytuacjach jest wskazane wykonanie pomiarów pożądanych cech budowy ciała użytkowników. Uzyskane wyniki pomiarów antropometrycznych wymagają opracowania statystycznego. Ponieważ większość parametrów antropometrycznych ma rozkład normalny, dlatego spotyka się stosunkowo niewielką liczbę osobników „średnich" pod każdym względem lub też pod względem niektórych parametrów. Z tego powodu do nowoczesnych opracowań pomiarów antropometrycznych wykorzystuje się system centyli⁴.

Jeżeli rozkład badanej cechy, np. wysokości ciała, jest normalny, to dowolny centyl takiej cechy C oblicza się na podstawie następującego wzoru:

gdzie:

x — średnia arytmetyczna, S — odchylenie standardowe,

u_p — p-ty centyl rozkładu normalnego unormowanego na (0,1), czyli rozkładu o średniej arytmetycznej równej zeru i odchyleniu standardowym równym jedności.

Por. A. Batogowska, J. Słowikowski, Atlas antropometryczny dorosłej ludności Polski dla potrzeb projektowania. Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Warszawa 1974, a. 5.

⁴ Centyl rzędu p, czyli p-ty centyl, jest to taka wartość C , dla której p procent populacji ma wartość danej cechy mniejszą, a pozostała część populacji, czyli (100—p) procent, większą niż C. Na przykład centyl 95 jest to wartość pomiaru, poniżej której znajduje się 9S% wszystkich pomiarów.

bezpośrednie korzystanie z pomiarów

Z otrzymanych danych antropometrycznych przyjmuje się do celów projektowania wartości 5-95 centyli. Wartości te obejmują zatem 95% osobników danej populacji⁵.

Zastosowanie centyli w projektowaniu przestrzeni pracy umożliwia ustalenie odestka użytkowników osiągających warunki komfortu przy danym rozwiązaniu projektowym⁶. Ma ono również znaczenie podczas oceny prototypów maszyn i urządzeń.

Wymiary ciała człowieka dzieli się na: długościowe, szerokościowe, głębokościowe i obwodowe. Pierwsze trzy wymiary ustalane są na podstawie punktów antropometrycznych (por. tab. 22). Wykonując pomiary długości odpowiednich odcinków ciała mierzymy odległości między dwoma wyznaczającymi je punktami ciała. Skrótowym opisem danego odcinka jest wymienienie nazwy (skrótu) dwóch ograniczających go punktów, np. a-da - długość kończyny górnej⁷. W projektowaniu stanowiska pracy wykorzystuje się zazwyczaj kilka do kilkunastu wymiarów ciała (por. tab. 23).

Istnieją dwa sposoby korzystania z wymiarów antropometrycznych podczas projektowania: bezpośredni i pośredni. Wybór sposobu jest uzależniony od stopnia złożoności projektowanego urządzenia lub maszyny oraz od stopnia zależności dwóch lub więcej cech antropometrycznych determinujących wymiary elementów projektowanego obiektu i ich wzajemnego usytuowania przestrzennego.

Bezpośrednie korzystanie z wymiarów antropometrycznych może nastąpić przy projektowaniu obiektów, dla których tylko jeden wymiar ma decydujące znaczenie (wysokość taśmy

⁵ H. Dreyfuss zaleca uwzględnienie 95% populacji. V opracowanych przez siebie tabelach podaje wartości 2,5 oraz 97,5 centyla. Por. H. Dreyfuaa, The measure o f man. Human factors in design Whitney, New York 1967, s. 56.

⁶ Na przykład drzwi o wysokości 185 cm odpowiadają 95 centylowi wzrostu populacji polskiej. Oznacza to, że jedynie 5% ludzi będzie miało trudności z przejściem przez takie drzwi.

^T Zapis a—da oznacza odległość między punktem akromion i dyktylion. V analogiczny sposób ustalamy wymiary szerokościowe, np. szerokość barkowa (a — a), i głębokościowe, np. głębokość klatki piersiowej. Por. E. Górska, E. Tytryk, Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1966.

Tabela 22. Ważniejsze punkty antropometryczne

Nr	Nazwa punktu	Symbol	Określenie
l	Akromion	a	Leży najbardziej bocznie na krawędzi wyrostka barkowego łopatki
2	Akropodion	ap	Najbardziej wyrastający ku przodowi punkt stopy, przypada na pierwszym (apI) lub drugim (apII) palcu stopy
3	Basis	B	Oznacza poziom, na którym stoi badany
4	Basis sedens	Bs	Oznacza poziom, na którym siedzi badany
5	Daktylion	da	Leży na najbardziej wysuniętych punktach na opuszkach palców ręki
6	Humerus	h	Najbardziej bocznie położony punkt na ramieniu, leżący na wysokości brzuśćca, mięśnia naramiennego
7	Illocristale	ic	Leży na zewnętrznej wardze grzebienia kości biodrowej, najbardziej bocznie
8	Opidfhokranion	op	Najbardziej wystający ku tyłowi punkt głowy
9	Perineale	per	Leży najwyżej w kroczu
10	Plemion	pte	Leży najbardziej ku tyłowi na guzie piętowym
11	Suprasternale	sst	Leży w wycięciu jarzmowym rękojeści mostka, najbardziej ku górze
12	Symphyaion	sy	Leży na górnym brzegu spojenia łonowego w linii środkowej ciała
13	Thorakospinale	ts	Leży na linii wyrostków kolczastych kręgosłupa na wysokości punktu xy pohoidale
14	Tibiale	ti	Leży na górnej krawędzi kości piszczelowej od strony przyśrodkowej
15	Vertex	v	Leży na szczycie głowy
16	Xyphoidale	xi	Leży w miejscu połączenia trzonu mostka z wyrostkiem mieczykowatym

Źródło: Por. E. Ziobro, Ergonomiczne projektowanie, s. 32.

montażowej, wysokość drzwi), jak również przy ustaleniu wysokości lub odległości wielu pojedynczych elementów przewidzianych do użytkowania przez człowieka (średnica otworu włazowego, odległość dwóch peryferyjnie usytuowanych w stosunku do pracownika elementów sterowniczych itd.).

Możliwość bezpośredniego korzystania z wymiarów antropometrycznych wyraźnie się zmniejsza w rozwiązaniach przestrzennych wymagających uwzględnienia trzech lub więcej wymiarów stanowiska pracy, maszyny czy urządzenia, determinowanych

Tabela 23. Wymiary antropometryczne mężczyzn i kobiet*

Nr wymiaru	Rodzaj wymiaru	Wielkość wymiaru dla osobnika 5-, 50-i 95-centylowego w mm
				mężczyźni			kobiety
			5	50	95	5	50	95
l	2	3	4	5	6	7	8
l	Wysokość ciała w pozycji stojącej	1597	1695	1797	1487	1577	1679
2	Wysokość płaszczyzny widzenia w pozycji stojącej	1502	1601	1693	393	1484	1581
3	Wysokość wyrostka barkowego	1286	1365	1464	1166	1281	1389
4	Wysokość kończyny dolnej mierzona od krocza	729	799	869	668	731	794
S	Maksymalny zasięg dolny ręki w pozycji stojącej przy zwiniętych palcach	616	676	736	595	647	700
6	Maksymalny zasięg przedni przy zwiniętych palcach (odległość od stycznej łopatki do dołu)	828	889	953	744	805	867
7	Maksymalny zasięg przedni przy wyprostowanych palcach, mierzony jako odległość od stycznej łopatki do daktylion III	752	810	874	676	734	793
8	Maksymalny zasięg boczny ręki w pozycji stojącej przy wyprostowanych palcach (mierzony od płaszczyzny symetrii)	813	874	931	748	800	874
9	Maksymalny zasięg górnej ręki w pozycji stojącej przy zawiniętych palcach	1974	2126	2229	1010	1934	2044
10	Maksymalny zasięg górnej ręki w pozycji stojącej przy wyprostowanych rękach	2041	2204	239	170	2006	2130
11	Wysokość ciała w pozycji siedzącej	825	883	937	772	827	881
12	Wysokość płaszczyzny widzenia w pozycji siedzącej	716	782	834	670	723	786
13	Wysokość wyrostka barkowego w pozycji siedzącej	552	606	654	519	566	620
14	Maksymalny zasięg przedni ręki w pozycji siedzącej przy zwiniętych palcach	746	793	872	677	733	789
15	Odległość łokcia od siedziska	233	302	346	242	291	344
16	Długość siedzeniowa (podkolanowa) uda	409	457	506	411	451	500
17	Odległość między oparciem siedziska a przednią częścią kolana (pozycja siedząca wymuszona)	539	583	626	519	564	614

cd. lab. 23

l	2	3	4	5	6	7	8
18	Wysokość górnej powierzchni kolana w pozycji siedzącej	485	528	573	443	486	523
19	Wysokość podkolanowa w pozycji siedzącej (udo przylegające na całej długości siedziska)	408	445	476	387	418	450
20	Największa szerokość ramion przy rękach opuszczonych wzdłuż tułowia	403	438	471	349	378	408
21	Największa szerokość bioder w pozycji siedzącej	310	343	393	323	358	409
22	Największa szerokość kolan w pozycji siedzącej	179	201	228	169	187	245
23	Ciężar ciała**	56	71	91	47	60	82

Aktualny szacunek dla dorosłej ludności. ** Ostatni pomiar (poz 23) jest podany w kg. Źródło: Por. E. Ziobro. Ergonomiczne projektowanie, s. 34-36.

pośrednie korzystanie z pomiarów:

dwuwymiarowe modele człowieka (manekiny)

wieloma cechami budowy ciała pracownika (rozmieszczenie koła kierownicy, pedałów przyspieszenia i hamowania w stosunku do siedziska kierowcy). Optymalne rozwiązanie tego zagadnienia w bezpośredni sposób komplikuje istnienie kilku możliwych rozwiązań kinematycznych.

Do tego rodzaju projektowania obiektów stosuje się pośrednie sposoby korzystania z wymiarów antropometrycznych: fizyczne modele człowieka, modele osobnicze (probanci), matematyczne modele relacji istniejących między poszczególnymi wymiarami człowieka oraz wymiarami projektowanych obiektów.

Podczas projektowania rozmiarów przestrzeni pracy, maszyn i urządzeń korzysta się z dwóch rodzajów modeli człowieka: dwuwymiarowych (manekinów) oraz trójwymiarowych (fantomów).

Modele dwuwymiarowe można wykonać ręcznie z odpowiednio twardego materiału, mając do dyspozycji wzorzec sylwetki człowieka oraz wymiary poszczególnych jego części. Najczęściej stosowane wzorce są profilem poprzecznym sylwetki człowieka. Dostateczną dokładność zapewnia skala 1:10. Istotny wpływ na dokładność ustalonych do projektowania wymiarów ma właściwe ustalenie punktów osi obrotu poszczególnych części

trójwymiarowe modele człowieka (fantomy)

manekina, odpowiadających osiom obrotu odpowiednich stawów. W zależności do potrzeb sporządza się manekiny odpowiadające sylwetce pracownika. Istnieją klasyfikacje według typów budowy. I tak Mac'Auliffa wyróżnia typ oddechowy, trawienny, mięśniowy i mózgowy lub według klasyfikacji Kretschmera - typ leptosomiczny, czyli asteniczny, atletyczny, eurosomiczny, czyli pykniczny⁸.

W niektórych stadiach projektowania, jak również podczas przeprowadzania korekty w istniejących już układach ergonomicznych pomocne są modele trójwymiarowe (fantomy). Są one wykonywane w różnej skali, do wymiarów naturalnych człowieka włącznie. Fantomy odpowiadające naturalnym wymiarom człowieka mogą być stosowane z oryginalnymi elementami stanowiska pracy bądź też w odniesieniu do urządzeń prototypowych. Posługiwanie się fantomami w skali mniejszej niż 1:1 wymaga odpowiednich makiet imitujących projektowane stanowiska pracy, maszynę lub urządzenie.

Posługiwanie się probantami jest pożądane na każdym etapie projektowania stanowisk pracy . Dzięki probantom symulującym rolę użytkownika projektowanego urządzenia (makiety) można łatwo ustalić nie tylko rozwiązania przestrzenne, lecz także uzyskać dokładne informacje o stopniu wygody. Subiektywny charakter wypowiedzi probantów można zobiektywizować przez zadawanie użytkownikom pytań dotyczących danego wariantu rozwiązania bądź też przez wykonanie dodatkowych badań fizjologicznych, np. elektromiograficznych. W przypadku ustalenia kątów wygody można znaleźć optymalny wariant dzięki kryterium minimalnego napięcia bioprądów.

Ostatnio do projektowania stanowisk pracy na coraz większą skalę jest wykorzystywany sposób modelowania matematycz-

⁸ Dla potrzeb przemysłu odzieżowego stosuje się cztery typy fantomów (A, B, C, D), odpowiadających częściowo typom konstytucjonalnym, a zarazem zróżnicowanych pod względem stopnia otyłości.

Probancii są to osobnicy o prawidłowej budowie i proporcjach ciała, którzy swoimi wymiarami odpowiadają wymiarom osobników 5-, 50- i 95-centylowych. Dzięki temu mogą być wykorzystani do oceny stopnia dostosowania przestrzennego makiety (w skali 1:1) lub prototypu danego urządzenia do wymiarów ciała i zakresu ruchu człowieka badanego w określonej pozycji.

układ przestrzenny stanowiska pracy

nego. Zmiennymi wyjaśniającymi (niezależnymi) są cechy antro­pometryczne. Metoda ta w ergonomii stosowana jest rzadko w porównaniu do innych metod¹⁰.

4.2. Racjonalna postawa przy pracy. Ergonomiczne kształtowanie ruchów przy pracy

Świadoma, twórcza działalność człowieka od początku dostosowana była do wymiarów i proporcji ciała ludzkiego. Najprymitywniejsze nawet narzędzia, pomieszczenia mieszkalne czy ich wyposażenie musiały odpowiadać swoimi wymiarami wymaganiom człowieka. Początkowo wymiary te uzyskiwano doświadczalnie. Wprowadzenie wyższych form organizacji produkcji, zwłaszcza przemysłowej, spowodowało konieczność dokładniejszego określenia niektórych wielkości odpowiadających coraz większej liczbie użytkowników. Wartości te określano, badając proporcje i wielkość ciała ludzkiego. Ruch człowieka, jego czynności określają przestrzeń, w której człowiek może się swobodnie poruszać bez narażenia się na przedwczesne zmęczenie. Dlatego człowiek jako wielkość przestrzenna, charakteryzując się pewnym ciężarem, sposobami i szybkością poruszania się, potrzebami fizjologicznymi, jak również wymaganiami określonymi co do warunków bytu, stał się podstawowym czynnikiem projektowania urządzeń technicznych. Istotnym elementem dostosowania pracy do człowieka jest właściwe zaprojektowanie stosunków przestrzennych na stanowisku roboczym. Przestrzenny układ stanowiska roboczego określa pozycję ciała przyjmowaną przez pracownika podczas wykonywania czynności zawodowych z wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami w zakresie zmęczenia, bezpieczeństwa i szybkości pracy, a niekiedy z daleko idącymi skutkami zdrowotnymi.

Punktem wyjścia do projektowania stanowiska pracy są informacje dotyczące przedmiotu pracy, sposobu i miejsca jej wykonywania. Informacje te wynikają przeważnie z ustaleń technologicznych w zakresie określonej produkcji. Wśród infor-

¹⁰ Przyczyną takiego stanu rzeczy jest intensywny rozwój biomechaniki, która operuje cechami budowy ciała i prawami fizjologii w bajaniu i interpretacji pozycji i ruchów człowieka.

pozycje robocze:

pozycja stojąca

pozycja klęcząca

pozycja siedząca

macji dotyczących sposobu wykonywania pracy powinno również znajdować się określenie pozycji roboczej pracownika. Projektant nie ustala pozycji roboczej człowieka. W tej sprawie decyzję podejmuje technolog, organizator pracy oraz lekarz przemysłowy lub fizjolog pracy.

Na usprawnienie stanowiska roboczego składa się wiele przedsięwzięć technologicznych, organizacyjnych, antropometrycznych, fizjologicznych i psychicznych. W rozważaniach ograniczymy się do kwestii dotyczących wysiłku pracownika, jego postawy i racjonalizacji ruchów.

Przy wyborze pozycji roboczej dla prac charakteryzujących się pokonywaniem znacznych oporów, wykonywaniem ruchów kończynami górnymi, dolnymi i tułowiem o szerokim zakresie ruchu najbardziej korzystny układ dźwigni zapewnia pozycja stojąca. Pozycja stojąca wymaga, aby płaszczyzna pracy znajdowała się około 7 cm poniżej łokcia. Przy takiej wysokości ręce mogą być podczas pracy zgięte w stawie łokciowym pod kątem lekko rozwartym. Pracownik o wzroście 167 cm ma łokcie na wysokości 104 cm. Oznacza to, że górna powierzchnia stołu powinna znajdować się na wysokości 97 cm. Do prac precyzyjnych należy stosować stoły o nieco większej wysokości, aby przedmiot manipulacji był bliżej oczu (por. rys. 27).

Do wszystkich prac wymagających przyjęcia pozycji klęczącej lub leżącej nawet przez kilkanaście minut należy przygotować i stosować odpowiednie podnośniki lub kanały umożliwiające wykonanie pracy w pozycji stojącej. Pozycje klęczące i kuczne są bardzo męczące ze względu na statyczną pracę dużych grup mięśni kończyn dolnych i pasa miednicowego, mimo że wielkość wydatku energetycznego nie różni się istotnie od wydatku spowodowanego pozycją stojącą i wynoszącego około 16% podstawowej przemiany energii.

Do wszelkich czynności związanych z wykonywaniem ruchów w optymalnym zasięgu i nie wymagających zbyt częstego przemieszczania się z miejsca na miejsce zaleca się pozycję siedzącą jako najmniej męczącą. Przykładem pracy w pozycji siedzącej jest montaż ręczny. Wymaga on takiego zorganizowania stanowiska roboczego, aby wszystkie narzędzia, materiały i inne przedmioty niezbędne do pracy znajdowały się w normalnym obszarze

Rys. 27. Organizacja stanowiska pracy człowieka w pozycji stojącej (mężczyzny) — według Stiera

A — poziom urządzeń kontrolno-pomiarowych, które należy obserwować;

B — wysokość, na jakiej powinny znajdować się narzędzia podczas pracy maszyny; C — wysokość wykonywania prac ręcznych bez potrzeby dokładnej kontroli wzrokowej, ze swobodą ruchu; D — poziom wykonywania pracy przy manipulowaniu ciężkimi przedmiotami

Źródło: Por. E. Ziobro, Ergonomiczne projektowanie, s. 33

wymiary pionowe elementów stanowiska pracy

pracy¹¹. Wykonywanie pracy z rękami wyciągniętymi jest szczególnie niekorzystne, toteż w obszarze maksymalnego zasięgu winny znajdować się jedynie elementy pomocnicze, narzędzia rzadko używane (por. tab. 24 i rys. 28).

Pozycja siedząca określa w dużym stopniu wymiary pionowe elementów stanowiska pracy. Istotnym czynnikiem są wymiary krzesła (siedziska) i stołu oraz proporcje między nimi. Krzesła winny być konstruowane w ten sposób, aby stopy opierały się na podłodze lub na specjalnej podpórce. Najkorzystniejsze są krzesła, których odległość płaszczyzny poziomej od podłogi lub podpórki jest nieco mniejsza od odległości podkolanowej. Różno-

¹¹ Normalnym obszarem pracy jest część pola pracy, na którym pracę można wykonywać rękami zgiętymi w stawie łokciowym. Natomiast maksymalny obszar pracy wyznacza długość wyciągniętych rąk.

Tabela 24. Wymiary antropometryczne zasięgu normalnego i maksymalnego (w cm) dla kobiet i mężczyzn*

Oznaczenia cyfrowe (por rys. 28*)	Zasięg
		poziomy		pionowy
		kobieta	mężczyzna	kobieta	mężczyzna
l	20	24	140	155
2	66	72	110	135
3	110	135	68	77
4	137	155	72	80
5	20	24	63	70
6	30	33	126	140
7	48	55	73	80
8	-	-	43	50

Zasięg ramion dla mężczyzn o wzroście 168 cm i kobiet o wzroście 159.

Źródło: Według J. Bienielskiego, cyt. za J. Kania, Wybrane zagadnienia z ergonomii, Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1973, s. 94.

zakresy pola widzenia

rodność wymiarów antropometrycznych ludności i trudności w związku z tym jednoznacznego określenia wymiarów pionowych krzesła przemawiają za koniecznością konstruowania krzeseł o wysokości regulowanej. Konstruowanie krzesła wymaga także określenia odpowiedniej głębokości, tj. odległości od oparcia do krawędzi znajdującej się w regionie kolan. Odległość tę ustala się na podstawie wyników pomiarów antropometrycznych.

Racjonalna struktura obszaru pracy powinna uwzględniać także zakresy pola widzenia. Czynności wymagające dużej dokładności wykonania i znacznego zaangażowania wzroku powinny być zlokalizowane w optymalnym polu widzenia i w odpowiedniej odległości od oczu.

Prawidłowe rozwiązanie zasięgu w trzech wymiarach pozwala na wykonywanie pracy bez schylania się, wstawania, wychylania czy wyginania tułowia. Tak więc dla właściwego opracowania stanowiska roboczego konieczna jest znajomość danych antropometrycznych populacji, szczególnie zaś zasięgu rąk w różnych pozycjach.

W celu zminimalizowania kosztu biologicznego wykonywanej pracy dąży się do zredukowania rozmiarów pracy dynamicznej,

Rys. 28. Normalne i maksymalne obszary pracy

a—w kierunku poziomym, b—w kierunku pionowym, równoległym i prostopadłym

Źródło: Por. Ergonomia 2, 8. 33

ergonomiczne postulaty pozycji roboczej

a więc wysiłku mięśniowego bezpośrednio związanego z daną czynnością. Układ stanowiska winien wyeliminować pracę statyczną, a więc wysiłek związany z koniecznością utrzymania ciała w pozycji stojącej, utrzymania wyciągniętych ramion lub utrzymywania ciężaru narzędzi obrabianej części, wreszcie ograniczyć pracę w pozycji pochylonej, skręconej, wyciągniętej czy przyjmowania innej pozycji wymuszonej.

Jednym z podstawowych postulatów ergonomicznych jest zapewnienie robotnikowi pracy w pozycji siedzącej albo przynajmniej zabezpieczenie mu możliwości korzystania z siedzenia dla odpoczynku w ciągu dnia pracy. Wiadomo, że zachowanie pozycji stojącej w pracy wymaga od pracowników wydatkowania o 11-12% więcej energii niż przy postawie siedzącej. Wydatek ten rośnie wielokrotnie, jeżeli robotnik musi się przy pracy często schylać. Wynika to stąd, że środek ciężkości ciała znajduje się stosunkowo wysoko (około 57% wzrostu licząc od ziemi).

ergonomiczne kształtowanie ruchów przy pracy:

Ponadto stała praca w pozycji stojącej jest szkodliwa dla zdrowia. Powoduje ona choroby zawodowe, jak płaskostopie, zniekształcenie stawów kolanowych oraz żylaki. Sytuacja ulega dalszemu pogorszeniu, jeżeli pracownik musi pracować w pozycji wymuszonej. Z punktu widzenia fizjologicznego stała praca w pozycji stojącej może być uzasadniona tylko koniecznością wykonywania czynności wymagających znacznego wysiłku fizycznego lub stałej zmiany miejsca pracy w związku z technologicznymi czy organizacyjnymi cechami pracy.

Wiadomo z doświadczenia, że praca przez wiele godzin w pozycji siedzącej jest również męcząca. Jest to w znacznym stopniu wynikiem nieprawidłowego zaprojektowania krzeseł do pracy lub niewłaściwej proporcji między stołem do pracy a krzesłem, co powoduje wymuszoną pozycję ciała. W niektórych przypadkach zaleca się także taki układ stanowiska roboczego, który umożliwi pracę na przemian w pozycji stojącej i siedzącej.

Obecnie zaobserwować można ewolucję w dziedzinie techniki pracy produkcyjnej, jej organizacji, a także warunków, w jakich jest ona wykonywana. Polega ona na redukowaniu w coraz większym stopniu poruszania się pracownika wokół stanowiska roboczego. Powoduje to wiele pozytywnych skutków w organizmie pracownika, wynikających głównie ze znacznego zmniejszenia dynamicznego wysiłku fizycznego i związanego z nim zmęczenia. Powiększa się jednak przy tym zmęczenie statyczne, wynikające z przeciążenia niektórych organów czy mięśni. Jeśli pracownik zmienia często pozycję przy pracy, to szkodliwość ewentualnych nieprawidłowości pozycji jest stosunkowo mniejsza ze względu na związany z tą zmiennością czynnik kompensacyjny. Natomiast niewłaściwa postawa przy pracy na stanowiskach, gdzie pracownik nie ma częstych okazji do zmiany pozycji, przyczynia się do szybkiego powstawania stanu zmęczenia statycznego oraz trwałych zmian patologicznych w organizmie człowieka.

Istotnym zagadnieniem jest ergonomiczne kształtowanie ruchów przy pracy. Spełnienie tego warunku wymaga od projektanta stanowiska pracy uwzględnienia czynników fizjologicznych i psychologicznych, od których uzależnione są ruchy ciała człowieka. Taki sposób postępowania może przyczynić się do uzys-

— zasady przy projektowaniu stanowisk

— warunki dużej

dokładności

ruchów

kania określonego rodzaju korzyści: oszczędności czasu, energii (mięśni i systemu nerwowego), zwiększenia precyzji ruchów¹².

Pierwszą zasadą, jakiej należy przestrzegać podczas projektowania, jest to, aby wzajemny stosunek między ruchem, który zamierzamy wykonać, a rezultatem, jaki w wyniku tego chcemy osiągnąć, uwzględniał:

— odległość, która winna wyrażać optymalny stosunek między odległością zamierzoną i docelową,

— kierunek ruchu — powinien uwzględniać stosunek między zamierzonym kierunkiem ruchu a ruchem (rzeczywistym), a więc winien być naturalny, zgodny z przyzwyczajeniami pracownika,

— czas wykonania — winien być zminimalizowany między ruchem zamierzonym a ruchem docelowym.

Druga zasada polega za optymalizowaniu wysiłku fizycznego (pracy mięśni). Zgodnie z tą zasadą należy tak zaprojektować stanowiska pracy, aby:

— raczej przesuwać przedmioty pracy aniżeli transportować,

— dzielić przedmioty pracy na mniejsze części (o ile jest to możliwe technicznie) oraz zwiększać szybkość ruchu,

— zmniejszać różnicę obciążenia między początkiem i końcem

cyklu pracy.

Trzecia zasada polega na minimalizowaniu wysiłku mięśni antagonistycznych poprzez:

— automatyzowanie ruchów w kierunku od skurczowych do rozkurczowych,

— unikanie gwałtownych zmian oraz wprowadzenie ruchów kulistych i eliptycznych.

Istotnym zagadnieniem jest stworzenie warunków na stanowisku pracy zapewniających w miarę wysoką dokładność ruchów. Największą dokładność ruchów rąk zapewnić można poprzez takie zaprojektowanie stanowiska pracy, aby czynności wykonywane były na wysokości łokcia i w jak najbliższej odległości od pracownika. Ponadto dokładność ruchów jest większa przy wykonywaniu go ręką aniżeli nogą. W przypadku zwiększenia siły oddziaływania ręki, nogą osiąga się tę samą dokładność ruchów. Dokładność ruchów liniowych wykonywanych ręką uniesioną

¹² Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 35-50.

Rys. 29. Ruchy liniowe Źródło: Por. Ergonomia 2, s. 3

w poziomie zmienia się w zależności od kierunku ruchu. Precyzja ruchu zwiększa się od punktu środkowego do 135 i 315° i obniża się do 45 i 225° (por. rys. 29).

4.3. Organizacja stanowiska roboczego z ergonomicznego punktu widzenia

Organizacja pracy ludzkiej przez długie wieki opierała się głównie na nawykach i doświadczeniu, a tylko w znikomym stopniu na zastosowaniu osiągnięć naukowych. Rozwój wiedzy w tej dziedzinie zapoczątkował tak zwaną szkołę naukowej organizacji pracy. W zakresie tej problematyki można odnotować kilka podejść:

klasyczne, human relations, recentralistyczne, behawiorystyczne i systemowe¹³.

Najbardziej przydatnym ujęciem teoretycznym w kontekście prowadzonych rozważań wydaje się podejście systemowe¹⁴. Przedstawicielami systemowego traktowania przedmiotu badań

^u Większość autorów jest zgodna co do celowości wyodrębnienia w ramach systemu produkcyjnego przedsiębiorstwa przemysłowego następujących subsystpmów: techniczno-technologicznego, społecznego oraz ekonomicznego.

¹⁴ Por. J. Olszewski, Technological progress and work system, w: The ergonomics of manual work, ed. by William S. Marras, W. Krakowski, J. L. Smith, L. Pacholski, Taylor & Francis, London-Washington DC 1993, s.569-571.

ujęcie systemowe

rodzaje powiązań w procesie pracy

w ergonomii są m.in. P. M. Fitts, L. von Bertalanffi i A. D. Hall. Od pewnego czasu można zaobserwować także w polskiej ergonomii próby podejścia systemowego. Z reguły są to rozważania nie wykraczające poza ramy ogólnych pojęć, chociaż można spotkać publikacje dające przykłady konkretnych metod możliwych do bezpośredniego stosowania¹⁵.

W latach sześćdziesiątych zaczęto analizować problematykę rozdziału funkcji między człowiekiem a maszyną w ujęciu systemowym. K. Murell używa terminu „mań — machine unit" („jednostka człowiek — maszyna") dla oznaczenia powiązania pojedynczego pracownika z jedną maszyną. Takie jednostki mogą być z kolei powiązane ze sobą, tworząc inne formy systemowe, np. jedna maszyna obsługiwana przez kilku pracowników — taśma montażowa lub też jeden pracownik obsługujący kilka maszyn, np. prządka (por. tab. 25). Badania takich systemów nazwano w literaturze anglosaskiej „systems engineering" („konstrukcja systemów").

Przedmiotem naszego zainteresowania jest stanowisko pracy, na którym powiązanie człowieka z maszyną jest jednym z elementów różnorodnych powiązań występujących w pracy. Można wyróżnić cztery rodzaje powiązań w procesie pracy: człowiek — maszyna, człowiek — człowiek, maszyna — maszyna oraz operacja — operacja. Ostatnie dwa rodzaje powiązań należą do dziedziny technologii lub organizacji produkcji. Natomiast powiązanie człowieka z człowiekiem jest domeną psychologii i socjologu, a także ekonomiki pracy. Pozostaje pierwsza grupa powiązań — człowieka z maszyną, która nas interesuje.

Metodologia analizy powiązań występujących w pracy jest dziedziną bardzo słabo rozwiniętą w psychologii i nauce o organizacji. Ma ona jednak wielkie znaczenie dla optymalizacji rozwiązań konstrukcyjnych, technologicznych i organizacyjnych w przemyśle i innych dziedzinach gospodarki. Metody optymalizacji są często związane z najwyższymi osiągnięciami współczesnej techniki w dziedzinie przetwarzania danych przy wykorzystaniu elektronicznych maszyn cyfrowych. Dla celów, które nas

¹⁵ Por. K. Rogalińaki, Ergonomiczny system przemysłowy w przedsiębiorstwu przemysłu meblarskiego, Wyd. Politechniki Poznańskiej, „Rozprawy" nr 32, Poznań 1977, a. 9.

Tabela 25. Klasyfikacja stanowisk roboczych

Cecha	Rodzaje stanowisk roboczych
Specjalizacja	Uniwersalne, specjalizowane, specjalne
Poziom mechanizacji	Ręczne, maszynowo-ręczne, zmechanizowane, zautomatyzowane, aparaturowe
Jednostki wyposażenia	Jednomaszynowe, wielomaszynowe, jedno- i wieloaparaturowe
Wykonawcy	Indywidualne, zespołowe
Funkcja	Dla produkcji podstawowej, dla produkcji pomocniczej
Umiejscowienie	Stacjonarne, ruchome

Źródło: Por. G. Kuraż, Organizacja stanowisk roboczych, w: Podstawowe założenia teorii i melodyki organizacji pracy, pod red. W. P. Woronkowa, PWE, Warszawa 1972, ». 146.

optymalizacja powiązań w procesie pracy

pojęcie „powiązań"

interesują, przy badaniach typu ergonomicznego istnieją znacznie prostsze sposoby optymalizacji rozwiązań. Przykładowo można bliżej zapoznać się z metodą opracowaną przez zespół psychologów amerykańskich pod kierunkiem A. Chapanisa¹⁶, specjalizujących się w zagadnieniach psychologii inżynieryjnej.

W badaniach ergonomicznych ważne jest określenie, w jaki sposób robotnik posługuje się urządzeniami sterującymi na stanowisku roboczym. Jak często posługuje się on poszczególnymi urządzeniami, a zwłaszcza w jakiej kolejności to czyni? Co robotnik robi po użyciu np. dźwigni A? Jaki będzie jego następny ruch? Przy pracy skomplikowanej może to stanowić poważny problem.

Dla opracowania tego zagadnienia wprowadzono pojęcie „powiązania". Jeżeli robotnik używa najpierw przycisku A, potem zaś dźwigni B, to występuje powiązanie AB itp. Wprowadzenie pojęcia „powiązania" umożliwia podział obserwowanej pracy na odpowiednie czynniki składowe.

Informacje na temat występujących powiązań zdobywa się bądź przez bezpośrednią obserwację jednego lub kilku robotników wykonujących daną pracę bądź też na makietach maszyn. W przypadku braku możliwości przeprowadzenia takiej obserwacji można ustalić powiązania, zapytując doświadczonych robotników o kolejność wykonywanych przez nich czynności.

¹⁰ Por. Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, a. 98-135.

częstotliwość i ważność powiązań

względna wartość powiązań

Uzyskane informacje można przedstawić przykładowo, tak jak w tabeli 26.1 tak każdej literze z góry i z boku odpowiada kolejne urządzenie sterujące. Liczby określają, ile razy użyto danego powiązania. Liczby powyżej linii przekątnej mają swój odpowiednik w liczbach poniżej tej linii, co pokazuje powiązania obu urządzeń.

Istotna jest jednak nie tylko częstotliwość występowania poszczególnych powiązań w ciągu dnia pracy, ale także ich ważność. Niektóre powiązania są ważniejsze od innych, chociaż mogą występować nie tak często. Jeżeli obsługa jakiegoś urządzenia jest kwestią zasadniczą dla bezpieczeństwa układu, to umieścimy to urządzenie tak, aby mogło ono być szybko dostępne i uchwycone. Niekiedy duże znaczenie ma użycie dwóch urządzeń sterujących jednego po drugim, mimo że powiązania te mogą występować niezbyt często. Stąd przy rozmieszczeniu urządzeń sterujących należy uwzględnić nie tylko częstotliwość powiązań, ale i ich znaczenie. Ustalenie tego znaczenia jest nieraz bardzo trudne, ponieważ należy opierać się na subiektywnej ocenie operatorów danego urządzenia. Można się tu posłużyć sondażem przeprowadzonym wśród zainteresowanych, którym należy doręczyć wykaz wszystkich występujących urządzeń z prośbą o zaznaczenie numerami kolejności ich znaczenia.

Znając częstotliwość występowania i ważność poszczególnych powiązań, możemy obliczyć ich względną wartość. Może zdarzyć się, że absolutny priorytet trzeba będzie przypisać jakiemuś jednemu powiązaniu, bez względu na to, jak często się go używa. W innych przypadkach decydującym czynnikiem będzie po prostu częstotliwość jego występowania.

Z reguły jednak stosuje się prostą metodę przyznania tego samego znaczenia częstotliwości występowania i ważności powiązań. W większości przypadków przyjmuje się skalę trzystopniową, przyznając poszczególnym powiązaniom stopień 3, 2 lub l, zależnie od częstotliwości występowania bądź ważności. Powiązania najczęściej występujące lub najważniejsze otrzymują ocenę 3, powiązania zajmujące miejsce środkowe ocenę 2, zaś powiązania występujące rzadko lub mające małe znaczenie ocenę l. Następnie mnożymy jedną ocenę przez drugą, otrzymując ogólną wartość poszczególnych powiązań.

Tabela 26. Częstość występujących powiązań

	Urządzenia sterujące
Urządzenia sterujące		A	B	C	D	E	r	G	H	I	J	K	L
		A		3	4	2	10	9	8	-	7	-	-	3
		B	3		1	2	-	5	-	7	-	14	10	-
		C	4	1		4	20	12	-	15	3	4	-	15
		D	2	2	4		7	16	-	10	-	5	9	-
		E	10	-	20	7		7	6	17	21	10	12	-
		F	9	5	12	16	7		8	-	13	-	-	20
		G	8	-	-	-	6	8		3	8	20	9	-
		H	-	7	15	10	17	-	3		-	18	4	-
		I	7	-	3	-	21	13	8	-		5	-	-
		J	-	14	4	5	10	-	20	18	5		-	-
		K	-	10	-	9	12	-	9	4	-	-		-
		L	3	-	15	-	-	20	-	-	-	-	-
		46	42	78	55	110	90	62	74	57	76	44	38

Źródło: Opracowanie własne.

ustalanie,

priorytetów w powiązaniach

optymalizacja

rozmieszczenia

układu

Przed wskazaniem, w jaki sposób wykorzystać te wartości do optymalizacji rozmieszczenia urządzeń sterujących na tablicy lub na maszynie, należy omówić inny problem, którego rozwiązanie ma przebieg podobny, jak rozwiązanie problemu rozmieszczenia urządzeń sterujących. Chodzi o rozmieszczenie maszyn i ludzi, tak aby stworzyć układ możliwie efektywny¹⁷. Przede wszystkim ustalamy powiązania pomiędzy człowiekiem a człowiekiem, człowiekiem a maszyną, maszyną a maszyną¹⁸.

Podobnie jak przy analizie powiązań pomiędzy urządzeniami sterującymi, tak i tutaj ustalamy częstotliwość i ważność poszczególnych powiązań, stosując metodę obserwacji bezpośredniej lub wywiadu z zainteresowanym. W rezultacie uzyskujemy ocenę poszczególnych powiązań występujących w danym układzie. Znalezienie optymalnego rozplanowania urządzeń sterujących czy rozwiązanie układu człowiek — maszyna na drodze przeliczeń matematycznych byłoby pracą niezwykle żmudną i skomplikowaną. Zamiast tego można zastosować metodę graficzną, która w większości przypadków jest całkowicie wystarczająca.

Do tego rodzaju analizy należy wybrać jedynie najważniejsze elementy układu, pomijając takie szczegóły, jak telefony, przełączniki, ołówki itp., a także tylko tych pracowników i te maszyny, które mają ocenę powiązań. W następnej kolejności przystępujemy do sporządzenia tabeli tych ocen, przy czym zaleca się używanie odmiennych symboli dla maszyn i dla ludzi (np. liter dla maszyn i cyfr dla ludzi). Wzorem takiego przedstawienia ocen

¹⁷ W praktyce przemysłowej spotyka się często metody przypominające sposoby rozmieszczania mebli w mieszkaniu. Najpierw ustawiamy tapczan i biurko po jednej stronie pokoju, szafkę z książkami po drugiej stronie pokoju, telewizor w jednym z rogów, stolik i fotele w innym miejscu. Zdarza się, że występują wady takiego ustawienia, co powoduje przestawienie mebli. Taka metoda prób i błędów jest w praktyce przemysłowej zbyt prymitywna i kosztowna. Ażeby tego uniknąć, stosujemy taką samą metodę, jak przy planowaniu rozmieszczenia urządzeń sterujących.

^l8 Powiązania powstają, gdy jeden pracownik musi kontaktować się z drugim pracownikiem lub przekazać mu materiał. Powiązanie powstaje również wtedy, gdy materiał przechodzi od jednej maszyny do drugiej i gdy robotnik musi kolejno przezbrajać różne maszyny.

Tabela 27. Wartości powiązań pomiędzy poszczególnymi ludźmi i maszynami*

Ludzie	Maszyny			Ludzie
		A	B	C	1	2	3	4	5
l	2	l	ó	x	9	9	2
2	l	6	4	9	x	-	-	-
3	6	2	4	9	-	x	-	-
4	4	4	-	2	-	-	x	-
5	—	—	2	—	-	-	-	x

W tabeli nie zostały wykazane powiązania pomiędzy maszynami, lecz jedynie pomiędzy poszczególnymi ludźmi oraz pomiędzy maszynami i ludźmi.

Źródło: Opracowanie własne.

- metoda graficzna

jest tabela 27 (przyjęto wartości przykładowe). Liczby w kratkach ilustrują powiązania, które zostały ustalone po pomnożeniu częstotliwości powiązań przez ocenę ich wartości. Oceny dokonano przy zastosowaniu skali trzystopniowej (3, 2, l).

Dane liczbowe ujęte w powyższej tabeli umożliwiają rozwiązanie problemu rozmieszczenia układu metodą graficzną. Pierwszy etap rozwiązania ukazuje górna część rysunku 30- Dla przedstawienia ludzi użyto kółek, dla przedstawienia maszyn - kwadratów. W pierwszej kolejności rysujemy i oznaczamy pozycję wykazującą najwyższą wartość powiązań (jest nią pracownik l). Następnie nanosimy pozycję mającą najwyższą wartość powiązań z pracownikiem l — jest nią pracownik 2 — i łączymy obie pozycje kreską. Kolejno nanosimy wszystkie pozycje według wartości ich powiązań z pracownikiem l. Po ukończeniu tego ciągu rozpoczynamy kreślenie powiązań występujących pomiędzy innymi pozycjami, dopóki nie wprowadzimy do wykresu wszystkich pozycji. Dolna część rysunku przedstawia to gamo rozwiązanie w sposób uproszczony, tak aby możliwie skrócić linie powiązań. Tak opracowany wzór optymalizacji rozmieszczenia układu metodą graficzną może stanowić istotne narzędzie w organizacji stanowisk z punktu widzenia ergonomicznego w układzie człowiek — człowiek i człowiek - maszyna.

Wyrobienie sobie syntetycznego poglądu na specyfikę organizacji stanowisk roboczych ułatwi podanie kilku przykładów. Na

Rys. 30. Graficzne rozwiązanie problemu rozmieszczenia układu Źródło: Por. J. Rosner, Przystosowanie, s. 33

ergonomiczna organizacja stanowisk pracy:

kabina kierowcy

szczególną uwagę zasługuje omówienie organizacji takich stanowisk roboczych, jak: kabina kierowcy, linia montażowa, stanowisko specjalne, obsługa wielomaszynowa, sterowanie przepływem produkcji (pulpit sterowniczy)¹⁹.

Kabina kierowcy powinna przede wszystkim zapewnić optymalne warunki pracy kierowcy. Na pierwszym miejscu stawia

¹⁹ W przemyśle występuje kilka rodzajów stanowisk roboczych: specjalne, specjalizowane i ruchome. Ze. względu na ograniczony zakres opracowania omówiono jedynie stanowiska robocze najbardziej typowe dla warunków produkcji wielkoseryjnej. Por. M. Złowodzki, O środowisku, architektonicznym pracy biurowej, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1992.

— linia montażowa

się w samochodach dobrą obserwację drogi, a w maszynach roboczych również obserwację pracy mechanizmów roboczych. Kierowca powinien mieć właściwie rozmieszczone urządzenia sterownicze. Ponadto, ze względu na konieczność wielogodzinnej pracy, siedzenie dla kierowcy powinno być wygodne i pozwalać na regulację, zapewniając dobrą widoczność podczas jazdy lub pracy maszyn roboczych.

Organizacja stanowisk linii montażowej powinna uwzględniać takt linii, to jest czas pomiędzy zejściem z linii lub przesunięciem się na dowolnym stanowisku dwóch kolejnych przedmiotów. Stanowisko robocze powinno być tak urządzone, by mogło zapewnić robotnikowi najwygodniejszą pozycję i najwłaściwsze rozmieszczenie wszystkich przedmiotów niezbędnych do montażu. Przez zastosowanie odpowiednich urządzeń można zmniejszyć liczbę ruchów, usunąć wszystkie ruchy zbyteczne i trudne, tak aby czas operacji i zmęczenie robotnika były najmniejsze.

Montaż w linii potokowej może odbywać się bądź bezpośrednio na przenośniku transportowym, bądź też na palecie. Najkorzystniejsza jest sytuacja, jeśli operację można wykonywać na przedmiocie poruszającym się, ponieważ przesuwanie lub przenoszenie wyrobu wywołuje zmęczenie pracownika.

Przy pracach montażowych zatrudnia się przede wszystkim kobiety. Należy zapewnić im pracę w pozycji siedzącej. Wzajemnie ułożenie montowanego przedmiotu, części i narzędzi powinno |in'ć takie, aby ruchy robocze były najkrótsze i najmniej męczące. Praca powinna być wykonywana równomiernie, dwiema rękami. Należy także dążyć do maksymalnego zmniejszenia liczby ruchów. Detale niezbędne do montażu powinny być umieszczone w odpowiednich pojemnikach stołowych ustawionych na stole w miejscach, które zapewniają najbardziej ekonomiczne ruchy robocze. Detale najczęściej używane winny być umieszczone najbliżej robotnika, detale i narzędzia pobierane lewą ręką powinny znajdować się po lewej stronie robotnika, detale pobierane prawą ręką — z jego prawej strony. Detale powinny mieć swoje stałe miejsce. Urządzenia miernicze umieszcza się na pólkach naprzeciw pracownika, by mógł on łatwo odczytać ich wskazania.

— obsługa wielomaszynową

• automatyczny system produkcji

* pulpit sterowniczy

Obsługa wielomaszynowa jest formą organizacji stanowiska roboczego, przy której pracownik pracuje na kilku maszynach, wykonując czynności ręczne na każdej z nich, w czasie gdy pozostałe maszyny pracują samodzielnie, automatycznie. Obsługę wielomaszynową stosuje się przeważnie przy systemie produkcji masowej, ponieważ przygotowanie stanowiska roboczego wymaga czasu i trudu. Przy prawidłowo zorganizowanej pracy wielomaszynowej nie powinny występować przestoje i przerwy w pracy maszyn. Jest to możliwe wtedy, kiedy czas maszynowy jednego urządzenia jest większy lub równy sumie czasów ręcznych i czasu na przejście robotnika pomiędzy maszynami. W przeciwnym wypadku robotnik pracuje z przerwami.

Wprowadzenie automatyzacji produkcji w zakładach przemysłowych skłania konstruktorów i ergonomistów do zaznajomienia się z organizacją procesu pracy pracownika sterującego przepływem produkcji. Pulpit sterowniczy służy do scentralizowanej kontroli, automatycznego regulowania i zdalnego sterowania procesami technologicznymi. Konstrukcja pulpitu sterowniczego powinna ułatwiać odbieranie informacji o przebiegu produkcji, podejmowanie decyzji i przekazywanie jej na odpowiednie agregaty, regulatory lub urządzenia sterujące. Dlatego też na pulpicie powinny znajdować się urządzenia nastawcze, przełączniki, aparatura sygnalizacyjna, przyrządy do wizualnej kontroli, lampy sygnalizacyjne poszczególnych agregatów i wskaźniki informujące o wielkości odchyleń. Operator powinien poświęcić na obserwację wszelkiego rodzaju wskaźników nie więcej niż 10 do 15% swojego czasu pracy. Doświadczenia wykazały, że zbyt długie okresy pomiędzy sygnałami powodują błędne odczyty. Dlatego też należy zapewnić znaczną częstotliwość sygnałów informujących operatora o przebiegu procesu produkcyjnego.

Pomieszczenie pracy operatora powinno być podzielone na strefy odpowiadające odcinkom produkcyjnym. Wpływa to na zmniejszenie wysiłku psychicznego i fizjologicznego pracownika. Ponadto obsługujący powinien mieć zapewnione odpowiednie warunki pracy: mikroklimat, oświetlenie, zaplecze socjalne.

Wykryciem ewentualnych niedomagań organizacji stanowiska roboczego, ustaleniem ich przyczyn oraz opracowaniem założeń projektowych i wprowadzeniem racjonalnej organizacji zajmuje się analiza organizacji stanowiska roboczego.

4.4 Ekonomiczno-społeczne skutki organizowania procesu pracy z ergonomicznego punktu widzenia

Odpowiednia jakość i nowoczesność produkcji jest uznawana za podstawowe zagadnienie gospodarcze, przesądzające w dużej mierze o efekcie gospodarowania. Należy zdawać sobie jednak sprawę, że nawet najbardziej nowoczesne systemy techniczno-organizacyjne, umożliwiające stały postęp na drodze do wysokiego poziomu organizacji procesu pracy, nie są gwarancją pełnego sukcesu w tym zakresie. Doprowadziło to do powstania nowych metod i technik, których istota sprowadza się do koncentracji zainteresowań wokół specyficznych i twórczych właściwości ludzkich.

Istotną rolę w tym zakresie mogą spełnić ergonomia i polityka społeczna, których jednym z podstawowych zadań jest humanizacja procesu pracy, wymagająca planowego działania w zakresie ergonomicznego kształtowania materialnego warunków pracy, organizowania procesu pracy oraz racjonalizacji zatrudnienia. Winna być ona realizowana z punktu widzenia pracującego człowieka, całokształtu jego interesów życiowych, a przede wszystkim długości i jakości jego życia aktywnego społecznie.

Problematyka dotycząca planowego działania w zakresie kształtowania materialnych warunków pracy została zaprezen­towana w punkcie 3.1, natomiast racjonalizacja zatrudnienia w punkcie 6.3 niniejszej pracy. W tym podrozdziale zostanie omówiona grupa zagadnień dotycząca organizowania procesu pracy z punktu widzenia ergonomicznego.

W praktyce organizowania procesu pracy w zbyt jeszcze małym stopniu uwzględnia się postulaty ergonomii. Powoduje to, że funkcjonujący w obecnym kształcie system pracy jest mało sprawny i nieefektywny, a jego organizacja „zamraża" rezerwy wzrostu wydajności i jakości pracy. Konieczna jest w związku z tym jego przebudowa i w konsekwencji opracowanie nowego modelu w aspekcie dowartościowania czynnika najczęściej w procesie organizacji pracy ignorowanego, to jest człowieka. Winny w nim następować zmiany, polegające przede wszystkim na kształtowaniu postępowych treści pracy, organizowaniu pracy w zespołach roboczych, doskonaleniu metod

zmiany w układzie człowiek — praca

nowe treści

pracy

pracy, organizowaniu wypoczynku w czasie trwania pracy, eliminowaniu pracy zmianowej, innowacjach w organizacji czasu pracy (stosowanie elastycznych form czasu pracy, skracania czasu pracy).

Kształtowanie postępowych treści pracy

Obecnie postęp techniczny implikuje zmiany w układzie człowiek — praca. Do korzystnych zmian można zaliczyć łączenie rozdrobnionych operacji, eliminowanie żmudnych funkcji rachunkowych i regulacyjnych, uwalnianie człowieka od prac ciężkich, od bezpośredniego kontaktu z procesami technologicznymi szkodliwymi dla jego zdrowia. Natomiast niekorzystne zmiany to zubożenie intelektualnej treści pracy i form uczestnictwa w procesach produkcyjnych. Wynika to z nadmiernego uproszczenia (symplifikacji) czynności i pogłębienia specjalizacji powodujących, że coraz większa liczba prac zostaje przekształcona w rutynowe procesy. Taka organizacja pracy jest sprzeczna z rytmem fizjologicznym człowieka i jego potrzebami psychofizycznymi, toteż źle ona wpływa na samopoczucie, powoduje konflikty, tłumi motywację, osłabia dyscyplinę, wzmaga absencję i płynność kadr, a także pogarsza jakość i wydajność pracy. Skłania to przedsiębiorstwa i związki zawodowe do poszukiwania nowych, skutecznych środków zaradczych, które umożliwiłyby pełniejsze przystosowanie pracy do człowieka. Jednym z takich działań jest upowszechnienie treści pracy (struktur pracy), które tworzy się poprzez:

— rozszerzanie pracy (job enlargement) — przydzielanie pracownikowi nowych, bardziej złożonych zadań, poszerzanie zakresu czynności wykonawczych na stanowisku pracy (dodanie operacji), umożliwianie wykonywania całego wyrobu lub znacznej jego części,

— wzbogacanie pracy (job enrichment) — scalanie czynności o różnym stopniu trudności w ramach jednego zadania, zwiększanie stopnia swobody i podejmowania decyzji w zakresie wykonywanych przez pracownika czynności, umożliwianie mu samodzielnego planowania i organizowania pracy,

— wymienność pracy (job rotation) — zmiana rodzaju pracy, rodzaju czynności,

zespoły autonomiczne

- wymienność stanowisk pracy (job switching) — zmiana miejsca pracy w ciągu dnia, tygodnia i dłuższych okresów.

Te różne formy organizacji pracy stosowane są już powszechnie w USA, RFN, Holandii, Wielkiej Brytanii i innych krajach. Z badań przeprowadzonych w latach siedemdziesiątych w siedmiu przedsiębiorstwach przemysłu elektrotechnicznego i elektronicznego w RFN wynika, że wprowadzenie elastycznych struktur pracy umożliwia osiągnięcie większej elastyczności wykorzystania pracowników, polepszenie jakości produkcji, zwiększenie wydajności pracy, wzbogacenie jej treści, eliminację jednostronnej postawy ciała przy pracy, większe poczucie odpowiedzialności u pracownika, większe zadowolenie z pracy, ograniczenie absencji i fluktuacji, lepszy klimat pracy²⁰.

Organizowanie pracy w zespołach roboczych

Eliminowanie ujemnych skutków podziału pracy i pobudzenie inicjatywy pracowników można osiągnąć przez tworzenie tzw. zespołów autonomicznych, które same sobie organizują pracę E i wspólnie wykonują zadania ustalone dla całej grupy. Każdy taki zespół decyduje o metodzie pracy, podziale zadań między poszczególnych członków, wyborze kierownika, a także o podziale wynagrodzenia, którego wzrost uzależnia się od wzrostu wydajności pracy.

Doświadczenia zagraniczne wykazują, że praca w zespołach autonomicznych jest przyjemniejsza i bardziej wydajna i że ich tworzenie jest przedsięwzięciem ekonomicznie opłacalnym. Potwierdza to tezę, że dla wyników pracy, dla jej wydajności i jakości czynnikiem najważniejszym jest osobiste zaangażowanie pracownika.

Doskonalenie metod pracy

Stosowane metody pracy nie uwzględniają w większości przypadków zaleceń ergonomicznych. Jak wiadomo, właściwie dobrana metoda pracy pozwala na całkowite lub częściowe wyeliminowame z procesów pracy ruchów fizjologicznie zbędnych, a to z kolei

²⁰ Por. J. Olszewski, Postęp techniczny, s. 99-106.

system przerw w pracy

umożliwia redukcję wydatku energetycznego oraz wykonywanie ruchów w sposób mniej męczący. Spełnienie tego postulatu wymaga właściwej organizacji stanowiska pracy, które winno zapewnić pracownikowi możliwie największą naturalność pozycji ciała i ruchów. Ma to istotne znaczenie w przemyśle, gdzie często można zaobserwować robotników wykonujących swoje czynności w pozycji wymuszonej.

Organizowanie wypoczynku w czasie trwania pracy

Dobra organizacja pracy powinna zapewnić pracującemu odpowiednie przerwy w czasie pracy. System przerw działa nie tylko dodatnio na zdrowie i samopoczucie robotnika, ale również z reguły odbija się bardzo korzystnie na wydajności i jakości produkcji. System przerw powinien być dostosowany do rodzaju wykonywanej pracy. Dla prac fizycznych — ten rodzaj pracy nadal dominuje w naszej praktyce gospodarczej — przerwy należy dostosować do wydatku energetycznego ponoszonego w toku pracy.

Fizjologowie pracy postulują, aby przy systemie przerw wielokrotnych wprowadzić przerwy nieco krótsze w godzinach optymalnej dyspozycji do pracy, przedłużać natomiast ich długość w okresach występującego zmęczenia, zwłaszcza w godzinach popołudniowych. Oznacza to dostosowanie systemu przerw do fizjologicznej krzywej pracy Otto Graf a. W praktyce gospodarczej opracowanie odpowiedniego zindywidualizowanego systemu przerw dla poszczególnych rodzajów prac przyniosłoby wiele korzyści ekonomiczno-społecznych, takich jak: zmniejszenie absencji chorobowej, spadek liczby nieszczęśliwych wypadków i zmniejszenie liczby błędów, polepszenie samopoczucia pracowników, wydłużenie okresu ich zdolności do pracy i działalności pozazawodowej.

Eliminowanie pracy zmianowej

Wykonywanie pracy w nocy jest sprzeczne z naturalnym rytmem biologicznym organizmu, a także wpływa negatywnie na jego wydolność, ciągłość pracy i efektywność jej wykonywania. W nocy bowiem organizm człowieka znajduje się w fazie ładowania (trofotropowej) i jego zdolność do wykonywania pracy spada w niektórych przypadkach do 20% normalnych możliwości.

ujemne cechy zmian nocnych

ruchomy czas pracy

Praca nocna pogarsza samopoczucie pracownika oraz przyspiesza narastanie zmęczenia, a tym samym osłabia wolę pracy, zdolność do utrzymania ciągłości i osiągania wysokiej jej wydajności i jakości. Niekorzystnie wpływa ona także na rozwój społeczny pracownika. Osłabieniu ulegają więzi rodzinne, nasilają się różnorodne konflikty, zawęża się krąg osobistych zainteresowań pracownika, maleje jego aktywność kulturalna i społeczna, następuje ograniczenie jego możliwości w zakresie kształcenia, wypoczynku, życia towarzyskiego itp.

Elastyczne formy czasu pracy

Poszczególni ludzie mają różną aktywność życiową i różną zdolność do pracy ze względu na indywidualny przebieg rytmu biologicznego. Tak więc sztywna organizacja pracy nie zapewnia wykorzystania w pełni możliwości, jakie wynikają ze specyfiki lud2kiego organizmu. Próbę rozwiązania tych sprzeczności stanowi tzw. ruchomy czas pracy. Inicjatywę w tym zakresie przejawiły po raz pierwszy zakłady Messerschmidt Bolków w Ottobrun (RFN), które w 1968 r. wprowadziły ruchomy czas pracy w celu rozwiązania trudności związanych z dojazdami do pracy wielkiej liczby pracowników, rozpoczynających i kończących pracę o tej samej godzinie. System ten szybko przyjął się w tysiącach zakładów pracy w Austrii, Szwajcarii, w krajach skandynawskich, Francji, we Włoszech, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii. Wprowadziły go następnie również USA, Australia, Japonia, Węgry i Bułgaria.

Ruchomy czas pracy jest tym systemem elastycznej organizacji pracy, który ma w Polsce stosunkowo długą historię. W tym kontekście nasuwa się pytanie o perspektywy dalszego rozwoju form organizacji czasu pracy w Polsce. Jest to tym bardziej istotne, że system ten może być z powodzeniem stosowany na wielu stanowiskach pracy w przemyśle, tam gdzie praca wykonywana jest stosunkowo samodzielnie i indywidualnie i gdzie jej efekty są wymierne i nie ma potrzeby ścisłego dostosowania godzin pracy do wymagań innych komórek organizacyjnych.

Skracanie czasu pracy

Doświadczenia przeprowadzone w zakresie organizowania procesu pracy wykazały, że w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych przejawia się powszechna tendencja skracania czasu

w wymiarze

godzinowym

dziennym

i tygodniowym

w skali miesięcznej

pracy, która z reguły idzie w parze ze wzrostem wydajności pracy i produkcji.

Skracanie czasu pracy może następować w wymiarze godzinowym, dziennym, tygodniowym, miesięcznym, rocznym, a także w skali całego życia pracownika. W większości krajów rozwiniętych obowiązuje 40-godzinny tydzień pracy, a od polowy lat siedemdziesiątych czynione są przygotowania do przechodzenia do krótszego wymiaru czasu pracy w tygodniu, wynoszącego 36 lub 35 godzin w niektórych działach przemysłu. Szczególne znaczenie ma wprowadzenie pięciodniowego tygodnia pracy. Ten model czasu pracy wykazuje duże walory zarówno społeczne, jak i ekonomiczne. Ze społecznego punktu widzenia uzyskanie drugiego, obok niedzieli, dnia wolnego od pracy jest wysoko cenione przede wszystkim przez pracujące zawodowo kobiety, które mogą ten dzień poświęcić na prace związane z gospodarstwem domowym i opiekę nad dziećmi, zaś niedzielę przeznaczyć na wypoczynek i rozrywki. Z punktu widzenia ekonomicznego skrócenie dziennego lub tygodniowego czasu pracy prowadzi z reguły do intensyfikacji wysiłku i wzrostu wydajności godzinowej. Z punktu widzenia fizjologicznego rozłożenie wysiłku na mniejszą liczbę godzin dziennie lub mniejszą liczbę dni w tygodniu pozwala na przyjęcie szybszego lub bardziej równomiernego rytmu pracy przez eliminację tzw. mimowolnych przerw organizowanych przez robotników przy dłuższym dniu lub tygodniu pracy.

Skracanie czasu pracy może występować w skali miesięcznej i odnosić się do określonej grupy pracowników, którzy ze względów społecznych korzystają z tego przywileju. Wolny dzień lub dni w miesiącu może otrzymać pracownica zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy, prowadząca własne gospodarstwo domowe, pod warunkiem, że jest zamężna, ma dzieci do lat 18 bądź też do gospodarstwa domowego należą potrzebujący opieki członkowie rodziny. Jest to tzw. dzień pracy domowej (Hausarbeitstag), który może również uzyskać mężczyzna — samotny ojciec bądź mąż sprawujący opiekę nad żoną. Podobne rozwiązanie występuje również w Polsce, z tym że wymiar czasu wolnego, jaki może uzyskać matka, wynosi 2 dni w roku.

Najdłuższą skalą, w jakiej można rozpatrywać skracanie czasu pracy, jest skala całego życia. Z problematyką tą wiąże się wprowadzenie elastycznej granicy wieku emerytalnego. W nie-

elastyczny system

zwiększania czasu wolnego

których zakładach pracy w takich krajach, jak: Francja, Wielka Brytania, Szwecja, RFN, stosuje się elastyczny system zwiększania czasu wolnego przez skracanie czasu pracy, poczynając od pewnego wieku, np. 60 lat. Dla przykładu we francuskiej firmie Turbomeca od 10 lat stosowany jest system zakładający, że w okresie od 60 do 62 roku życia pracownik otrzymuje pełne wynagrodzenie przy 75% czasu pracy, od 62 do 64 lat — pełne wynagrodzenie przy 50% czasu pracy, a od 64 do 65 lat — pełne wynagrodzenie przy 0% czasu pracy. Inną drogą rozwiązywania problemu skracania czasu pracy pracowników w okresie znacznie poprzedzającym przechodzenie na emeryturę jest wydłużenie płatnych urlopów wypoczynkowych i długoterminowych — tzw. model Maynesa stosowany w Australii oraz system o nieco zmienionym kształcie, znany pod angielską nazwą Sabbaticals.

Wymienione przykłady ukazują dążenie do poszukiwania różnych rozwiązań korzystnych dla zakładu pracy i pracowników, u podstaw których leżą względnie trwałe czynniki związane z wartościami i celami zyskującymi na znaczeniu we współczesnym społeczeństwie. Należą do nich m.in. dążenie do większej swobody jednostki w gospodarowaniu swoim czasem, w tym również i czasem pracy, pragnienie uwzględniania w szerszej mierze indywidualnych właściwości psychofizycznych jednostek oraz właściwych im sytuacji życiowych. Na możliwość, zakres i tempo realizowania tych tendencji w formie różnych rozwiązań organizacyjnych będą oddziaływać m.in. sytuacja społeczno-gospodarcza danego kraju, stan istniejącej i przewidywanej koniunktury gospodarczej, sytuacja na rynku pracy.

4.5. Ergonomiczny system człowiek—komputer

E Komputer staje się obecnie narzędziem powszechnego użytku, wprost niezbędnym w każdym zakładzie pracy i w każdej rodzinie²¹. O tym decyduje stosunkowo niska cena, małe wymiary, duża niezawodność i trwałość oraz duże możliwości w zakresie

²¹ Od około 40 lat obserwujemy dynamiczny rozwój informatyki, a w szczególności jednego z jej działów — techniki komputerowej. Por. J. Olszewski, Społeczne aspekty komputeryzacji, „Polityka Społeczna" 1990,

nr 4, s. 22.

rola komputeryzacji

gromadzenia i przetwarzania informacji z całego świata. Spowodowało to, że plan Masary, który dotyczył informatyzacji społeczeństwa japońskiego, przestał być ewenementem w obliczu wysiłków i sukcesów innych krajów ²². Tak więc powstaje nowa, elektroniczna, zintegrowana jakość pracy codziennej, opartej na trzech rewolucyjnych wynalazkach:

— komputerach,

— łączności światłowodowej,

— łączności satelitarnej.

Jest to wyzwanie, któremu można sprostać w kraju przez możliwe szybkie przygotowanie społeczeństwa do życia informatycznego.

W Polsce komputeryzacja wkracza w coraz większym zakresie w różne sfery życia społeczno-gospodarczego. Nasilenie tego zjawiska można zaobserwować w produkcji, w usługach, handlu, transporcie, administracji. Komputery stały się przedmiotem zainteresowania wielu grup społeczno-zawodowych, a przede wszystkim młodych ludzi, prowadząc ich do swoistego rodzaju uzależnienia. Komputeryzacja wpływa również na istotę więzi społecznych, na porozumiewanie się między ludźmi, wywołuje u wielu pracowników niechęć do pracy, lęk przed nieznanym. Z problematyką tą wiążą się zagadnienia negatywnych i pozytywnych konsekwencji wynikających z wprowadzania techniki komputerowej na szeroką skalę do życia jednostkowego i społecznego. Doceniając zarówno w praktyce, jak i w teorii pozytywne walory komputeryzacji, należy jednak zwrócić uwagę na jej negatywne aspekty dotyczące zagrożenia zdrowia fizycznego i psychicznego. W sferze psychospołecznej współdziałanie człowieka z komputerem powoduje zagrożenie cenionych przez człowieka wartości społecznych, rodzi jego izolację, redukując tym samym konieczność bezpośredniego porozumiewania się z innymi.

Stresy związane z obsługą komputera

Obciążenie psychiczne związane z pracą przy komputerze wywoływane jest przez wiele czynników, które w miarę doskonalenia komputera ulegają ewolucji i ograniczaniu. Przy wprowadzaniu

²² Por. T. Kasprzak, Koncepcja przedsiębiorstwa XXI w; „Ekonomista" 1994, nr l, s. 42 i n.

zagrożenia psychospołeczne przez komputeryzację

komputerów IBM-PC duże obciążenie dla operatora stanowiła konieczność szybkiego nauczenia się wielu komend, a także pogodzenie sprawnej obsługi komputera z wymaganą bezbłędną pracą i jej dużą wydajnością. Praca ta niejednokrotnie była w komputerze automatycznie kontrolowana i przeliczana na wartość rynkową. Zdarzało się, że po wprowadzeniu komputerów wynagrodzenie za pracę malało, a wysiłek umysłowy znacznie wzrastał. Doprowadziło to do tego, że wiele organizacji związkowych wymusiło przyjęcie zasady, iż bez zgody pracownika nie wolno wprowadzać automatycznych liczników wydajności pracy i uzależniać zarobku od ich wskazań²³.

Praca przy komputerach w większości przypadków wykonywana jest w samotności za pomocą środków przekazu. Komputery wprowadzają poczucie sztuczności, odrealnienia, dehumanizacji więzi międzyludzkich, jak również są czynnikiem desocjalizacji człowieka. Innym skutkiem ubocznym jest obiektywny wzrost kontroli nad ludźmi przez tworzenie banków danych dysponujących pełną informacją o danej osobie, także o jej upodobaniach prywatnych, cechach osobowości, przyzwyczajeniach lub też o planach na przyszłość. Wszystko to pozwala na centralizację decyzji z wszelkimi konsekwencjami z tym się wiążącymi. W pierwszym okresie obsługi komputera występuje n wielu pracowników niechęć do pracy, powodowana lękiem przed nieznanym oraz nieudanymi próbami pracy z tym urządzeniem²⁴. Źródeł tych psychospołecznych barier należy szukać m.in. w obawie przed możliwością uszkodzenia drogiego sprzętu, w świadomości dysproporcji, jaka istnieje pomiędzy własnymi umiejętnościami obsługi komputera a potencjalnymi możliwościami, które komputer stwarza, w obawie przed ewentualną redukcją etatów, a także czynnikami szkodliwymi i uciążliwymi występującymi podczas pracy z monitorami.

Niezależnie od tych i innych zagrożeń, jakie niesie komputeryzacja, należy otwarcie stwierdzić, iż od tej już nie mody, ale konieczności ekonomiczno-organizacyjnej nie uciekniemy.

²³ Dyrektywa Rady Europy 90270/EWG z 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe.²⁴ Por. J. Olszewski, Społeczne aspekty.

działania

ograniczające

zagrożenia

Pozostaje zatem pilna potrzeba działań pragmatycznych, ograniczających niepokój i zagrożenia psychospołeczne i fizyczne wywoływane tym procesem. Psychospołeczne trudności komputeryzacji mogą być łagodzone przez wypracowanie i stosowanie odpowiednich zaleceń socjotechnicznych. Możliwe są tu m.in. następujące sposoby postępowania: doprowadzenie do akceptacji komputeryzacji, tzn. do przekonania, że przyniesie ona korzyści pracownikom obsługujących komputery i całej firmie, ułatwienie wzajemnych kontaktów, a także możliwości porozumiewania się (a nie izolowania) poszczególnych osób z członkami własnej grupy zawodowej i innych grup (takie kontakty zachęcają do wymiany pożytecznych informacji, swobodnego przepływu informacji i spostrzeżeń), tolerowanie przypadkowych niepowodzeń w pracy z komputerami oraz zapewnienie uznania za tę pracę.

W komputeryzacji, jak w każdym innym zamierzeniu, potrzebne jest „dopasowanie" emocjonalne. Pracownicy zatem winni być emocjonalnie dostrojeni do tej innowacji. Musi być ona dla nich ważna i mieć sens. Komputeryzacja w firmie powinna być wprowadzana stopniowo — na niewielu stanowiskach, nie raptownie. Jej praktyczne wprowadzenie nie może być zaskoczeniem dla pracowników, musi być poprzedzone rzeczową informacją.

We wdrażaniu komputeryzacji należałoby unikać wszelkich pozorów stosowania przymusu; koordynującymi i odpowiedzialnymi za nią powinni być pracownicy o wysokim autorytecie moralno-zawodowym, z dużym doświadczeniem zawodowym, z umiejętnościami obiektywnej oceny. Psychospołeczne przygotowanie do wdrażania komputeryzacji jest bowiem procesem i nie można tu działać zbyt gwałtownie. Należy przypuszczać, że stresogenność komputera będzie znikać w miarę, jak stanie się on sprzętem powszechnego użytku. Najszybciej zajdą zmiany w młodym pokoleniu, które z komputerem spotka się praktycznie w swojej pierwszej dekadzie życia.

Uciążliwości fizyczne

Komputeryzacja powoduje również uciążliwości i zagrożenia dla zdrowia pracowników obsługujących komputery. Zagrożenia te jednak nie do końca są jeszcze rozpoznane. Monitor wraz z dodat-

negatywne

oddziaływanie

komputera:

- emisja ciepła

- pole elektro-magnetyczne

promieniowanie ekranu

kowym wyposażeniem mikrokomputerowym emituje bowiem stosunkowo dużo ciepła, co powoduje lokalne zwiększenie temperatury powietrza i jednocześnie zmniejszenie jego wilgotności. ' Sprzęt ten wydziela m.in. promieniowanie cieplne, szerokopasmowe promieniowanie elektromagnetyczne o szerokim widmie częstotliwości, elektrostatyczne, nadfioletowe, słabe pole magnetyczne i rentgenowskie. Drugim bardzo ważnym czynnikiem, który wiąże się z pracą monitora, jest pole elektromagnetyczne, powodujące polaryzację napięcia elekstrostatycznego pomiędzy człowiekiem a ekranem, w rezultacie czego twarz osoby pracującej przy monitorze przyciąga naładowane cząsteczki kurzu w takim samym stopniu, jak naładowany elektrycznie ekran, a ponadto pogarsza proces oddychania oraz wyrazistość odczytywania informacji z ekranu monitora. Kurz i związana z tym jonizacja skóry mogą wywoływać reakcje alergiczne i podrażnienia skóry.

Potencjał elektrostatyczny ekranu jest neutralizowany przez działanie wody zawartej w powietrzu. Przy dużej wilgotności (50-60%) zwykle potencjał ten jest znacznie ograniczony. W okresie zimowym, gdy przez wiele tygodni wilgotność powietrza w pomieszczeniu utrzymuje się poniżej 30%, potencjał elektrostatyczny ekranu może być szczególnie wysoki. W tabeli 28 podane są potencjały ekranów zmierzone w zakładach pracy na terenie kraju.

Ważnym zagadnieniem jest wpływ „promieniowania ekranu" na ludzki organizm. Wpływ ten jest przedmiotem sporów specjalistów z tej dziedziny. Wciąż dyskutowany jest problem, czy promieniowanie to może wywoływać bóle głowy, zaburzenia koncentracji lub nawet poronienia u kobiet. Zakłócenia w przebiegu ciąży kobiet obsługujących monitory komputerowe były wielokrotnie badane. Większość wyników badań epidemiologicznych - przy komputerach nowej generacji — nie potwierdza związku pomiędzy pracą przy monitorze a poronieniami i wadami noworodków. W roku 1994 Międzynarodowe Biuro Pracy (ILO, Genewa) wydało informator (nr 70) omawiający problem pól elektromagnetycznych monitorów ekranowych. Są tam podane następujące stwierdzenia sformułowane przez Międzynarodowy Komitet Promieniowań Niejonizujących (INTIC), działający w ramach Międzynarodowego Stowarzyszenia Ochrony przed Promieniowaniem (IRPA):

Tabela 28. Typy ekranów i ich potencjały w woltach

Typ monitora	Potencjał ekranu w woltach (wartość dopuszczalna 200 V)
Monitor kolorowy CTX-CPS 1760, USA	11000
Monitor mono IBM 3178 c	8000
Monitor kolorowy IBM 32792 C	14000
Monitor mono EF 8530	20
Monitor mono ETAP, Belgia	400
Monitor mono MG-14111 Eo9	11000
China mono VGA monitor CH-0423	11000
Gold Star color monitor 1465 SSI/01	5000
Gold Star color monitor 1460 SVGA	21000
Japan 17" MultiSync monitor NEC 5 Fgp	56
Monitor Siemena MCS 1404, 14'	10000
Monitor Samsung SM-12SFA7, mono ziel.	6400

* normy

Źródło: Por. H. Korniewicz, Zalety i wady komputerytacji, „Humanizacja Pracy" 1995, nr 3 (163), s. 17.

— pole elektromagnetyczne monitorów nie stanowi zagrożenia dla zdrowia pracowników,

— nie ma naukowego uzasadnienia dla wprowadzania ekranowania monitorów lub wykonywania pomiarów pól elektromagnetycznych przy monitorach,

— filtry ekranowe, które stosuje się w celu ograniczenia odbić światła od ekranu monitora, mogą mieć warstwę przewodzącą, uziemioną, zmniejszającą natężenie pól elektrycznych (elektrostatycznych) wytwarzanych przez monitor.

Według krajowych przepisów (Wytyczne WBP 84/ /MPChiL-04) potencjał ekranu nie powinien przekraczać 200 V, a natężenie pola elektrostatycznego — 2 kV/m w odległości 10 cm od ekranu monitora. Natomiast według przepisów MPR II wymagania są łagodniejsze, gdyż dopuszcza się potencjał ekranu 500 V, tzn. natężenie pola elektrostatycznego w odległości 10 cm od ekranu nie powinno przekraczać 5 kV/m. Przy większości monitorów potencjał przekracza znacznie zarówno 200 V (według przepisów krajowych), jak i 500 V (według MPR II). Silne pole elektromagnetyczne o natężeniu proporcjonalnym do potencjału ekranu (o natężeniu powyżej 2000 V) może powodować ujemną

*filtry ochronne

dla zdrowia polaryzację ładunków elektrycznych wewnątrz organizmu i zaburzenia procesów bioelektrycznych² . Aby efekty te skutecznie wyeliminować. Centralny Instytut Ochrony Pracy zaleca stosowanie tzw. filtrów ochronnych, zakładanych na ekran monitora. Filtry te nie tylko chronią przed polem elektrostatycznym ekranu monitora, ale również mogą poprawić jakość oglądanego obrazu (ograniczenie negatywnego wpływu tętnienia obrazu, poprawa kontrastu, ograniczenie odblasków). Należy jednak podkreślić, że dostępne na rynku filtry są bardzo różnej jakości. Powinno się stosować filtry, których jakość została potwierdzona wynikami specjalistycznych badań.

Poziom promieniowania rentgenowskiego emitowanego przez nowoczesne monitory został w ostatnich latach znacznie obniżony. Według danych, jakimi dysponuje Stowarzyszenie Nadzoru Technicznego Nadrenii, poziom promieniowania rentgenowskiego, pochodzącego ze współcześnie wytwarzanych urządzeń wizyjnych, jest wielokrotnie niższy od poziomu promieniowania tła (tj. promieniowania, które w sposób naturalny występuje w przyrodzie), a jego wartość mieści się poniżej granicy czułości urządzeń, jakich używano do jego badania.

Wszystkie wymienione czynniki powodują dolegliwości zgłaszane przez osoby obsługujące komputery. Do najczęstszych należą: zmęczenie wzroku, a przede wszystkim pieczenie oczu, nieostrość widzenia, zmiany percepcji barw, a także bóle mięśni i stawów, sztywność (bolesność) nadgarstków, ból i sztywność karku i ramion, drętwienie i skurcze rąk, niepokój i nerwowość, znużenie, osłabienie, pieczenie skóry.

Przedstawione powyżej zagrożenia zdrowia świadczą o tym, że praca przy obsłudze elektronicznych monitorów ekranowych zaliczana jest do prac wykonywanych w szczególnych warunkach. Wypada też wspomnieć, że ustawodawstwo krajowe zalicza pracę przy monitorach ekranowych do uciążliwych dla zdrowia.

²⁵ Istotnym czynnikiem ryzyka pracy przed ekranem komputera może okazać się wpływ jego pola elektromagnetycznego na pole elektromagnetyczne organizmu człowieka. Częstotliwość pola wytwarzanego przez monitor wynosi około 50 Hz, mieści się zatem w tym samym zakresie niskich częstotliwości, co pole własne ludzkiego dała.

przestrzeń pracy przy komputerze

Z tego tytułu na jedno stanowisko pracy z komputerem powinno przypadać przynajmniej 6 m² powierzchni pomieszczenia o wysokości co najmniej 3,3 m.

Warunki przestrzenne i oświetlenie

Istnieje wiele sposobów przeciwdziałania wyżej omówionym uciążliwościom związanym z pracą przy komputerze. Duże zna­czenie w rozwiązywaniu tych problemów ma ergonomia, która znajduje jedyny sposób na to, by zachować zdrowie i jednocześnie zwiększyć wydajność pracy. Jej stosowanie w praktyce polega na prawidłowym kształtowaniu środowiska pracy operatora komputerowego, to jest takich elementów, jak np. przestrzeń pracy i oświetlenie.

Ważnym elementem kształtującym przestrzeń pracy jest długość i szerokość biurka, na którym umieszczony jest komputer, monitor i klawiatura. Branżowe organizacje zawodowe w RFN zalecają w swoich przepisach bhp, by w optymalnych warunkach pracy używać biurek o długości wynoszącej przynajmniej 160 cm i szerokości co najmniej 80 cm (por. rys. 31). Oznacza to, że szerokość blatu biurka powinna być na tyle duża, by zmieściły się na nim: klawiatura, pulpit na materiały pomocnicze oraz monitor. Ponadto pomiędzy przednią krawędzią biurka a klawiaturą winno pozostać wolne miejsce na oparcie dłoni, mające szerokość od 5 do 10 cm. Monitor, ze względów bezpieczeństwa, nie powinien wystawać ani o l cm poza tylną krawędź blatu. Opisane wyżej wymagania spełniają stoły o szerokości blatu wynoszącej co najmniej 90 cm. Powierzchnia blatu biurka bez regulatora wysokości powinna być oddalona od podłogi o 72 cm. Dla około 80% ludzi wysokość ta nie stanowi żadnego problemu i wymaga co najwyżej regulacji wysokości krzesła (por. rys. 31)²⁶. Na charakterystykę optymalnego stanowiska pracy z komputerem nie składają się wyłącznie jego wymiary. Biurko, oprócz wymiarów, ma również swoją fakturę, która powinna być matowa lub półmatowa, by nie męczyć zbytnio wzroku ewentualnymi refleksami światła, pochodzącymi z otoczenia.

²⁶ Por. S. Loprzer, Dobre samopoczucie na stanowisku pracy, w; Komputer a zdrowie, pod red. Ch. Lippmann, Cedrua Publishing Houae, Warszawa 1992, s. 23.

Rys. 31. Wymiary (w mm) prawidłowo zorganizowanego stanowiska do pracy z komputerem wraz z optymalnymi odległościami pomiędzy fotelem, biurkiem, podnóżkiem, ekranem, klawiaturą i podpórką pod dokumenty

Źródło: Por. S. Loerzer, Dobre samopoczucie, s. 23

oświetlenie stanowiska komputerowego

Ważnym zagadnieniem w kształtowaniu optymalnych warunków pracy z komputerem jest oświetlenie. Z badań własnych wynika, że najczęściej są popełniane takie błędy, jak;:

— umieszczanie monitora na tle okna, którego wysoka luminancja w słoneczny dzień ograniczać może znacznie czytelność obrazu na ekranie²⁷,

²⁷ Utrwalaniu takiego stanu rzeczy sprzyja niefortunnie sformułowana norma PN-84/E-02033 „Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym". Ponadto warto podkreślić konieczność oddzielnego unormowania oświetlenia stanowisk pracy z komputerami na podstawie zalecenia norm międzynarodowych ISO 924 i ISO 8995.

stosowanie nowych generacji monitorów

— stosowanie żaluzji bądź kotar, które niewystarczająco tłu­mią światło w słonecznym dniu — silne oświetlenie ekranu może istotnie utrudniać odczytywanie danych,

— ustawianie monitorów ekranem w stronę okien — na ekranie tworzy się jasny obraz, utrudniający odczyt danych,

— oświetlenie elektryczne ekranów, które jest w większości przypadków nieprawidłowe.

Trudności techniczne związane z prawidłowym zaprojektowaniem oświetlenia wynikają ze znacznych różnic jasności, jaka istnieje pomiędzy ekranem monitora a resztą pomieszczenia. Zbyt duża różnica pomiędzy jasnością pomieszczenia a jasnością ekranu zmusza wzrok do wysiłku przekraczającego niemal jego zdolności przystosowawcze²⁸. Takie przeciążenie wzroku nieustannym dostosowywaniem się do zmian jasności obrazu rejestrowanego przez oczy powoduje narastanie zmęczenia i wyczerpania aparatu adaptacyjnego oczu, a nawet do pogorszenia się sprawności jego funkcjonowania. Ma to istotny wpływ na jakość innych czynności wzroku, takich jak np. ostrość widzenia, stopień adaptacji i akomodacji, szybkość rozróżniania przedmiotów obserwowanych. Ważne więc jest, by jasność w pomieszczeniu, w którym pracuje się przy monitorze, utrzymywana była w granicach 500 - 600 luksów.

Sposoby przeciwdziałania negatywnym czynnikom środowiska pracy

Nasuwa się pytanie, w jaki sposób przeciwdziałać szkodliwemu działaniu omówionych wyżej rodzajów promieniowania. Przede wszystkim należy używać monitorów, w których promieniowanie, pole elektrostatyczne i pole elektromagnetyczne redukowane są konstrukcyjnie wewnątrz ich obudowy. Monitory o takich właściwościach są specjalnie oznakowane: w RFN np. umieszcza się na nich znaki GS („Geprufte Sicherheit", czyli skontrolowane pod względem bezpieczeństwa), przyznawane producentom przez Stowarzyszenie Nadzoru Technicznego Nadrenii. Podobną rolę odgrywają oznaczenia SSI Szwedzkiego Instytutu Normalizacji oraz SĘK, przyznawane przez Szwedzki Komitet Elektrotechniczny monitorom, które odpowiadają rygorystycznym szwedzkim normom.

²⁸ Por. M. Kamieńaka-Żyła, Ergonomia stanowiska komputerowego. Wydawnictwa AGH, Kraków 1996, s. 39 i n.

kształtowanie mikroklimatu:

- klimatyzacja

zmniejszanie

promieniowania

monitora

Siły elektryczne maleją wraz ze wzrostem odległości. Z tego powodu zaleca się utrzymywanie odstępu pomiędzy twarzą a ekranem wynoszącego co najmniej 40 - 50 cm. Natężenie pola elektromgnetycznego i elektrostatycznego wokół monitora może być zredukowane przez odpowiednią konstrukcję jego ekranu, zapewniającą odprowadzanie ładunków elektrycznych z jego powierzchni -tak jak to ma miejsce w ekranach najnowszych typów. Częściowe zmniejszenie natężenia promieniowania można uzyskać dzięki założeniu na ekran filtru ochronnego, wykonanego ze specjalnych tkanin lub ze specjalnego, przewodzącego szkła. Przy zakupie filtru należy dokładnie zapoznać się z aktualną ofertą rynku (np. niezależnymi opiniami na ich temat w prasie fachowej), ponieważ trafiają się również w sprzedaży filtry zupełnie nieskuteczne. Należy również zadbać o to, by przedmioty w najbliższym otoczeniu komputera — blat, uchwyt na dokumenty, a przede wszystkim wykładzina dywanowa — wykonane były z materiałów antyelektrostatycznych, to jest z materiałów o właściwościach mających możliwość odprowadzania nadmiaru ładunku elektrostatycznego do ziemi; osłabia to natężenie pola elektrostatycznego w pomieszczeniu.

Ważnym czynnikiem, poza wyżej wymienionymi, kształtującym środowisko operatora komputerowego jest mikroklimat. Zalecana temperatura w pomieszczeniu powinna zawierać się w przedziale 21-22°C. Nowoczesne urządzenia klimatyzacyjne przystosowują temperaturę pomieszczenia do temperatury na zewnątrz budynku w sposób automatyczny, nie narażając pracujących w nim ludzi na nadmierne różnice temperatur. Za pomocą żaluzji lub zasłon należy zapobiegać nadmiernemu nagrzewaniu się urządzeń pod wpływem światła słonecznego. Względna wilgotność powietrza w pomieszczeniu powinna wynosić 50-65%. Im wyższa temperatura, tym niższa powinna być wilgotność, tak by w pomieszczeniu nie zrobiło się parno. Wilgotność powietrza powyżej 50% zapobiega ponadto wytworzeniu się nadmiernego natężenia pola elektrostatycznego w pobliżu komputera. Ponadto promieniowanie ekranu powoduje zachwianie równowagi między jonami dodatnimi a ujemnymi, na niekorzyść tych drugich, w konsekwencji powietrze zawiera 200 - 300 jonów w l cm powietrza zamiast 2000-3000²''. Organizm człowieka reaguje na

²⁹ Por. J. Olszewski, Wykorzystanie zaleceń ergonomii w kształtowaniu, stanowiska pracy operatora komputerowego. Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Organizacja i Zarządzanie, nr 19, Poznań 1966.

- sztuczna

jonizacja

powietrza

to depresją, wysokim ciśnieniem, obniżeniem sprawności i bólem głowy. Można temu przeciwdziałać, wprowadzając do naszego środowiska zamiast lakierowanych powierzchni — drewniane podłogi i boazerie. Drewno znakomicie uzupełniają w tym względzie żywe rośliny. Należą do nich: paproć, geranium, tuja pokojowa, jałowiec karłowaty, aloes i trzykrotka. Częste wietrzenie pomieszczeń i ich nawilżanie, zwłaszcza tych ogrzewanych centralnie, powinno stać się nawykiem. Najbardziej efektywną metodą tworzenia właściwego mikroklimatu jest sztuczna jonizacja powietrza. Urządzenia do wytwarzania aerojonów można podzielić na dwie grupy: jonizatory wysokonapięciowe i radioizotopowe. Najbardziej rozpowszechniły się aparaty, w których źródłem promieni jonizujących jest materiał promieniotwórczy. Stosowanie tych urządzeń wymaga jednak szczególnej ostrożności. Rozwiązaniem, które pozwala uzyskać dużą efektywność jonizacji ujemnej powietrza przy napięciach bezpiecznych higienicznie, jest jonizator wysokonapięciowy. Z badań przeprowadzonych w Instytucie Medycyny Uzdrowiskowej w Poznaniu wynika, że jonizator winien być umieszczony w odległości l - 2 m od stanowiska pracy. Zaleca się ponadto stosunkowo krótkie okresy jonizacji (60 -100 min) oraz stosowanie dwóch godzinnych przerw w pracy jonizatora.

Rozważania ograniczono do przedstawienia działań, jakie winny być podejmowane przez organizatorów stanowisk pracy operatorów komputerowych w zakresie wybranych trzech elementów mających wpływ na warunki pracy, to jest przestrzeni pracy, oświetlenia i mikroklimatu. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że nasze zdrowie zależy nie tylko od środowiska, w jakim obsługujemy komputer, ale również od nas samych. Dlatego też duże znaczenie mają dobrze zorganizowane i wykorzystane przerwy w pracy³⁰, ćwiczenia fizyczne oraz ćwiczenia relaksujące wzrok. O tych jednak sprawach organizatorzy pracy najczęściej zapominają³¹.

Instytut Medycyny Pracy w Łodzi i Państwowa Inspekcja Sanitarna zajmują zgodne stanowisko, że warunki pracy przy

³⁰ Zaleca się stosowanie 15-minutowych przerw rekreacyjnych podczas pracy przy komputerze po każdych 2 godzinach pracy lub nawet po l godzinie, jeżeli praca jest uciążliwa i intensywna.

³¹ Por. J. Olszewski, Postęp techniczny, s. 106- 110.

przeciwwskazania

do pracy

przy monitorach

monitorach ekranowych nie stwarzają ryzyka dla zdrowia osób zdrowych charakteryzujących się normalnym stanem fizjologicznym organizmu. Przeciwskazania do pracy przy monitorach ekranowych dotyczą kobiet w ciąży, jak również osób, które cierpią na następujące rodzaje schorzeń: choroby aparatu przeziernego oka, wysoka krótkowzroczność, nie dająca się skorygować szkłami, organiczne choroby ośrodkowego układu nerwowego, choroby psychiczne, wzmożona pobudliwość nerwowa, częste naczynioruchowe bóle głowy, choroby nerwów, mięśni, układu kostnego, przewlekłe zapalenie skóry (uczuleniowe), choroby układu oddechowego, niewyrównana cukrzyca, której towarzyszy zmienność percepcji ośrodka optycznego oka³².

Uwarunkowania ekonomiczne przedsięwzięć ergonomicznych

Obecna sytuacja w zakresie kształtowania warunków pracy operatorów i programistów komputerowych nie jest najlepsza. W zakresie kształtowania stosunków przestrzennych na stanowisku pracy popełnia się wiele błędów wynikających z kilku powodów. Jednym z nich jest brak na rynku odpowiednich mebli, które spełniałyby wymogi określone powyżej. Drugim powodem jest niewiedza osób projektujących takie stanowiska pracy. Często poważną przeszkodą są ograniczenia natury finansowej. Ważnym elementem jest oświetlenie. Rzadko zdarza się spotkać stanowisko komputerowe, które byłoby prawidłowo zaprojektowane pod tym względem. Podstawową przyczyną jest niewiedza osób, od których zależy prawidłowe, ergonomiczne oświetlenie. Względy finansowe odgrywają tutaj najmniejszą rolę. Również kształtowanie środowiska pracy pod względem parameterów mikroklimatycznych jest nieprawidłowe. Podobnie jak w przypadku oświetlenia, tak i tutaj najpoważniejszą przyczyną nieprawidłowego jego kształtowania jest niewiedza

³² Praca przy monitorach komputerowych zaliczana jest do prac w szczególnych -warunkach, co uprawnia do niższego wieku emerytalnego oraz do wzrostu o 10% podstawy wymiaru emerytury i renty inwalidzkiej, jeżeli pracownik przepracował na takim stanowisku co najmniej 15 lat. Por. Rozporządzenie Rady Ministrów nr 43 z 7 lutego 1983 r., wykaz A, dział 14, poz. 5 (Dz. U. nr 8).

pracowników, od których zależą warunki pracy operatorów i programistów.

Należy stwierdzić, że najbardziej kosztownym przedsięwzięciem w zakresie ergonomicznego kształtowania warunków pracy przy komputerze jest środowisko przestrzenne — jego koszt w stosunku do klasycznego stanowiska jest wielokrotnie wyższy. Mniejsze problemy finansowe wiążą się z odpowiednim zaprojektowaniem środowiska pracy przy komputerze pod względem oświetlenia i mikroklimatu.

Pytania kontrolne

1. Jakim celom służy skala centylowa?

2. Jakie różnice występują pomiędzy bezpośrednim a pośrednim sposobem korzystania z wymiarów antropometrycznych?

3. Racjonalna postawa przy pracy.

4. Jakie wymogi winno spełniać stanowisko pracy?

5. Kierunki kształtowania postępowych treści pracy.

6. Pozytywne i negatywne aspekty komputeryzacji.

7. Zasady kształtowania warunków pracy operatora komputerowego.

Literatura zalecana

Batogowska A., Słowikowski J.: Atlas antropometryczny dorosłej ludności Polski dla potrzeb projektowania. Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Warszawa 1974.

Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., Łódź 1995.

Górska E., Tytyk E.: Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1966.

Kamieńska-Żyła M.: Ergonomia stanowiska komputerowego. Wydawnictwa AGH, Kraków 1996.

Kasprzak T.: Koncepcja przedsiębiorstwa XXI w., „Ekonomista" 1994, nr l.

Loerzer S.: Dobre samopoczucie na stanowisku, w: Komputer a zdrowie, pod red. Ch. Lipmann, Cedrus Publishing Ilouse, Warszawa 1992.

Olszewski J.: Postęp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyśle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1993.

Olszewski J.: Społeczne aspekty komputeryzacji, „Polityka Społeczna" 1990,nr 4.

Olszewski J.: Wykorzystanie zaleceń ergonomii w kształtowaniu stanowiska pracy operatora komputerowego. Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Organizacja i Zarządzanie nr 19, Poznań 1966.

Rogaliński K.: Ergonomiczny system przemysłowy w przedsiębiorstwie przemysłu meblarskiego. Politechnika Poznańska, „Rozprawy" nr 32, Poznań 1977.

Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGII, Kraków 1994.

Ziobro E.: Ergonomiczne projektowanie stanowisk pracy. Politechnika Wrocławska, Wrocław 1974.

Ziowodzki M.: O środowisku architektonicznym pracy biurowej. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 1992.

budowa układu nerwowego — neurony

5. ROLA CENTRALNEGO UKŁADU NERWOWEGO W PRACY

5.1. Części składowe i funkcje układu nerwowego w pracy

Proces dostosowania się ustroju do ciągle zmieniających się warunków otoczenia jest możliwy dzięki czynności układu ner­wowego. Jest to układ, który wiąże wszystkie narządy ustroju w jedną harmonijnie działającą całość, a jednocześnie umożliwia powiązanie człowieka z otaczającym go środowiskiem¹. Toteż układ nerwowy, który reguluje i scala czynności wszystkich części organizmu, jest najbardziej złożony ze wszystkich układów².

Układ nerwowy człowieka jest zbudowany z dużej liczby komórek nerwowych zwanych neuronami (por. rys. 32). Chociaż wzajemne stosunki między komórkami układu nerwowego są nadzwyczaj złożone, to w zasadzie wszystkie neurony są podobnie zbudowane. Każdy neuron składa się z jednej wypustki osiowej — neurytu (aksonu), z jednej lub kilku wypustek protoplazmatycznych — dendrytów oraz z ciała komórki zawierającego jądro komórkowe. Ze względu na spełniane czynności dzielimy neurony na czuciowe, ruchowe i pośredniczące. Każda komórka nerwowa odznacza się dwiema właściwościami: pobudliwością i zdolnością przewodzenia stanu czynnego. Obie te właściwości decydują o tym, że pod wpływem różnorodnych czynników w jednej części neuronu powstają odpowiednie zmiany fizyczne i chemiczne, które mogą przenosić się na sąsiednie odcinki i komórki. Poszcze­gólne neurony kontaktują się ze sobą za pomocą synaps, dzięki którym stan czynny może przenosić się z jednego neuronu na drugi.

¹ Celowo skoordynowane mchy wykonywane przez pracującego człowieka to rezultat działania jego układu nerwowego, w szczególności mózgowia.

² Por. J. Koczocik-Przedpelska, Podstawy, s. 12.

Rya. 32. Elementy strukturalne komórki nerwowej: a) obraz rzeczywisty,

b) ujęcie blokowe

Źródło: Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 70

części

składowe układu

nerwowego

funkcje i budowa rdzenia kręgowego

Układ nerwowy jest złożony z mózgu, rdzeni i pni nerwowych. Łączy on receptory z efektorami oraz przewodzi impulsy od jednych do drugich³. Układ nerwowy jest zbudowany z około 10 miliardów neuronów, które dzielimy na dwie główne grupy:

neurony ośrodkowego układu nerwowego, a więc mózgu i rdzenia, oraz neurony układu nerwowego obwodowego, do których należą nerwy czaszkowe i rdzeniowe (por. rys. 33).

Rdzeń kręgowy — jako grupa neuronów ośrodkowego układu nerwowego — jest osłonięty przez kanał kostny kręgów. Spełnia on dwie zasadnicze funkcje: przewodzi impulsy z mózgu na obwód i odwrotnie oraz jest ośrodkiem odruchów. Na przekroju poprze­cznym wyróżnia się w nim części: wewnętrzną, mającą postać motyla, utworzoną z szarej substancji zbudowanej z ciał komórek nerwowych, oraz zewnętrzną, zbudowaną z pęczków neurytów

³ Spełnia on dwie podstawowe funkcje: przewodzenia impulsów i integracji czynności poszczególnych części ciała. Integracja oznacza scalanie różnych czynności w celu uzyskania jedności z różnorodności.

Rys. 33. Elementy składowe systemu obwodowego oraz lokalizacja systemu autonomicznego

Źródło: Por. M. Wykowaka, Ergonomia, a. 74

i dendrytów tworzących białą substancję. Szarą substancję — część wewnętrzną rdzenia kręgowego — dzielimy na cztery części: dwa rogi grzbietowe (korzonki tylne) i dwa rogi brzuszne (korzonki przednie). Te ostatnie zawierają ciała neuronów ru­chomych, których neuryty przechodzą przez rdzeń i zdążają do mięśni. Wszystkie neurony w rdzeniu są neuronami po­średniczącymi.

Neuryty i dendryty białej substancji — części zewnętrznej rdzenia kręgowego — są podzielone na pęczki (drogi, szlaki)

rdzeń nerwowo­-obwodowy

spełniające podobne funkcje. Rozróżniamy dwa rodzaje szlaków:

szlaki wstępujące — przewodzące impulsy do mózgu i szlaki zstępujące—przewodzące impulsy z mózgu do efektorów. Kolum­ny grzbietowe białej substancji przewodzą bodźce z narządów czuciowych mięśni, ścięgien i stawów, dzięki którym np. możemy ciało utrzymać w odpowiedniej pozycji.

W wyniku badań stwierdzono, że wszystkie włókna rdzenia kręgowego krzyżują się w drodze prowadzącej z narządów zmysłowych do mózgu lub z mózgu do mięśni, przewodząc z jednej strony ciała na drugą. W związku z tym prawa strona mózgu kontroluje lewą stronę ciała i otrzymuje wrażenia z narządów zmysłowych lewej strony ciała, a lewa strona kontroluje prawą. Niektóre włókna krzyżują się w rdzeniu, a niekiedy w mózgu. Rdzeń i mózg są otoczone trzema łącznotkankowymi błona­mi, zwanymi oponami. Przestrzenie między oponami są wypeł­nione płynem mózgowo-rdzeniowym.

Drugi rdzeń nerwowo-obwodowy stanowią parzyste nerwy mózgowe i rdzeniowe wychodzące z mózgu i rdzenia. Łączą one wszystkie receptory i efektory . Pierwsza grupa nerwów ob­wodowych, do których zaliczamy 12 par nerwów pochodzących z różnych okolic mózgu, unerwia głównie narządy zmysłów, mięśnie oraz gruczoły występujące w głowie⁵. Jednym z najważ­niejszych nerwów mózgowych jest nerw błędny, który tworzy część układu autonomicznego i unerwia wewnętrzne narządy klatki piersiowej i górnej części brzucha (por. tab. 29).

Do drugiej grupy nerwów obwodowych zaliczamy nerwy rdzeniowe. W odróżnieniu od nerwów mózgowych nerwy rdze­niowe są nerwami mieszanymi. U człowieka z rdzenia wychodzi 31 par nerwów, z których każda para unerwia receptory i efektory jednej okolicy ciała. Włókna czuciowe wchodzą do rdzenia od strony grzbietowej jako korzonki grzbietowe, czyli tylne,

⁴ W układzie obwodowym występują jedynie ciała komórkowe neuronów czuciowych, które tworzą w pobliżu mózgu i rdzenia skupiska zwane zwojami, oraz ciała niektórych neuronów ruchowych układu autonomicznego.

⁵ Nerwy te zbudowane są z neuronów, z tym że pary nerwów I, II i VIII zbudowane są tylko z neuronów czuciowych, pary III i IV, VI, XI i XII — prawie całkowicie z neuronów ruchowych, a pozostałe zbudowane są z obu rodzajów neuronów i dlatego określa się je jako nerwy mieszane. Por. M. Krause, Zarys agonomli dla lekarzy przemyslowych, PZWL, Warszawa 1970, s. 111-157.

Tabela 29. Nerwy mózgowe człowieka

Nr	Nazwa nerwu	Początek nerwów czuciowych	Efektory unerwione przez nerwy ruchowe
I	Węchowy	Śluzówka węchowa
		mowa (węch)
II	Wzrokowy	Siatkówka oka (widzenie)	-
III	Okoruchowy	Proprioreceptory mięśni gałki	Mięśnie poruszające gałką
		ocznej	oczną (z nerwem IX i V),
			mięśnie zmieniające kształt
			soczewki, mięśnie zwężające
			źrenicę
IV	Bloczkowy	Prioprioreceptory mięśni	Inne mięśnie poruszające
		gałki ocznej (czucie mięśniowe)	gałką oczną
V	Trójdzielny	Zęby i skóra twarzy	Niektóre mięśnie żujące
VI	Odwodzący	Prioprioreceptory mięśni gałki	Inne mięśnie poruszające
		ocznej (czucie mięśniowe)	gałką oczną
VII	Twarzowy	Kubki smakowe przedniej	Mięśnie twarzy, gruczoły
		części języka	podszczękowe, podjęzykowe
VIII	Słuchowy	Ślimak (słyszenie), kanały	-
	(słuch owo-równoważny)	półkoliste (równowaga)
IX	Językowo-gardłowy	Kubki smakowe tylnej części języka, błona wydzielająca,	Gruczoły przyuszne, mięśnie gardzieli współdziałające
		gardło	przy połykaniu
X	Błędny	Zakończenia nerwowe licznych	Parasympatyczne nerwy
		narządów wewnętrznych,	idące do serca, żołądka, jelita
		płuc, żołądka, aorty, tchawicy	cienkiego, tchawicy i przełyku
XI	Dodatkowy	Mięśnie ramienia (czucie	Mięśnie ramienia
		mięśniowe)
XII	Podjęzykowy	Mięśnie języka (czucie	Mięśnie języka
		mięśniowe)

Źródło: Por. C. A. Villce, Biologia, wyd. 13, PWRiL, Warszawa 1972, g. 564.

autonomiczny układ nerwowy

a włókna ruchowe odchodzą od rdzenia jako korzonki brzuszne, czyli przednie. Wielkość każdego nerwu rdzeniowego jest uzależ­niona od wielkości okolicy ciała, które unerwia. U człowieka największymi nerwami rdzeniowymi są nerwy unerwiające koń­czyny dolne.

Serce, płuca, przewód pokarmowy i inne narządy wewnętrzne są unerwione przez specjalny zespół nerwów obwodowych, no­szących wspólną nazwę autonomicznego (wegetatywnego) układu nerwowego. Układ ten z kolei składa się z dwóch części:

układu sympatycznego (współczulnego) i układu parasympatycznego (przywspółczulnego) (por. tab. 30). Układ wegetatywny jako całość składa się zarówno z neuronów czuciowych, jak i ruchowych. Różni się jednak kilkoma właściwościami od reszty układu nerwowego. Nie podlega pełnej kontroli mózgu, ponieważ nie możemy dowolnie zmieniać szybkości tętna serca lub ruchów mięśni żołądka. Inną ważną cechą tego układu jest podwójne unerwienie każdego narządu wewnętrznego przez

Tabela 30. Czynności układu autonomicznego

Narząd unerwiony	Działanie układu sympatycznego	Działanie układu parasympatycznego
Serce	Wzmacnianie i przyspieszanie	Osłabianie i zwalnianie tętna
	tętna
Tętnice	Zwężanie tętna i zwiększanie	Rozszerzanie tętnic i
	ciśnienia krwi	zmniejszanie ciśnienia krwi
Układ	Zwalnianie perystaltyki,	Przyspieszanie perystaltyki,
pokarmowy	zmniejszanie aktywności	zwiększanie aktywności
Pęcherz moczowy	Rozszerzanie (rozciąganie)	Kurczenie pęcherza
	pęcherza
Mięśnie oskrzeli	Rozszerzanie dróg, ułatwianie	Zwężanie dróg
	oddychania
Mięśnie tęczówki	Rozszerzanie źrenicy	Zwężanie źrenicy
Mięśnie jeżące włosy	Podnoszenie włosów (jeżenie)	Opadanie włosów
Gruczoły potowe	Zwiększanie wydzielania	Zmniejszanie wydzielania

Źródło: Por. C. A. Yillce, Biologia, s. 568.

włókna sympatyczne i parasympatyczne. Oba te układy działają zwykle antagonistycznie; jeżeli jeden wzmaga aktywność, to drugi ją zmniejsza.

5.2. Budowa i funkcjonowanie mózgu

Ważnym elementem układu nerwowego jest mózg, w którym skupiają się neurony ośrodkowego układu nerwowego⁶. Mózg zbudowany jest z sześciu głównych części: rdzenia przedłużonego, mostu Varola, móżdżku, śródmózgowia, wzgórza i kresomózgowia (półkuli mózgowych)⁷ (por. rys. 34).

części mózgu:

— rdzeń przedłużony

Rys. 34. Główne części ośrodkowego układu nerwowego człowieka wraz z ich funkcjami

Źródło: Por. M. Wykowaka, Ergonomia, a. 68

Najbardziej w tyle położoną częścią mózgu, stykającą się z rdzeniem kręgowym, jest rdzeń przedłużony. Rdzeń prze­dłużony tworzą grube i zbudowane głównie z pęczków nerwowych szlaki połączeń z wyższymi partiami mózgu. W rdzeniu prze-

⁶ Por. M. Wykowska, Ergonomia, a. 62-87.

⁷ Por. C. A. Villee, Biologia, wyd. 15, PWRiL, warszawa 1972, 8. 557.

— móżdżek

—funkcje i budowa kresomozgowia

- most Varola

- śródmózgowie

- wzgórze

dłużonym znajdują się również liczne grupy ciał komórek ner­wowych: są to ośrodki nerwowe regulujące czynności odruchowe (oddychanie, tętno serca, rozszerzanie i kurczenie naczyń krwio­nośnych, połykanie i wymioty).

Nad rdzeniem przedłużonym znajduje się móżdżek zbudowa­ny z dwóch półkul oraz z łączącej je części środkowej zwanej robakiem. Kora móżdżku jest szara, zbudowana z ciał komórek nerwowych. Móżdżek reguluje i koordynuje skurcze mięśni. Jeśli nastąpi uszkodzenie móżdżku, wykonywanie ruchów staje się nieskoordynowane i nie można wówczas wykonać żadnej precy­zyjnej czynności.

Na brzusznej stronie mózgu, tuż pod móżdżkiem, biegnie poprzecznie w stosunku do pozostałych części grupy pęk włókien nazywany mostem Varola. Przez most przechodzą impulsy z jednej półkuli móżdżku na drugą, dzięki czemu ruchy mięśni prawej i lewej strony ciała mogą być skoor­dynowane.

Z przodu móżdżku i mostu leży śródmózgowie o grubych ściankach i bardzo wąskim kanale centralnym. W śródmózgowiu znajdują się ośrodki regulujące np. odruch zwężania źrenicy w silnym świetle oraz kontrolujące tonus mięśni i postawę.

Od przodu śródmózgowie łączy się ze wzgórzomózgowiem. ; Wzgórze jest pośrednią stacją ośrodków dla impulsów zmysłowych. Wydaje się, że wzgórze decyduje o uzewnętrznianiu się ^; stanów emocjonalnych organizmu. Na dnie komory trzeciej | (podwzgórze) znajdują się ośrodki regulujące temperaturę ciała, i apetyt, równowagę wodną, przemianę węglowodanów i tłusz­czów, ciśnienie krwi i sen. Przednia część podwzgórza zapobiega podnoszeniu się ciepłoty ciała, a tylna - jej obniżaniu się.

Omówione części mózgowia wykonują wrodzone, automaty­czne czynności, zdeterminowane przez samą ich strukturę. Od­mienne natomiast funkcje spełnia kresomózgowie — półkula mózgowa — najbardziej powierzchownie leżąca i największa część ludzkiego mózgu, kontrolująca czynności wyuczone. Złożone psychologicznie zjawiska odczuwania, inteligencja, pamięć, spo­strzegawczość, interpretacja zjawisk — mają swe podłoże psycho­logiczne w czynnościach neuronów kresomózgowia.

Kresomózgowie zbudowane jest z więcej niż połowy neuronów układu nerwowego, czyli składa się z ponad 5 miliardów

lokalizacja funkcji

* kora mózgowa

neuronów. Znajdują się one w dwóch półkulach mózgowych, które rozwijają się jako uwypuklenie przedniej części mózgowia. U człowieka półkule rozrastają się zarówno do przodu, jak i do tyłu i przykrywają pozostałe części mózgu. W półkulach znajdują się jamy: są to komory pierwsza i druga, z których każda jest połączona kanałem z komorą trzecią. Obie komory półkul móz­gowych są również zaopatrzone w pęczki naczyń krwionośnych, wydzielających płyn mózgowo-rdzeniowy. Kresomózgowie skła­da się z szarej i białej substancji: ta ostatnia - połączona wewnątrz kresomózgowia — zbudowana jest z pęczków (szlaków) włókien nerwowych. Powierzchnia kresomózgowia zbudowana jest przeważnie z komórek nerwowych, które tworzą szarą sub­stancję. Jest to tzw. kora mózgowa. W głębi półkul znajdują się liczne zgrupowania szarej substancji. Są to ośrodki nerwowe, pełniące rolę stacji pośredniczących na szlakach prowadzących z kory i do kory. U człowieka powierzchnia kory jest sfałdowana. Dzięki powstaniu licznych fałd i oddzielających je bruzd mogła zwiększyć się ilość szarej substancji. Wzory sfałdowań są stałe, nawet dla ludzi o różnym poziomie inteligencji,

W drodze doświadczalnej ustalono, że funkcje w korze są w znacznym stopniu zlokalizowane⁸. W płacie potylicznym kory znajduje się ośrodek wzroku (por. rys. 35). Uszkodzenie go lub usunięcie powoduje utratę wzroku, natomiast drażnienie tego ośrodka — nawet przez uderzenie w tył głowy — wywołuje wrażenie światła. Ośrodek słuchu umieszczony jest w płacie skroniowym. Drażnienie go przez uderzenie wywołuje wrażenia dźwiękowe.

Głęboka bruzda, zwana bruzdą Rolanda, rozdziela płat czoło­wy i ciemieniowy. Oddziela ona pola ruchowe kierujące mięś­niami szkieletowymi od leżących za nimi pól, w których znajdują

⁸ Każda z półkul mózgu dzieli się na cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, potyliczny i skroniowy. Dla czynności mowy znaczna większość reprezentacji korowych znajduje się po lewej stronie mózgu, gdy inne okolice niezbędne są dla takich czynności, jak orientacja w przestrzeni, dokonywanie operacji licz­bowych itd. Szczególnie ważne są płaty czołowe kory mózgowej. U człowieka zajmują one około 20% całej powierzchni mózgu, gdy np. u kota 3,4%, u psa 26,5%, u szympansa 16,9%. Podstawę strukturalną pamięci stanowi płat skroniowy i uszkodzenie tej części mózgu może całkowicie zahamować funk­cjonowanie tzw. pamięci świeżej. Por. J. Rosner, Ergonomia pracy umysłowej, SGPiS, Warszawa 1977, s. 38.

Rys. 35. Rozmieszczenie płatów w półkuli mózgowej (a) oraz lokalizacja w niej różnych funkcji (b)

Źródło: M. Wykowska, Ergonomia, s. 69.

się ośrodki czuciowe ciepła, dotyku i nacisku przy drażnieniu zmysłowych narządów w skórze. W obu tych obszarach istnieje dalsza specjalizacja wzdłuż bruzdy — od wierzchołka mózgu ku jego bokom⁹.

Pola czuciowe, których funkcje zostały poznane, pokrywają niewielką część całej powierzchni kory u człowieka. Pozostałe części stanowią ośrodki skojarzeniowe (asocjacyjne) zbudowane z neuronów. Ośrodki skojarzeniowe kierują wyższymi czynnoś­ciami intelektualnymi, jak: zapamiętywanie, rozumienie, uczenie się, wyobrażanie oraz wpływają na osobowość człowieka¹⁰.

⁹ U człowieka poszczególne części ciała mają różne reprezentacje w korze mózgowej: tułów i kończyny dolne zajmują tam stosunkowo niewielkie obszary, natomiast dłoń (zwłaszcza kciuk), palce wskazujące, a także wargi, język - obszary bardzo rozległe, a to z uwagi na wielką rolę dłoni dla dotykowego poznania świata, zaś warg i języka w procesie mowy. Por. J. Rosner, Ergonomia, 8.38.

¹⁰ W ostatnich latach neurofizjologia zwróciła szczególną uwagę na tzw. głębokie struktury położone w pniu mózgu (poniżej półkul mózgowych).

Rys. 36. Lokalizacja funkcji ruchowych i czynnościowych w półkuli mózgowej

Źródło: Por. M. Wykowaka, Ergonomia, s. 69

Do ośrodków asocjacyjnych dochodzą impulsy z różnych receptorów. Docierają one stale do mózgu i tworzą związaną całość, co umożliwia całościową reakcję organizmu. Ośrodki te interpretują i zestawiają symbole i słowa, w których objawia się nasza myśl. Niektóre choroby bądź wypadki mogą spowodować uszkodzenie jednego lub więcej ośrodków skojarzeniowych mowy i wówczas powstaje u człowieka tzw. stan afazji, który polega na tym, że człowiek traci zdolność rozpoznawania pewnych rodza­jów symboli. W niektórych stanach afazji chorzy nie potrafią przeczytać słowa pisanego, jakkolwiek pojmują jego wymowę doskonale.

Amerykański fizjolog Magoun sformułował hipotezę dotyczącą funkcji tzw. układu siatkowego, którego zadaniem jest regulowanie stanu aktywności całego mózgu. Układ siatkowy odznacza się również znacznym stopniem plastyczności w wykonywaniu swej funkcji. „Przyzwyczaja" się on stosunkowo szybko do bodźców o niezbyt dużym natężeniu i powtarzających się rytmicznie w regular­nych odstępach czasu. Zjawisko to nazywamy habituacją.

odruchy bezwarunkowe i warunkowe

Badania za pomocą elektroencefalografii wykazały, że mózg jest stale aktywny. Najbardziej regularne zmiany elektryczne - tzw. fale alfa — przechodzące z ośrodków wzrokowych z tyłu mózgu, charakterystyczne są dla człowieka, który ma zamknięte oczy i pozostaje w całkowitym spokoju. W momencie otwarcia oczu fale znikają, a pojawiają się fale nieregularne o dużej częstotliwości. Podczas snu fale mózgowe wyraźnie się zmienia­ją, są one wolniejsze i mają większy potencjał, w miarę jak człowiek zapada w coraz to głębszy sen. Marzenia senne odbijają się w postaci pojawiania się mieszanych nieregularnych fal. Niektóre choroby mózgu zmieniają charakter fal, które można zlokalizować ustalając, z jakiej części mózgu pochodzą patologi­czne fale.

5.3. Odruchy i stereotypy dynamiczne

Podstawę większości czynności życiowych stanowią odruchy, które są elementarnymi funkcjami układu nerwowego. Wrodzo­ne odruchy występujące u wszystkich ludzi nazywamy od­ruchami bezwarunkowymi, natomiast odruchy nabyte w wyni­ku doświadczenia nazywamy odruchami warunkowymi. Od­ruchy dzielimy ponadto według kryterium liczby dróg ner­wowych objętych przez dany ruch. Odruch prosty, w którym podrażnienie receptorów wywołują skurcz jednego mięśnia, jest zwykle demonstrowany na „odruchu kolanowym", zaliczanym do grupy odruchów bezwarunkowych. Prostym odruchem jest również odruch zginania, czyli odruch cofania kończyny. Jeśli noga lub ręka zostanie ukłuta, oparzona lub podrażniona bólowo, następuje natychmiastowe pobudzenie mięśni, które odciągają kończynę, zapobiegając w ten sposób większym uszkodzeniom.

Pomimo że istnieje wiele odruchów bezwarunkowych bardziej złożonych, to jednak nawet najbardziej skomplikowane nie wy­magają operacji myślowej. Odruchy te nie stanowią obciążenia kory mózgowej i przeważnie w ogóle nie dochodzą do świadomo­ści człowieka (por. rys. 37).

Drugą grupą są odruchy warunkowe, które kształtują się na podstawie wrodzonego odruchu bezwarunkowego i któ­rych łuk odruchowy przechodzi zawsze przez korę mózgową.

mechanizm powstawania odruchu warunkowego

Rys. 37. Schemat łuku odruchu bezwarunkowego

l - receptor, 2 - nerw czuciowy, 3 - ośrodek nerwowy w rdzeniu kręgowym zawierającym komórkę nerwową, czuciową i ruchową, 4 - nerw ruchowy, 5 - mięsień

Źródło: Por. J. Koczocik-Przedpelska, Podstawy, s. 19

Są to odruchy nabyte, odgrywające bardzo ważną rolę w proce­sach uczenia się czynności. Powstają one w miarę potrzeby i stanowią podstawę właściwego zachowania się człowieka w różnych sytuacjach nauki, a także pracy.

Mechanizm powstawania tego odruchu najłatwiej zrozumieć na znanym przykładzie doświadczalnym. Zwierzę doświadczalne — najczęściej psa — przyzwyczaja się do karmienia w okre­ślonych warunkach, np. przed podaniem kęsa jedzenia w karm­niku zapala się regularnie lampkę. Po pewnym okresie kar­mienia w tych warunkach pies wydziela ślinę na sam sygnał zapalenia lampki. Został zatem wyrobiony odruch warunkowy na zapalenie lampki na podstawie bezwarunkowego, wrodzo­nego odruchu pokarmowego. W zwykłych warunkach pies wydziela odruchowo ślinę na widok pokarmu. Po wyrobieniu odruchu warunkowego sygnał w istocie obojętny — światło lampki — odgrywa rolę sygnału bezwarunkowego (por. rys. 38)¹¹.

Tłumaczenie powstania odruchu jest następujące. Światło działające na siatkówkę stwarza ognisko pobudzenia w ośrodku wzroku, tj. w korze. W tym samym czasie podrażnienie zakoń­czeń smakowych języka przy spożywaniu pokarmu powoduje

¹¹ Por. K. Koczocik-Przedpelska, Podstawy, s. 19.

powstanie ogniska pobudzania w ośrodku smaku i ośrodku pokarmowym w rdzeniu przedłużonym. Te dwa ogniska pobudze­nia tworzą w jednym czasie i oddziałują na siebie. Wynikiem tego jest powstanie funkcjonalnego połączenia między ośrodkami wzroku i smaku. Powstaje odruch warunkowy. Łuk takiego odruchu jest zawsze bardziej skomplikowany niż łuk odruchu rdzeniowego, bezwarunkowego.

Rys. 38 Schemat łuku odruchu warunkowego

l - język z receptorami smakowymi, 2 - ośrodek wydzielania śliny w rdzeniu przedłużonym, 3 - ślinianka, 4 - ośrodek smaku w korze mózgowej, 5 - oko z receptorami wzrokowymi, 6 - ośrodek wzroku w korze mózgowej , 1-2-3 - łuk odruchu bezwarunkowego wydzielania śliny, na podstawie którego powstał odruch warunkowy

Źródło: Por. J. Koczocik-Przedpelska, Podstawy, s. 19

Bodźcem warunkowym omawianego odruchu było światło lampki, a bodźcem bezwarunkowym — pożywienie. Efektorem odruchu była ślinianka. Odruch warunkowy w tym przypadku powstał na podłożu odruchu bezwarunkowego, jakim jest od­ruchowe wydzielanie śliny przy podaniu pożywienia. Na podob­nej zasadzie można wytworzyć wiele innych odruchów warun­kowych, stosując różne podniety działające na eksteroreceptory lub interreceptory. Odruchy warunkowe mogą wygasać, jeśli podnieta warunkowa nie będzie wzmacniana bodźcem bezwarun­kowym, tj. — na przykładzie ostatniego doświadczenia —jeśli po sygnale lampki nie będzie podawane pożywienie. W życiu czło­wieka można znaleźć dziesiątki przykładów odruchów warun-

stereotypy dynamiczne

kowych tego rodzaju. U robotników wchodzących do fabryki, zupełnie niezależnie od rozpoczęcia pracy, obserwuje się zmiany akcji serca, oddychania i krążenia, tak jakby praca już została rozpoczęta. Jest to przykład odruchowej czynności narządów wewnętrznych na widok otoczenia fabrycznego. Tego rodzaju nastawienie układu nerwowego jest niejednokrotnie czynnikiem sprzyjającym wykonywaniu pracy, niezależnie od jej charakteru.

Poprzez odruchy warunkowe można jakiekolwiek sygnały środowiska sprzęgać z bodźcami bezpośrednio ważnymi dla życia organizmu i w ten sposób zwiększyć sprawność od­działywania organizmu na środowisko. Im wyżej rozwinięty jest układ nerwowy, ściślej mówiąc kora mózgowa, tym więcej i bardziej skomplikowanych odruchów warunkowych może organizm wytworzyć. Istnieje tu jednak mechanizm zapew­niający ekonomiczne działanie mózgu. Jeśli środowisko się zmieni, to znaczy jakiś sygnał straci swój związek z bodźcem ważnym dla życia i dane połączenie w mózgowiu staje się zbyteczne, zostaje ono przerwane. Odruch warunkowy ulega zahamowaniu.

Istnieje stale pewna (różna gatunkowo i osobnicze) liczba aktualnie czynnych odruchów, którą twórca nauki o odruchach warunkowych. Pawłów, nazwał stereotypem dynamicznym, po­nieważ zmienia się on wraz ze środowiskiem. Z ergonomicznego punktu widzenia na podkreślenie zasługuje fakt, że zdolność modyfikowania stereotypu dynamicznego zmniejsza się z wie­kiem, co należy mieć na uwadze, domagając się od starszych ludzi podniesienia kwalifikacji lub dostosowania się do pracy w nowym środowisku.

Mówiąc o odruchach warunkowych i stereotypie dynamicz­nym należy zwrócić uwagę na zjawiska, u podłoża których leżą złożone procesy chemiczne przebiegające w tkance mózgowej. Wytworzenie nowego połączenia między neuronami wymaga odpowiedniej reakcji chemicznej. Te reakcje chemiczne przebie­gają stosunkowo powoli, w każdym razie wolniej niż niektóre zmiany w środowisku. Posługując się językiem nauk ścisłych można powiedzieć, że zmiany w układzie nerwowym są opóźnione w fazie w stosunku do pewnych zmian środowiska. Adaptacja do środowiska polega niejednokrotnie na doganianiu przez układ

pomięć świeża (operacyjna)

nerwowy zmian pojawiających się w samym środowisku. Do­tyczy to zwłaszcza bardzo szybko zmieniającego się w obecnej dobie środowiska przemysłowego. W niektórych dziedzinach zmienia się ono pod wpływem postępu technicznego. Chcąc utrzymać równowagę między nową techniką a współdziałającymi z nią ludźmi, należy uprzedzać zmiany środowiska technicznego przez wcześniejsze przygotowanie ludzi do pracy, jaką mają wykonać.

5.4. Pamięć i uwaga

Źródłem informacji niezbędnych w pracy są nie tylko maszyny, aparaty i urządzenia, instrukcje czy wskazówki udzielane opera­torowi, ale również pamięć, z której czerpie się fachowe wiadomo­ści i doświadczenia zawodowe. Są to informacje płynące z we­wnątrz ustroju, a więc sygnały interoceptywne¹².

Istnieją dwa zasadnicze rodzaje pamięci: pamięć świeża (operacyjna) i pamięć trwała. Pamięć świeża dotyczy wydarzeń odbywających się na krótko przed rozpoczęciem czynności lub w czasie jej trwania. Przykładem może być tu polecenie wykonania określonej czynności, uruchomienia urządzenia sygnalizującego, zatrzymania pojazdu lub też otrzymanie polecenia napisania referatu". Ten rodzaj pamięci ma istotne znaczenie z punktu widzenia procesu pracy. Podczas pracy pracownik rzadko zmuszony jest do natychmiastowego reago­wania na otrzymany sygnał. Najczęściej odbiera on wiele kolejnych informacji, zanim rozpocznie działalność. Powstaje więc dla niego konieczność zapamiętywania na krótki czas (kilku sekund lub kilku minut) napływających do niego informacji, które zostają natychmiast usunięte z pamięci jako niepotrzebne.

¹² Por. J. Rosner, Ergonomia, s. 52.

¹³ Informacje te utrzymywane są w pamięci przez krótki czas i następnie zanikają. Z biologicznego punktu -widzenia nietrwałość tej pamięci jest jak najbardziej korzystna, ponieważ nie wszystkie wydarzenia dnia codziennego mają istotne znaczenie dla człowieka i nie muszą być przechowywane w pamięci przez czas dłuższy.

pamięć trwała

Mechanizm funkcjonowania pamięci „operacyjnej" jest w małym stopniu zbadany. Wyniki prowadzonych w tym zakresie badań wykazały, że możliwości są zależne m.in. od zapamiętywanego materiału (słowa, cyfry, dźwięki itd.). Badania eksperymentalne pokazały, że człowiek jest w stanie zapamiętać i powtórzyć: 9 cyfr w układzie dwójkowym, około 8 w układzie dziesiętnym, 7 liter alfabetu, 5 prostych wyrazów. Potrafi więc on odebrać odpowiednio 9, 26, 33, 50 bitów informacji, niezależnie od tego, jaki jest zakres zapamiętywania informacji¹⁴. Tak więc, jeżeli wzbogacimy liczbę informacji przypadających na jeden bodziec, możemy zwiększyć pojemność informacyjną pamięci operacyjnej¹⁵. Eksperymenty dowiodły, że przekształcenie informacji jest jedną z najbardziej istotnych cech procesu zapamiętywania. Jednakże sam mechanizm przekształcenia informacji nie jest dotąd zbadany.

Z punktu widzenia interesującego nas tematu ważne jest ustalenie, jaką rolę będzie odgrywała pamięć operacyjna w da­nym procesie pracy, aby następnie można było dokonać op­tymalizacji podawania informacji. Najprostszym zaleceniem jest, aby dla zapewnienia maksymalnej niezawodności przechowywa­nia informacji w pamięci każda porcja informacji odpowiadała zakresowi operacyjnej pamięci człowieka.

Drugim rodzajem pamięci jest tzw. pamięć trwała. U podstaw tej pamięci, jak się powszechnie obecnie przyjmuje, leżą zmiany biochemiczne w komórkach nerwowych¹⁶. W pamięci trwałej gromadzone są wiadomości nabywane w czasie nauki i zbierane w toku uzyskiwania doświadczenia zawodowego i życiowego. Jest

¹⁴ Treść informacyjna sygnału zależy od liczby odpowiedzi, jakich może on udzielić. Tak więc sygnał uliczny mający tylko dwa wskaźniki może zaświecić tylko kolorem zielonym lub czerwonym. Jego treść informacyjna wynosi więc l bit, natomiast sygnał o trzech wskaźnikach (zielony, żółty, czerwony) będzie się wyrażał liczbą Ig z 3= 1,5 bitów. Przy czterech sygnałach liczba informacji równa się 2 bitom (Ig z 4=2).

¹⁵ Proces ten może odbywać się w toku zapamiętywania informacji. W tym celu dokonuje się przekodowania odbieranych informacji w taki sposób, aby zmniejszyć liczbę zapamiętywanych elementów (nazwano to „porcjami infor­macji"), zwiększając za to zawartość informacyjną każdego z nich.

¹⁶ Por. J. Strojnowski, Psychologia fizjologiczna, KUL, Lublin 1981, s. 71 - 78.

uwaga dowolna

uwaga mimowolna

ona źródłem naszej wiedzy i umiejętności, decydując w znacznym stopniu o sukcesie w pracy zawodowej i w życiu¹⁷.

Sprawny przebieg pracy uzależniony jest nie tylko od pamię­ci, ale także od stopnia koncentracji uwagi, jej podzielności, przerzutności i trwałości. Rozróżnia się dwa rodzaje uwag: uwagę dowolną i uwagę mimowolną. Uwaga dowolna podlega woli człowieka i służy w badaniach, uczeniu się i skupianiu przy pracy. Uwaga mimowolna nie wymaga wysiłku ani skupienia woli, np. działanie barw, mowy czy muzyki na nasze czynności myślowe. V miarę nabywania wprawy w pracy wiele czynności przesuwa się z uwagi dowolnej do uwagi mimowolnej, kierowanej niższą sferą świadomości, a więc nie absorbującej funkcji korowych.

Utrzymanie uwagi w stanie napięcia jest koniecznym warun­kiem każdej sprawnej pracy. Przy braku odpowiednich bodźców i możliwości odprężenia uwaga słabnie lub przejściowo albo trwale zanika. Utrzymywanie przez dłuższy czas stanu uwagi zależy od wzajemnego aktywizowania się komórek nerwowych w mózgowiu. Jeżeli komórki te są pobudzane tylko z jednego źródła (bodźcami wewnętrznymi), powstaje mniejsze prawdopo­dobieństwo ich pełnej aktywizacji niż wtedy, gdy współdziałają również bodźce zewnętrzne.

Zjawisko okresowego zanikania uwagi i jej zmniejszania się w miarę upływu czasu pracy obserwowano zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i warsztatowych. Jest to związane ze zjawis­kiem „blokowania" uwagi na okres krótkich minipauz. Pow­stawanie bloków uwagi może być zmierzone wydłużaniem się czasu reakcji. Wkrótce po bloku czas reakcji szybko się skraca¹⁸. Rolą bloków jest zapewnienie ośrodkom pobudzania w korze mózgowej krótkich wypoczynków, co sprzyja zachowywaniu stałego czasu reakcji i przeciwdziała powstaniu zmęczenia. Jed­nakże przy wzroście zmęczenia zjawiska blokowania pojawiają się coraz częściej, a bloki stają się dłuższe.

¹⁷ Zdolność człowieka do gromadzenia informacji w pamięci trwałej wyraża się w milionach bitów, od 1,5 •10° do 10¹¹ bitów.

¹⁸ Czas określa się na podstawie obserwowanego zjawiska zmęczenia myślowego za pomocą testów inteligencji opartych na czytaniu i liczeniu czy też testów zręczności, obserwacji liczby fałszywych ruchów w pracy wraz z ich konsekwencjami (wzrost częstotliwości wypadków — zmniejszenie wydajności pracy).

przerzutność uwagi

podzielność uwagi

koncentracja uwagi

Proces uwagi charakteryzują, jak już wspomniano wcześniej, cztery cechy: koncentracja uwagi, podzielność, przerzutność i trwałość. Poziom koncentracji uwagi jest uzależniony od kilku czynników:

— od wielkości sfery skupienia uwagi, która nie powinna być za duża, gdyż zakres uwagi jest ograniczony,

— od jednolitości przedmiotu obserwacji; tam gdzie jest zna­czna liczba szczegółów do zapamiętania, uwaga się rozprasza i proces zapamiętania przebiega niesprawnie,

— od intensywności cech, które należy zapamiętać,

— od ruchu obserwowanego przedmiotu.

Doświadczenia wykazują, że jest łatwiej skupić uwagę na procesie, aniżeli na przedmiocie nieruchomym. Tłumaczy to w pewnym sensie skuteczność działania filmów dydaktycznych, ukazujących rozwój danego zjawiska zamiast analizy stanów statycznych.

Drugą cechą charakteryzującą proces uwagi jest podzielność. Cecha ta ma istotne znaczenie wówczas, gdy pracownik musi obserwować jednocześnie kilka urządzeń sygnalizacyjnych bądź też przedmiotów. Podzielności uwagi sprzyjają:

— automatyzm czynności, np. przy wykonywaniu określone­go rodzaju czynności można prowadzić jednocześnie rozmowę, innym przykładem jest pisanie na maszynie metodą ślepą, bez potrzeby patrzenia na klawisze maszyny,

— połączenie zespołu czynności w jeden system, którego przykładem mogą być reakcje sensomotoryczne, skupienie uwagi początkowo na sygnale, później na realizacji decyzji,

— jednorodność przedmiotów lub jednoczesne wykonywanie czynności, np. jednorodne funkcje urzędniczki w okienku pocz­towym ułatwiają jej kolejne dzielenie uwagi na kilka czynności.

Trzecią z omawianych cech uwagi jest jej przerzutność. Przerzutność uwagi jest cechą zbliżoną do podzielności, ale w przeciwieństwie do niej polega na umiejętności szybkiego przerzucania uwagi z jednego przedmiotu na drugi¹⁹. Jest to cecha często wymagana od kierownika dużego zakładu pracy czy resortu, ponieważ przebieg wydarzeń zmusza go do nieustannego

¹⁹ Fizjologiczną podstawą przerzutności jest plastyczność systemu ner­wowego, ruchliwość pobudzania (labilność) i hamowanie.

oddziaływanie hałasu na uwagę

trwałość uwagi

przerzucania się z jednej sprawy do drugiej. Cecha ta charak­teryzuje arcymistrzów gry w szachy, którzy potrafią rozgrywać kilkanaście partii szachów w jednym pomieszczeniu, przechodząc kolejno od jednej szachownicy do drugiej. Warunkami ułat­wiającymi przerzutność uwagi są²⁰:

- zainteresowanie pracownika pracą, którą wykonuje i na którą się przerzuca,

- umiejętność przewidywania (antycypacji) potrzeby prze­rzucania uwagi na inne czynności.

Czwartą z omawianych cech uwagi jest jej trwałość. Jest to cecha trudna do nabycia, ponieważ charakteryzuje ją znaczna ruchliwość natężenia. Trwałości uwagi sprzyjają:

- brak silnych bodźców rozpraszających (hałas, rozmowy),

- ciekawa praca oraz bodźce skłaniające do wytrwałej pracy przez dłuższy czas,

- zmiany w przedmiocie pracy, jako że trudno jest przez dłuższy czas utrzymywać napiętą uwagę na przedmiocie nie­ruchomym.

Istnieje bezpośredni związek między długością czasu reakcji (która jest bezpośrednio związana ze stanem napięcia uwagi) a liczbą sygnałów docierających do centralnego układu ner­wowego. Pozostaje to w związku z koniecznością rozdzielenia uwagi między kilka pól funkcyjnych (np. pole wzrokowe, pole słuchowe czy dotykowe) albo też na 2, 3 czy 4 sygnały pojawiają­ce się na jednym polu, co wytwarza reakcje z wyborem.

Należy również zwrócić uwagę na wpływ środowiska material­nego, zwłaszcza zaś hałasu, na niektóre cechy uwagi, w szczegól­ności zaś na jej koncentrację i trwałość. Badania potwierdzają fakt odmiennego oddziaływania na pracujących hałasu znamien­nego (o charakterze treściowym) i pozbawionego treści. Przy hałasie pozbawionym treści (np. hałas maszyn, hałas uliczny) obniża się wartość czuwania będącego przejawem koncentracji uwagi, ale następuje to po pewnym czasie — po półtorej do dwóch godzin. W okresie poprzedzającym, hałas raczej sprzyja skupie-

²⁰ Brak przerzutuości uwagi może być przejawem koncentracji na pracy, która budzi zainteresowanie pracownika. Przerzutność i koncentracja uwagi są cechami ze sobą sprzecznymi. I tak np. to, co charakteryzuje pracownika naukowego (umiejętność trwałej koncentracji), nie jest odpowiednie do wykony­wania czynności kierowniczych w przedsiębiorstwie.

problemy semantyczne w ergonomii

niu uwagi przeciwdziałając narastaniu objawów hamowania (efe­któw trofostropowych). Wydaje się więc, że hałas oddziałuje kolejno stymulujące i hamująco na uwagę. Natomiast hałas znamienny wpływa wyraźnie negatywnie na pracę wymagającą uwagi. Występuje w tym przypadku swoista konkurencja pomię­dzy zadaniem roboczym a zadaniem dodatkowym, jakim staje się rozumienie treści wymienionych zdań.

Z przedstawionych uwag należy wyciągnąć wnioski prak­tyczne, ale z dużą ostrożnością. I tak można przytoczyć przykład zaobserwowany przez zespół ergonomiczny, który badał warunki pracy na taśmie montażowej w jednym z zakładów przemysłu maszynowego w Radomiu. Na licznych stanowiskach tej taśmy stwierdzono średnią, a nawet dużą monotonię pracy. Tymczasem poszczególne stanowiska pracy zostały od siebie oddzielone przegrodami, co w założeniach konstruktorów miało sprzyjać koncentracji uwagi. Jak się okazało, pracownicy i tak prowadzili rozmowy, chociaż w znacznie utrudnionych warunkach, co jeszcze bardziej odwracało ich uwagę. Dlatego też zespół ergonomiczny zalecił zniesienie ścian dźwiękochłonnych i umożliwienie robotnikom prowadzenia rozmów.

5.5. Interpretacja sygnałów i podejmowanie decyzji

Interpretacja sygnałów, znaków i tablic należy do jednej z naj­mniej zbadanych dziedzin ergonomii i psychologii pracy. W tej kwestii istnieje brak odpowiednich technik badawczych. W tym przedmiocie badań ergonomia zbliża się do nowej dziedziny nauki, którą nazwano semiotyką, czyli ogólną teorią znaków, ze szczególnym uwzględnieniem znaków tworzących język, czyli wyrażeń. Jedną z dziedzin semiotyki jest semantyka, która opisuje stosunki zachodzące między znakami a rzeczywistością, do której się odnoszą. Ergonomia ma więc na celu rozszyfrowanie sensu znaków i zgrupowań (tablic), co w przemyśle, komunikacji, rolnictwie, w pracy biurowej i planistyczno-organizacyjnej nabie­ra coraz większego znaczenia²¹.

²¹ Por. J. Rosner, Ergonomia, s. 49. '

— polecenia wynikające z instrukcji

— kształtowanie struktur tablic rozdzielczych

W ergonomii problemy semantyczne to przede wszystkim zagadnienia kodowania. Należy wskazać na wielką trudność, jaką nowoczesny język techniczno-organizacyjny, posługujący się w szerokim zakresie kodami, przedstawia dla robotników. W związku z tym istotne znaczenie ma nie tylko racjonalne zgrupowanie wskaźników na tablicy rozdzielczej, ale także logika rozmieszczania wskaźników dla ułatwienia ich zrozumienia (interpretacji). Z tego punktu widzenia badania nad prawidłową strukturą tablic rozdzielczych były i nadal są prowadzone w wielu krajach. Strukturę tablic rozdzielczych można ukształtować w zależności od kilku kryteriów, z których pięć odgrywa najważ­niejszą rolę:

— zależność od uwagi, jaką się przywiązuje do poszczególnych sygnałów, zwłaszcza z punktu widzenia bezpieczeństwa,

— potrzeba optymalnej lokalizacji z punktu widzenia kryte­rium precyzji, uwzględniająca szybkość odpowiedzi,

— konieczność przestrzegania zasady częstotliwości ko­rzystania,

— respektowanie zasady funkcjonalności — polega ona na zgrupowaniu elementów sygnalizacyjnych czy sterowniczych we­dług spełnianych przez nie funkcji,

— grupowanie urządzeń według kolejności korzystania - umieszcza się obok siebie dwa urządzenia, z których wykorzys­tuje się jedno po drugim; kryterium to jest stosowane szczególnie tam, gdzie chodzi o zapewnienie szybkości percepcji.

Wyszczególnione wyżej pięć kryteriów może wchodzić niejed­nokrotnie w konflikt ze sobą. Występuje w związku z tym konieczność dokonania kompromisowych rozwiązań konstruk­cyjnych.

Z tablicą rozdzielczą łączą się ściśle polecenia, które wynikają z instrukcji. Niektórzy ergonomiści są zdania, że określenie poleceń wynikających z sygnałów tablic rozdzielczych jest jednym z najważniejszych zadań ergonomii. Wynika to z faktu, że polecenia precyzują, jak ma się zachować operator we wszyst­kich okolicznościach pojawiających się w toku wykonywania pracy, a więc jaka powinna być jego odpowiedź na taki czy inny sygnał. Polecenie wypełnia więc treścią każdy sygnał. Mogą być oczywiście polecenia wynikające z informacji za­wartych w kilku sygnałach, w innych wypadkach polecenie

— podejmowanie decyzji

może polegać na szukaniu dalszych informacji czerpanych z in­nych wskaźników.

Istotne znaczenie ma prawidłowe opracowanie instrukcji dla operatora²². Często bowiem zdarza się, ze inżynier-technolog lub organizator produkcji przecenia znajomość pracy przez operato­ra. Może to spowodować dużą liczbę wypadków związanych z niedostatecznie dokładnym określeniem struktury zadania ro­boczego. Tak więc instrukcja mieści się w problematyce inter­pretacji sygnałów, wprowadzając powiązania chronologiczne i lo­giczne między sygnałami i odpowiedziami na nie.

Terenem szczególnie ważnym dla opracowania ergonomicznie prawidłowych instrukcji są prace konserwacyjno-remontowe oraz usuwanie awarii. Poszukiwanie źródła awarii, zwane w obrazowej terminologii angielskiej „trouble-shooting", jest w swej istocie ćwiczeniem logicznym. Tak więc w tej dziedzinie możliwe jest opracowanie odpowiednich metod kształcenia. Jedną z najbardziej oryginalnych metod jest zastosowanie nauczania programowego do kształcenia „po­szukiwaczy awarii”.

Drugim etapem pracy, najmniej dotąd zbadanym, jest proces podejmowania decyzji podczas pracy. Decyzje podejmowane przez człowieka oparte są bądź na informacjach pełnych i pew­nych, jak np. informacja wzrokowa, że na dworze pada deszcz, co oznacza, że chcąc wyjść, trzeba ubrać się w odpowiedni płaszcz bądź zabrać ze sobą parasol, bądź też na informacjach niepełnych albo wręcz fałszywych, jak np. reakcja na mało czytelny wskaź­nik szybkości, temperatury czy ciśnienia. Znaczna częstotliwość i niepewność informacji stwarza sytuacje probabilistyczne, przy których podjęcie decyzji połączone jest zawsze z pewnym ryzy­kiem. Nie ma prawie sytuacji życiowych, których nie można byłoby scharakteryzować jako probabilistyczne. Logicy wyróż­niają różne stopnie prawdopodobieństwa pojawienia się danego

²² W praktyce instrukcje robocze są opracowywane przez instruktorów lub technologów i odpowiadają wyobrażeniom, jakie ma o pracy personel in­żynieryjny. Nie nadają się one jednak z reguły dla robotników. W przypadku braku takich zrozumiałych poleceń, umożliwiających jasne określenie zadania roboczego dla operatora, będzie on wytwarzał sobie własne modele wyob­rażeniowe, często błędne i niedostatecznie dostosowane do potrzeb wykonywa­nych czynności. J. Rosner, Ergonomia, s. 51.

zdarzenia: od O (brak prawdopodobieństwa, niemożliwość zajścia) do l (prawdopodobieństwo najwyższe, zajście pewne).

Sytuacje probabilistyczne, w których decyzje musimy podjąć przy przesłankach, że „coś jest prawdopodobne" albo „coś jest niepewne", wynikają najczęściej z braku dostatecznej liczby pewnych informacji. Podejmowanie takich decyzji prowadzi do znacznego zaabsorbowania ośrodkowego układu nerwowego i przy stałym powtarzaniu się powoduje napięcia i stresy²³.

Interesujący przykład zaobserwowano w jednej z hut śląs­kich, gdzie po zmechanizowaniu i częściowym zautomatyzowaniu produkcji walcowni wystąpiła wśród robotników choroba nadciś-nieniowa. Robotnik, który dotychczas wykonywał znaczny wysi­łek fizyczny pracując w wysokiej temperaturze dochodzącej do granic tolerancji, zasiadł przy pulpicie sterowniczym. Z punktu widzenia medycyny warunki pracy pogorszyły się, ponieważ robotnicy zaczęli zapadać na chorobę układu krążenia. Jest to charakterystyczny przykład względności korzyści, jakie można uzyskiwać w wyniku postępu technicznego. W tym przypadku, jak w wielu innych, postęp techniczny bez postępu ergonomicz­nego nie poprawił warunków pracy robotników.

Podejmowanie decyzji jest tą fazą pracy ludzkiej, o której wiemy stosunkowo najmniej, ale która wzbudza coraz większe zainteresowanie wśród psychologów i ergonomistów.

5.6. Czas reakcji

Kontrola i sterowanie w układzie człowiek-maszyna związane są z przyjmowaniem sygnałów, rozpoznawaniem zdarzeń w otocze­niu i wskazań przyrządów oraz poleceń i wskazówek od innych współpracujących osób. Wszystkie te informacje analizuje się i wybiera te, które aktualnie są bardziej potrzebne. Sprawne rozpoznanie i przetwarzanie sygnałów ma znaczenie zwłaszcza tam, gdzie operator pracuje w deficycie czasu, w warunkach

²² Podejmowanie decyzji przy trudnościach prawidłowego różnicowania prowadzi do stanów napięcia nerwowego i powstania tzw. nerwic reaktywnych, prowadzących do zupełnego rozkojarzenia układu nerwowego. Powoduje to schorzenia, głównie nerwicowe przewodu pokarmowego i układu krążenia („choroba dyrektorska").

czas reakcji prostej

przeciążenia sensorycznego, kiedy natłok informacji może grozie pomyłką w formułowaniu decyzji. W celu dokonania analizy zachowania się operatora w różnych warunkach napływu infor­macji i odpowiedzi na nie, czyli czynności przetwarzania reakcji w sytuacjach wyboru, należy przede wszystkim znaleźć miarę, która pozwoliłaby ilościowo ocenić zakres odbieranych przez niego informacji. Najodpowiedniejszą miarą do tych celów wyda­je się czas reakcji, który upływa od momentu odebrania infor­macji do chwili rozpoczęcia ruchu będącego odpowiedzią na zaobserwowany sygnał. Drugą częścią odpowiedzi na sygnał jest czynność ruchowa (motoryczna)²⁴. Jeżeli ukształtujemy warunki w ten sposób, że będzie podawany tylko jeden rodzaj bodźców i na jego pojawienie się badany odpowiada tylko jednym typem reakcji, mówimy o czasie reakcji prostej. Kiedy kilka bodźców jest podawanych, a na każdy z nich odpowiedź ma być inna, czas reakcji nazywamy złożonym lub z wyborem.

Czas reakcji prostej wynosi około 200 milisekund, wahając się nieznacznie w zależności od rodzaju pobudzanego bodźcem anali­zatora. Różna długość czasu reakcji na sygnały przechodzące przez poszczególne zmysły jest związana zapewne z historią mechanizmów regulacji ruchów. Sygnalizacja dotykowa wydaje się genetycznie najstarsza, stąd stosunkowo najkrótszy czas reakcji przy przechodzących tą drogą sygnałach. Inne zmysły włączyły się w późniejszym okresie ewolucji człowieka w ten mechanizm. Mówiąc o czasie reakcji, należy mieć na uwadze modalność (jakość zmysłową) sygnału (por. tab. 31 oraz rys. 39).

Czas utajony prostej reakcji sensomotorycznej zależy także od siły działającego bodźca: im większa siła sygnału, tym krótszy czas utajonej reakcji. Wzrasta wówczas szybkość reakcji motorycznej (ruchu). A więc czas reakcji sensomotorycznej jest funk­cją natężenia bodźca. Przykładem może być wzrost natężenia bodźca dźwiękowego, który powoduje znaczne skrócenie czasu reakcji, zwłaszcza w pierwszej fazie. Dalsze wzmacnianie dźwięku przestaje w sposób widoczny oddziaływać na przyspieszenie czasu

²⁴ Człowiek ma znacznie więcej informacji przetworzyć niż zareagować na ich treść odpowiedzią. Przyczyną tego jest bezwładność czynności ruchowych, które znacznie wolniej przebiegają niż czynności czuciowe i myślowe. Por. M. Wykowska, Ćwiczenia, s. 270-302.

Tabela 31. Czas reakcji prostej przy sygnałach odbieranych przez różne zmysły (według różnych autorów)

Analizator (i jakość sygnału)	Czas reakcji w milisekundach (przeciętnie)
Dotykowy	90- 200
Słuchowy (dźwięk)	120- 180
Wzrokowy (ostrość widzenia)	150- 220
Węchowy (zapach)	310- 390
Temperatury (ciepło, zimno)	280-1600
Smakowy
- słony	310
- słodki	480
- kwaśny	1080
- gorzki	130- 890
Równowagi	400
Bólu	130- 890

Źródło: Por. J. Rosner, Ergonomia, g. 41.

czas reakcji x wyborem

reakcji. Czas reakcji zależy również od przestrzennych parameterów bodźca: im większy wymiar, tym krótszy czas reakcji. Ważne jest jednak to, na jaką okolicę receptora trafia bodziec. Przy bodźcach wzrokowych im dalej od tzw. żółtej plamki (środka siatkówki), tym dłuższy czas reakcji. Należy zaznaczyć, że ważne jest nie tyle absolutne natężenie bodźca, ile jego stosunek do otaczającego tła (świetlnego czy akustycznego). Wzrost kontrastu powoduje skrócenie czasu reakcji.

Zaobserwowano również istotne dla praktyki zjawisko znacz­nego skrócenia czasu reakcji w sytuacjach, w których operator oczekuje pojawienia się sygnału. Stąd duże znaczenie tzw. syg­nałów ostrzegawczych, np. akustycznych przedsygnałów na poja­wienie się sygnału wzrokowego.

Czas reakcji z wyborem zależy natomiast od złożoności reakcji na zastosowany bodziec. Im więcej jest możliwości odpowiedzi, tym bardziej wydłuża się czas odpowiedzi. Badania wykazały, że nie jest to jednak zależność prosta. Oznaczając czas reakcji ! wyborem podczas stosowania zwiększającej się liczby bodźców

Rys. 39. Przeciętny czas reakcji prostej na sygnały odbierania przez różne zmysły

Źródło: Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 86

stwierdzono, ze jego wydłużanie przebiega wzdłuż krzywej lo­garytmicznej, która daje się opisać wzorem²⁵:

T= a • log N,

gdzie:

T — średni czas reakcji dla jednej możliwości bodźcowej, a — stała proporcjonalności, N — liczba możliwości wyboru.

Wyniki obliczeń na podstawie powyższego wzoru wskazują, że powyżej 6-8 bodźców do wyboru czas reakcji praktycznie nie zmienia się. Jednakże ustalenie to może ulec zmianie, jeżeli ważność bodźców i prawdopodobieństwo ich występowania nie będą dla wszystkich sygnałów jednakowe. Konieczność preferowania określo­nego sygnału lub grupy sygnałów będzie prowadzić do niezauważenia lub celowego pomijania mniej ważnych bodźców, co może wydłużyć czas reakcji i zmienić jakościowy przebieg krzywej logarytmicznej.

²⁵ Por. J. Jethon, Działalność operatora — nowa postać pracy człowieka, PWN, Warszawa 1976, 8. 60.

Zarówno w odniesieniu do czasu reakcji prostej, jak i złożonej istnieje prawo funkcjonalnej zależności czasu utajonej reakcji od ilości informacji, jaką niesie bodziec. Na ogół mężczyźni mają nieco szybszą reakcję od kobiet. Można więc stwierdzić, że czas reakcji jest funkcją wielu zmiennych, wielu parametrów sygnału-bodźca, nie mówiąc już o czynniku zmęczenia (przedłużenia czasu reakcji) i wprawy (skrócenia tego czasu). Tak więc można w pewnych granicach regulować czas reakcji operatora, zmienia­jąc jakość zmysłową, jego intensywność, położenie w polu sensorycznym człowieka, wielkość, czas ekspozycji oraz prawdopo­dobieństwo pojawienia się sygnału.

Istotny wpływ na szybkość reakcji robotnika ma także organizacja pracy. Poświęcone temu zagadnieniu badania doty­czyły analizy wpływu organizacji (rytmu swobodnego i wymuszo­nego) na czas reakcji. W procesie pracy najczęściej występują reakcje z wyborem. Wyjątek stanowią proste procesy zmechani­zowane, wymagające reakcji prostej.

Pytania kontrolne

1. Części składowe układu nerwowego.

2. Budowa mózgu.

3. Znaczenie stereotypów dynamicznych w procesie pracy.

4. Jaka jest rola pamięci świeżej „operacyjnej" i pamięci trwałej w pracy zawodowej człowieka?

5. Jakimi cechami charakteryzuje się proces uwagi?

6. Jakie czynniki określają długość czasu reakcji prostej na sygnały?

7. Jaka funkcja charakteryzuje długość czasu reakcji z wyborem?

Literatura zalecana

Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty uczelniane AE, Poznań 1975.

Krause M.: Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracującym człowieku i jego środowisku, wyd. Śląska Organizacja Techniczna, Katowice 1992.

Ville C. A.: Biologia, wyd. 15, PWRiL, Warszawa 1972.

Rosner J.: Ergonomia pracy umysłowej, SGPiS, Warszawa 1977.

Strojnowski J.: Psychologia fizjologiczna, KUL, Lublin 1981.

Wykowska M.: Ćwiczenia laboratoryjne s ergonomii. Wydawnictwo

AGH, Kraków 1995. Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Kraków 1994.

przyczyny wzrostu znaczenia pracy umysłowej

6. ISTOTA PRACY UMYSŁOWEJ

6.1. Charakterystyka pracy umysłowej i jej rola w świecie współczesnym — tendencje rozwojowe

Tradycyjnie został przyjęty pogląd, że fizjologia pracy zajmuje się głównie dziedziną pracy mięśniowej (fizycznej), zaś psycho­logia pracy — pracą umysłową. Istotnie psychologia pracy, głównie zaś ta jej dziedzina, którą nazwano psychologią in­żynieryjną, zajęła się problematyką odbioru i przetwarzania informacji oraz podejmowania decyzji, a więc czynnościami wykonywanymi przez układ nerwowy człowieka.

Rozgraniczenie dziedzin objętych fizjologią i psychologią pracy wydaje się schematyczne. Przykładem mogą być takie dziedziny, jak neurofizjologia procesów pracy, badania nad funkcjonowaniem receptorów wzroku czy dotyku, które są ściśle związane z zagadnieniami wchodzącymi w zakres fizjologu i psy­chologii. Podobnie psychologia pracy nie ogranicza się do badania odbioru i przetwarzania informacji czy podejmowania decyzji. Zajmuje się ona także czynnościami wykonawczymi, rozwijając i usprawniając naukę o ruchach, a więc czynnościach wykonywa­nych przez układ mięśniowy.

Wyżej przedstawione problemy nabierają coraz większego znaczenia, w miarę jak pod wpływem postępu technicznego w licznych dziedzinach zaczęła się zacierać różnica między pracą fizyczną a pracą umysłową. Taka tendencja spowodowała, że we wszystkich krajach zainteresowanych zagadnieniami pracy umy­słowej zaczęto dokonywać analizy czynników określających zaist­niały stan rzeczy. Wydaje się, że można wyróżnić tutaj trzy główne przyczyny:

— postęp techniczny w zakresie środków wytwarzania, trans­portu i łączności, w wyniku którego prace ciężkie i uciążliwe są w coraz większym stopniu przejmowane przez mechanizmy,

definicja pracy umysłowej

klasyfikacja pracy umysłowej

— kryterium kwalifikacji

robotnicy zaś wykonują coraz częściej prace zawierające znaczny element ładunku intelektualnego,

-wzrost zatrudnienia w sektorze usług, dla którego przeważa­jącym typem pracownika jest pracownik umysłowy,

- wzrost znaczenia tzw. zaplecza technicznego i służb społeczno-ekonomicznych (biura konstrukcyjne i projektowe, działy planowania i analizy ekonomicznej czy służby społeczne w przed­siębiorstwie), co w sposób zasadniczy zmienia strukturę funk­cjonalną zatrudnienia.

W rezultacie zaobserwować można szybki wzrost odsetka pracowników umysłowych wśród ogółu zatrudnionych w więk­szości krajów świata. Podobna tendencja występuje również w Polsce. Jednocześnie odbył się i odbywa nieuchwytny dla statystyki proces coraz większego nasycenia treścią intelektualną pracy robotników, co jest bezpośrednią konsekwencją stosowania w coraz szerszym zakresie sprawniejszych metod technicznych i organizacyjnych. Zjawiska te w pełni uzasadniają bliższe zainte­resowanie pracą umysłową nie tylko od strony ekonomicznej i socjologicznej, ale również z punktu widzenia analizy ergo­nomicznej, tzn. z uwzględnieniem szeroko pojętych warunków pracy. Wydaje się w związku z tym celowe zdefiniowanie istoty pracy umysłowej.

Istotą pracy umysłowej jest podejmowanie decyzji na pod­stawie informacji zewnętrznych (eksteroceptywnych) i wewnętrz­nych (prioprioceptywnych). Tak więc w analizie układu człowiek - praca istota pracy umysłowej skupia się w pierwszych dwóch etapach procesu pracy: odbiór informacji oraz przetwarzanie informacji i podjęcie decyzji. Trzeci etap procesu pracy — wyko­nanie czynności —jest elementem pracy przeważnie fizycznej.

Istnieje wiele postaci pracy umysłowej, co stwarza przeszkodę przy opracowaniu jednolitego schematu klasyfikacyjnego. Żadnej z dotychczas zaproponowanych klasyfikacji nie można przyjąć bezkrytycznie.

W myśl jednej z wielu klasyfikacji — przyjmującej za kryte­rium kwalifikacje — pracownik umysłowy powinien posiadać określone wykształcenie ogólne i legitymować się pewnym zaso­bem wiedzy fachowej. Mimo przejrzystości, taki schemat klasyfi­kacyjny byłby zbyt formalny i arbitralny. Często zdarza się, że pracownik nie mający odpowiedniego wykształcenia wykonuje

rodzaje pracy umysłowej

— kryterium psychologiczno-socjologiczne

— kryterium ogólne

skomplikowane czynności zawodowe dzięki wrodzonym predys­pozycjom psychofizjologicznym, zamiłowaniu do pracy i nabyte-mu doświadczeniu. Są też sytuacje odwrotne, kiedy pracownik z wyższym wykształceniem podczas wykonywania czynności zawodowych nie wykorzystuje nabytej wiedzy.

W psychologii i socjologii wysuwane są postulaty, zgodnie z którymi jako kryterium klasyfikacyjne pracy umysłowej prefe­ruje się stopień inicjatywy i odpowiedzialności subiektywnej, rangę wykonywanych czynności zawodowych, udział czynności kierowniczych i odtwórczych.

Można zaproponować najogólniejsze kryterium klasyfikacyj­ne, tj. wzajemną relację, jaka kształtuje się podczas wykonywa­nia zawodowej pracy umysłowej między czynnościami heurystycznymi a opartymi na określonym, wcześniej opanowanym w to­ku szkolenia zawodowego algorytmie (czynności algorytmiczne). Jako dodatkowe kryteria można wykorzystać stopień obciążenia poszczególnych układów ustroju człowieka szczególnie informa­cjami napływającymi ze środowiska roboczego, na podstawie których podejmuje się decyzje wykonawcze, oraz stosunek po­szczególnego wykonawcy do zespołu roboczego, w którego skła­dzie on pracuje. W proponowanej klasyfikacji istotny jest wresz­cie stosunek pracownika do urządzenia technicznego, miejsce, jakie on zajmuje i rola, jaką spełnia w układzie człowiek-maszyna, a więc stopień zmechanizowania i zautomatyzowania czynności.

Stąd też, przyjmując wyżej przedstawione kryteria klasyfika­cyjne, można wśród pracowników umysłowych wyróżnić na­stępujące grupy:

— grupę pracowników umysłowych, których praca nie wyma­ga zastosowania maszyn lub innych urządzeń technicznych,

— grupę pracowników umysłowych, których praca charak­teryzuje się dużym udziałem czynności kontrolnych, śledzących i sterowniczych, wymagających zastosowania różnego rodzaju urządzeń technicznych i jest ona wykonywana na podstawie stałych algorytmów z mniejszą lub większą swobodą wyboru optymalnych decyzji opartych na docierających ze środowiska roboczego informacjach, —

— grupę pracowników umysłowych wykonujących swoje czyn­ności na podstawie różnorodnej informacji docierającej ze środowi­ska roboczego, z minimalną możliwością stałych algorytmów,

irradiacją koncentracja

— grupę pracowników umysłowych wykonujących pracę o charakterze twórczym, przebiegającą na podłożu czynności heurystycznych, polegającą na opracowaniu nowych algorytmów czynności zawodowych lub tworzeniu dóbr materialnych bądź duchowych, stanowiących swego rodzaju pierwowzory,

— grupę pracowników wykonujących pracę o charakterze kierowniczym.

Przedstawiony schemat klasyfikacyjny ma szerokie zastoso­wanie. Daje on również pogląd, jakie główne elementy określają istotę pracy umysłowej.

6.2. Pobudzanie i hamowanie

Zaangażowanie pracownika w procesie produkcyjnym, jego podejście do pracy, poczucie odpowiedzialności, czynniki ambi­cjonalne, układ wzajemnych stosunków z innymi członkami zespołu mogą być źródłem pobudzania emocjonalnego o różnym zabarwieniu i charakterze¹. Należy odróżnić procesy pobudzania od procesów hamowania, które działają w przeciwnych kierun­kach, ale są ściśle ze sobą związane i od siebie zależne. Procesy te odbywają się pod wpływem impulsów, które są nosicielami informacji w obrębie układu nerwowego².

Impulsy docierające do mózgowia powodują powstanie ognis­ka pobudzania. To pobudzanie (jak i hamowanie) ma zdolność rozprzestrzeniania się na inne odcinki kory mózgowej. Rozprzestrzenianie się pobudzania bądź hamowania nazywamy irradiacją (promieniowaniem). Możliwy jest także inny proces — koncent­racji ogniska pobudzania czy hamowania. Skutkiem rozprze­strzeniania ogniska hamowania na całą korę mózgową może być sen. Natomiast przykładem koncentracji pobudzania jest stan tzw. dowolnej uwagi, kiedy człowiek potrafi skupić uwagę na

¹ Niemniej stany zbyt silnego pobudzenia, związane zwłaszcza z obawą co do wywiązania się z nałożonych na pracownika obowiązków, mogą działać deprymująco i prowadzić do czynnościowych zaburzeń ze strony układu nerwowego (nerwice).

² Impuls pobudzania jest to złożone zjawisko fizykochemiczne, które przesuwa z prędkością l m/s do 20 m/s^-1, czyli l m/s do 1/200 m/s, wzdłuż włókien nerwowych. Impulsom towarzyszą zjawiska elektryczne zwane poten­cjałami czynnościowymi.

wrażliwość mózgu na brak tlenu

indukcja wzajemna

indukcja równoczesna i następowa

jednej czynności, a bodźce nie związane z tą czynnością w ogóle nie docierają do jego świadomości. Zewnętrznym przejawem takiej koncentracji jest roztargnienie, które mimo swej negatyw­nej strony jest wynikiem umiejętności skupiania uwagi i w pracy umysłowej jest czynnikiem dodatnim.

Obok zjawiska irradiacji i koncentracji w korze mózgowej zachodzi zjawisko tzw. indukcji wzajemnej. Polega ono na powstaniu ogniska czynnościowego komórek nerwowych otacza­jących te ogniska. Zmiana ta ma przy tym charakter przeciwny, tzn. komórki nerwowe dookoła ogniska pobudzania znajdują się w stanie zmniejszonej pobudliwości. Jest to tzw. indukcja równo­czesna. Inną formą jest tzw. indukcja następowa, kiedy komórki nerwowe w samym ognisku pobudzania czy hamowania zmienia­ją swój stan czynnościowy na stan o przeciwnym znaku. Tak np. ognisko pobudzania zmienia się z czasem w ognisko hamowania i odwrotnie.

Te zmiany stanów czynnościowych komórek nerwowych są wyrazem obrony ośrodkowego układu nerwowego przed wyczer­paniem i przemęczeniem. Tak więc wzajemne następowanie po sobie procesów hamowania i pobudzania wyznacza cykliczność pracy i jest jednym z praw biologicznych, którego nieprze­strzeganie powoduje szybkie wyczerpanie się potencjału bio­logicznego, a w konsekwencji może doprowadzić do poważnych zaburzeń i schorzeń typu nerwicowego. Istotne znaczenie ma więc racjonalne zorganizowanie pracy umysłowej, z uwzględnieniem scharakteryzowanych wyżej prawidłowości funkcjonowania oś­rodkowego układu nerwowego.

Mózg wymaga ponadto stałego dopływu energii, którą uzys­kuje z przemiany materii³. W przeciwieństwie do innych narzą­dów (jak wiadomo praca mięśni może się odbywać przez ograni­czony czas w tzw. fazie beztlenowej), procesy energetyczne w mózgu nie mogą przebiegać bez udziału tlenu. Tłumaczy to dużą wrażliwość mózgu na brak tlenu. Tymczasem warunki, w jakich wykonywana jest praca umysłowa, często nie sprzyjają regularnemu dopływowi tlenu do mózgu. Szczególnie niekorzyst­na dla pracy serca i krążenia krwi jest pozycja siedząca. Zalecane

³ Glikogen, którego utlenienie zapewnia powstanie energii, doprowadzany jest do tkanki mózgu przez krew.

pogorszenie wzroku

są w związku z tym okresowe odpoczynki przy pracy umysłowej, które winny sprzyjać ukrwieniu mózgu i zwiększeniu dostawy tlenu. Toteż stosowanie w czasie przerw odpowiednich ćwiczeń gimnastycznych lub krótkiego spaceru jest szczególnie wskazane przy tego typu pracy. Przeprowadzone badania nad ujemnymi konsekwencjami niedostatecznego dopływu tlenu do mózgu wykazały uderzające podobieństwo tych konsekwencji do skutków starzenia się człowieka⁴. W warunkach, w których zmniejsza się dopływ tlenu, notuje się charakterystyczne zmiany sprawności. Ulegają zmianie reakcje emotywne, zmienia się charakter pisma, litery stają się niedbałe i znacznie większe. Występuje uderzające podobieństwo między pismem człowieka starego a osoby z deficy­tem tlenu . Na podstawie obserwacji tych faktów sformułowana została teoria, że istnieje duże podobieństwo między zjawiskami towarzyszącymi deficytowości tlenowej i starzeniem się.

6.3. Wiek człowieka a praca umysłowa

Starzenie się społeczeństwa jest zjawiskiem wspólnym wszystkim krajom wysoko rozwiniętym. Proces ten będzie się nadal nasilał. Uzasadnia to w pełni zainteresowanie się ergonomii problemami gerontologicznymi występującymi w pracy zawodowej. Zaintere­sowania te obejmują analizę trudności napotykanych przez ludzi w starszym wieku przy wykonywaniu pracy, w szczególności zaś odbioru informacji i podejmowania decyzji. Stwierdzono szcze­gólne upośledzenie z wiekiem wzroku, słuchu i dotyku. Ma to istotne znaczenie w pracy zawodowej (por. tab. 32).

Jeśli chodzi o wzrok, to najczęstszym kryterium starzenia się jest pogorszenie zdolności akomodacji oka. Optymalna wydaj­ność oka występuje u dzieci w wieku około 8 lat, po czym następuje obniżanie się wydolności, szczególnie po 40 roku życia. Badania amerykańskiego psychologa Mc'Farlanda wykazały, że osoby w wieku 16 - 20 lat pięciokrotnie lepiej przystosowują się do światła niż najstarsza z badanych osób w wieku 80 - 90 lat. Można

⁴ Por. J. Rosner, Ergonomia, s. 16.

⁵ Również inne objawy obserwowano u ludzi starych, jak utrudnione przystosowanie się oka do ciemności i spadek ostrości widzenia. Pojawia się także pogorszenie funkcjonowania analizatora słuchu.

Tabela 32. Wiek człowieka a zmiany predyspozycji

Wraz z wiekiem maleje:	Prawie niezależne od wieku są:	Wraz z wiekiem rośnie:
Sprawność umysłowa i umiejętność dostosowania się Szybkość postrzegania i przetwarzania informacji, a tym samym szybkość reakcji, szczególnie w złożonych sytua­cjach Zdolność abstrakcyjnego rozumienia Pamięć Zdolność uczenia się Siła fizyczna Odporność na stałe, duże fizyczne i psychiczne obciążenia i ujemne wpływy otoczenia Sprawność zmysłów wzroku, słuchu i dotyku	Zakres wiedzy Umiejętność znalezienia się w codziennych sytuacjach Uwaga i zdolność do koncent­racji Znajomość języków Szybkość ruchów (o nie najwyższej sprawności)	Doświadczenie zawodowe Umiejętność oceny Zdolność pojmowania Samodzielność Umiejętność współżycia i współpracy Umiejętność prowadzenia konwersacji Trafność klasyfikowania rozwiązań konstrukcyjnych Wprawa umysłowa i fizyczna Dokładność rozwiązywania złożonych zadań Poczucie odpowiedzialności i wzbudzanie zaufania Zrównoważenie i poczucie ciągłości Dojrzałość i pozytywne podejście do pracy

Źródło: Por. O. Fischer, Der Altere Mitarbeiler im Betrieb, „Personal" 1974, nr 7, cyt. za S. Sudoł, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa przemysłowego, wyd. 2, PWG, Warszawa 1979, s. 378.

osłabienie słuchu

stąd wyciągnąć wniosek, że osoby starsze powinny unikać tych rodzajów pracy, które wymagają częstszych i istotnych zmian w zakresie akomodacji soczewki i adaptacji siatkówki do zmienia­jących się warunków.

Nie mniej istotne jest osłabienie zmysłu słuchu u osób starszych. Jak wykazały badania laboratoryjne i doświadczenia praktyczne, u osób starszych następuje stopniowa utrata wraż­liwości na dźwięki o wysokiej częstotliwości, przy czym zjawisko to zaczyna występować począwszy od trzydziestego roku życia. Stałe narażenie na hałas podczas wykonywania pracy zawodowej może znacznie zaostrzyć ten proces. Ponadto stwierdzono stop-

pogorszenie

wrażeń

dotykowych

projektowanie stanowisk pracy dla osób starszych

niowe pogorszenie odbioru innych wrażeń zmysłowych: wrażeń dotykowych (w wyniku zmniejszenia się liczby tzw. ciałek Meissnera, organów wrażliwości dotykowej usytuowanych na powierzchni dłoni), wrażliwości na drgania i innych. Występuje również obniżenie zdolności rozróżniania (wyczuwania progów różnicy) u poszczególnych zmysłów.

Pogorszanie się wraz z wiekiem czynności odbioru informacji spowodowało konieczność opracowania odpowiednich zaleceń ergonomicznych. Zgodnie z tymi założeniami należy tak za­projektować stanowiska pracy, aby nie powodując zwiększenia zmęczenia, złagodzić bądź wzmocnić te spośród odbieranych wrażeń, które uznane zostaną za najbardziej istotne dla osiąg­nięcia określonego celu. Cel ten może zostać osiągnięty w przy­padku zastosowania takich usprawnień, jak:

— zastosowanie oświetlenia miejscowego, skupiającego świat­ło na szczegółach wykonywanej pracy bądź też — przeciwnie - rozpraszającego je na całość przedmiotu pracy,

— wprowadzenie sygnalizacji bezpieczeństwa przez zasto­sowanie różnokolorowych świateł lub dzwonków o różnym dźwięku,

— zapewnienie okularów i ubrań ochronnych przeciwko dzia­łaniu nadmiernie silnych bodźców optycznych i cieplnych,

— opracowanie urządzeń sygnalizacyjnych (przez zastosowa­nie sygnałów optycznych lub akustycznych), których celem byłoby koordynowanie ruchów roboczych pracownika.

Dążąc do usprawnienia odbioru informacji przez pracow­ników w starszym wieku, ergonomia winna uwzględniać również inną właściwość tych pracowników. Mają oni bowiem tendencję do sprawdzania wzrokiem przebiegu swej pracy, gdy młodzi pracownicy, po nabraniu wprawy, zawierzają zmysłowi kinestetycznemu i dotykowemu.

Analizując przedstawione zjawiska należy zastanowić się, czy można mówić tu o procesie ,,starzenia się", czy nie mamy tu raczej do czynienia ze zjawiskiem stopniowego zastępowania pewnych odruchów bezwarunkowych reakcjami sterowanymi przez ośrodkowy układ nerwowy, na podstawie procesów intelek­tualnych i nabytych doświadczeń życiowych.

Nie mniej istotne od degradacji odbioru informacji u osób starszych są zmiany zachodzące w funkcjach centralnych (prze-

mierniki szybkości przetwarzania informacji i podejmowania decyzji

zasady zatrudniania osób w starszym wieku

twarzanie informacji i podejmowanie decyzji). Najczęściej stoso­wanym miernikiem, będącym w pewnym stopniu zintegrowanym wyrazem tych procesów, jest przedłużenie czasu reakcji na bodźce zewnętrzne. Czas reakcji wydłuża się znacznie u pracowników starszych. Wraz z narastaniem liczby odpowiedzi (opcji), czyli komplikowaniem się zadania, różnica między czasem reakcji osób młodych i starszych coraz bardziej się zwiększa. Czas reakcji osób starszych wydłuża się w szczególności przy wykonywaniu zadań wymagających dedukowania (rozszyfrowania) sensu sygnału (np. zapalenie się lampy oznaczonej numerem 4 wymaga przyciśnięcia przycisku umieszczonego w czwartym szeregu). Związane to jest z osłabieniem u ludzi starszych pamięci świeżej.

Ogólnie stwierdzono, że starzeniu się towarzyszy stałe zmniej­szenie się zdolności uczenia się i zrywania z nabytymi przy­zwyczajeniami. Z wiekiem osłabia się wydatnie zdolność prze­chowywania przez bardzo krótki czas w pamięci informacji wymagających zapamiętania, co ma szczególne znaczenia dla wielu prac. Stąd też pracownikom starszym należy przekazywać informacje w sposób jasny i tak, aby ułatwić ich przyswojenie.

Z przedstawionych rozważań wynika, że racjonalne zatrud­nienie osób w wieku starszym o obniżonej sprawności zawodowej nie jest sprawą łatwą. Proces technologiczny w zakładach pro­dukcyjnych preferuje ludzi o pełnej sprawności. W związku z tym wydaje się celowe przestrzeganie trzech podstawowych zasad zatrudniania pracowników.

W myśl pierwszej zasady racjonalnego zatrudnienia tej grupy pracowników właściwa wydaje się zmiana natężenia oraz roz­miaru pracy, nie zaś zmiana jej rodzaju. Wiąże się to jednak z potrzebą indywidualizacji zadań roboczych, zwłaszcza takich zmian organizacyjnych, które zwiększałyby komfort pracy, praca wykonywana byłaby na jednej zmianie, zmniejszeniu uległby wymiar godzin itp. Dotychczas niezbyt często stosowano w prak­tyce gospodarczej tego rodzaju rozwiązania.

Druga zasada racjonalnego zatrudnienia —przesuwania ich do innej, „lżejszej" pracy—jest stosowana przede wszystkim w prze­myśle w stosunku do pracowników o obniżonej sprawności.

Trzecia zasada racjonalnego zatrudnienia wiąże się z rekwalifikacją zawodową, pozwalającą na nabycie nowych umiejęt­ności w celu wykonywania innego lub pokrewnego zawodu

zjawisko intelektualizacji pracy produkcyjnej

w stosunku do wykonywanego poprzednio. I tak pracownicy administracji chętnie zajmują się na emeryturze maszynopisa­niem, robotnicy przechodzą do zajęć usługowych itp. Nabywanie nowych umiejętności przez ludzi w starszym wieku wymaga specjalnego sposobu szkolenia. Szansę istnieją zwłaszcza w sferze usług, gdzie praca, jeśli tylko nie wiąże się ze zbyt dużym wysiłkiem, może być z powodzeniem wykonywana przez osoby starsze.

Włączenie ludzi starszych w nurt życia społecznego jest problemem złożonym, ponieważ istnieje wiele przeszkód o cha­rakterze ekonomicznym i kulturowym. Nie są to jednak warunki nie dające się kształtować. Tworzenie możliwości działania dla ludzi w wieku starszym i poprodukcyjnym należy uznać za ważne zadanie zarówno polityki społecznej, jak i ergonomii.

6.4. Metody fizjologiczne, psychologiczne i psychofizjologiczne służące do pomiaru obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym podczas pracy

Obecnie w coraz większym zakresie mamy do czynienia ze zjawiskiem intelektualizacji pracy produkcyjnej, będącym kon­sekwencją zmian w tradycyjnym podziale pracy, dokonującym się pod wpływem postępu technicznego. W takiej sytuacji wystę­puje proces przemian w charakterze jakości pracy, polegający m.in. na zacieraniu się ostrego przedziału między pracą fizyczną a umysłową. Tak więc człowiek z jednej strony jest w coraz mniejszym stopniu angażowany jako źródło energii, a z drugiej strony spełnia coraz większą rolę jako układ sterujący i kontrolu­jący złożone maszyny i urządzenia, jak również systemy organi­zacyjne⁶. Tak więc ustalenie wysiłku umysłowego na danym stanowisku wydaje się bardzo istotne ze względów ergonomicz­nych (zalecenia dla ergonomii korekcyjnej i koncepcyjnej) i orga­nizacyjnych (np. w celu racjonalnego ustalenia przerw i zastępstw w pracy). Z oceny wysiłku umysłowego może korzystać również ekonomika pracy przy analizie i kwalifikowaniu pracy.

Istnieje wiele możliwości w miarę przybliżonego określenia obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym. W zależności od

¹ Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 20-22.

pomiar obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym:

- podejście psychologiczne

*metody badawcze

rodzaju stosowanych metod i techniki badawczych można ustalić trzy podstawowe podejścia: psychologiczne, fizjologiczne i fizjologiczno-psychologiczne (por. tab. 33).

Pierwsze zostanie omówione podejście psychologiczne, w któ­rym stosuje się wiele metod do pomiaru wysiłku umysłowego. Wyodrębnia się tu trzy grupy obejmujące łącznie 12 metod badawczych. Najbardziej przydatna z punktu widzenia praktycz­nego zastosowania jest metoda z pierwszej grupy i trzy metody z trzeciej grupy (oznaczone pismem półgrubym w tab. 33).

Metoda badawcza należąca do pierwszej grupy metod polega na szacunkowej ocenie procesu pracy, obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym i reprezentuje podejście psychologiczne, polegające na mierzeniu obciążenia psychicznego liczbą infor­macji wysyłanych przez obsługiwane urządzenie. Jednym z inte­resujących wyników badań laboratoryjnych jest stwierdzenie, że jeżeli są dwa źródła sygnałów, to sprawność operatora jest mniejsza aniżeli przy nadawaniu tej samej liczby sygnałów przez jedno źródło. Wynika z tego, że dla oceny uciążliwości pracy nie wystarcza stwierdzić, ile dane urządzenie emituje sygnałów, ale jaka jest struktura obsługiwanej aparatury.

Pierwsza metoda zaliczana do trzeciej grupy polega na ocenie liczby błędów lub opuszczeń składających się na pomyłki popeł­niane przez operatora i wnioskowaniu na tej podstawie o roz­miarach obciążenia psychicznego (zmęczenia) pracownika. Meto­da ta pozwala szczególnie dobrze przeprowadzić analizę jakoś­ciową pracy. Natomiast przy analizie ilościowej (ocena wydajno­ści pracy) występują trudności wyizolowania tych czynników powodujących wzrost wydajności, które wynikają z obciążenia psychicznego pracą. W pewnych sytuacjach można mierzyć czas reakcji operatora i tą drogą pośrednią wnioskować o stopniu zmęczenia pracą.

Drugą metodą — cieszącą się dziś znaczną popularnością w wielu ośrodkach badawczych - jest technika oceny obciążenia psychicznego za pomocą tzw. zadania dodatkowego⁷. Polega ona

⁷ W badaniach eksperymentalnych czynnością podstawową może być np. reagowanie na zapalenie się lampek lub na sygnał dźwiękowy naciśnięciem guzika, zaś czynnością dodatkową — wykonywanie jednocześnie prostych zadań arytmetycznych, odczytywanie testu itp. Por. M. Wykowska, Ćwiczenia, s. 99-103.

Tabela 33. Metody badawcze stosowane do pomiaru obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym

Metody psychologiczne	Metody fizjologiczne	Metody fizjologiczno-psychologiczne
Pierwsza grupa metod badająca obciążenie psychiczne nadmiarem informacji: - metoda szacunkowej oceny obciążania psychicznego procesem pracy, opracowana w Centralnym Instytucie Ochrony Pra­cy w Warszawie wzory matematyczne do oceny ilości in­formacji odbieranej przez człowieka testy do oceny zmian w poziomie kon­centracji uwagi pod wpływem pracy umysłowej Druga grupa metod badania obciążenia psychicznego ogólną sytuacją: analiza reakcji człowieka na sytuacje stresowe ergonomiczna lista kontrolna analizy układów (tzw. lista dortmundzka), obej­mująca jedną ze swoich części problema­tykę badania obciążenia psychicznego pracą Trzecia grupa obejmująca pozostałe meto­dy badania obciążenia psychicznego pracą: ocena obciążenia psychicznego liczbą błę­dów lub opuszczeń składających się na omyłki popełnione przez operatora badanie czasu reakcji operatora na bodźce technika oceny za pomocą zadania do­datkowego interpolowanie Badań testowych badanie wartości progu bezwzględnego, określającego najmniejszą wartość bo­dźca — mierzenie precyzji koordynowania czynności sensomotorycznych — subiektywna ocena zmęczenia — badanie zmęczenia psychicznego po­przez zastosowanie mierników wydaj­ności i jakości pracy	- Mierniki charakteryzujące zmiany zachodzące w pro­cesach wegetatywnych - Krytyczna częstotliwość migotania świetlnego - Arytmia Herca jako wykła­dnik obciążenia wysiłkiem umysłowym	- Aktywność elektryczna ko­ry mózgowej - Rezerwa zdolności do pracy kory mózgowej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Rosncr, Ergonomia, s. 57-63; M. Krauac, K. Sowa, Arytmia serca jako wykladnik obciążenia wysilkiem umyślonym, „Ergonomia" t. 2, 1979, nr l, s. 31-40;
J. Olszewski, Ergonomiczne diagnozowanie warunków pracy na wybranych stanowiskach w przemyśle włókienniczym, w: III Krajowe Sympozjum Humanizacji Środowiska Pracy, SliTMP, ZPAP, Rydzyna 1981,g. 64-69.

— podejście fizjologiczne

* metody badawcze

na tym, że jednostka badana ma wykonać, obok swego pod­stawowego zadania, również inne czynności dodatkowe. Stopień, w jakim może ona wykonać dodatkowe zadanie — bez obciążenia poziomu wykonywania czynności podstawowych — jest miarą „rezerwowanej zdolności do pracy", pozostającej przy danym zaabsorbowaniu pracą podstawową, a więc pośrednią miarą obciążenia psychicznego.

Trzecia metoda, która jest często stosowana w praktyce do oceny psychicznej uciążliwości pracy, polega na inter­polowaniu zadań testowych. Metoda ta pozwala na określenie poziomu sprawności psychomotorycznej oraz stanu percepcji i pobudzenia centralnego układu nerwowego. Oceny poziomu dokonuje się za pomocą dwóch testów: punktowania i krop­kowania. Zadania testowe przeprowadza się czterokrotnie:

przed rozpoczęciem pracy, pod koniec trzeciej godziny, pod koniec szóstej godziny i w ósmej godzinie pracy. Wykonuje się również pomiary czasu reakcji prostej na bodziec świetlny oraz próbę sprawności dłoni i palców przy użyciu dekste-rymetru.

W drugim podejściu — fizjologicznym — stosuje się wiele metod do pomiaru wysiłku umysłowego. Celowe wydaje się omówienie trzech metod, które są stosowane w badaniach laboratoryjnych.

Pierwsza metoda oceny obciążenia umysłowego jest oparta na zmianach zachodzących w procesach wegetatywnych ustroju, przejawiających się w zwiększeniu zapotrzebowania na tlen, zmianach temperatury, ciśnienia krwi, częstości tętna itp. U pod­staw tej metody leży założenie, że praca umysłowa powoduje zwiększenie intensywności zużycia tlenu. Mózg pochłania około 20% tlenu zużywanego przez organizm w stanie spoczynku, mimo że ciężar mózgu nie przekracza 2% masy ciała. Komórka mózgowa zużywa bowiem około dwudziestokrotnie więcej tlenu aniżeli komórka mięśniowa⁸. Ponadto tego rodzaju pracy to­warzyszą wyraźnie reakcje wegetatywne, takie jak wzrost prze­miany materii (por. tab. 34), częstość tętna, oddychania oraz

⁸ Wysiłek umysłowy (obciążenie psychiczne — „mental wad") nie daje widocznego wzrostu zużycia tlenu. Pewien wzrost zużycia tlenu u pracowników umysłowych w okresie pracy w porównaniu z okresem spoczynku wywołany jest innymi czynnikami. Por. J. Roaner, Ergonomia, s. 58.

Tabela 34. Podwyższenia poziomu przemiany materii podczas pracy umysłowej

Rodzaj pracy	Wzrost przemiany materii w sto­sunku do podstawowej przemia­ny materii w % ppm — 100,0%
Czytanie ciche w pozycji siedzącej	16
Czytanie głośne w pozycji siedzącej	48
Wygłaszanie referatu w pozycji stojącej	45
Wykładanie w pozycji stojącej	94
Gra na trąbce	44
Gra na skrzypcach (skrzypek zawodowy)	52
Gra na skrzypcach (amator)	77
Nauczanie (zajęcia praktyczne)	9,9-83,5

Źródło: Por. J. Rosncr, Ergonomia, s. 58.

zewnętrzne wahania się oporu skóry. Zmiany te występują wyraźnie na początku okresu pracy, natomiast dalszych ich przebieg zależy od warunków, w jakich wykonywana jest praca umysłowa.

Mimo obserwowanego wpływu pracy umysłowej na przemia­nę materii i inne czynności wegetatywne nie można stosować mierników tej przemiany do określenia ciężkości pracy umy­słowej. W związku z tym wielu fizjologów stosuje inne mierniki pracy umysłowej.

Dużym zainteresowaniem cieszy się druga metoda, okreś­lająca poziom zmęczenia psychicznego człowieka na podstawie zjawiska np. „krytycznej częstotliwości migotania świetlnego”. Migocące źródło sygnałów świetlnych dostrzegane jest przy okreś­lonej częstości migotania jako źródło ciągłe (np. film). Otóż stwierdzono, że zmęczenie powoduje znaczne zmniejszenie się tej częstości migotania stwarzającego wrażenie ciągłości. Stosując to kryterium oceny zmęczenia okazało się, że zmniejszenie się tej częstości może być wywoływane zmęczeniem zarówno umysło­wym, jak i fizycznym. Wobec tego test nie może być wykorzy­stany do określenia specyficznego zmęczenia umysłowego⁹.

⁹ J. Roaner, Ergonomia, s. 60.

— podejście fizjologiczna-

-psychologiczne

* metody badawcze

Trzecią metodą służącą do mierzenia uciążliwości pracy umy­słowej jest analiza czynności serca, zwłaszcza zaś jej komponentu elektrofizjologicznego, tzn. EKG. Instytut Biologiczno-Fizjologi-czny Śląskiej Akademii Medycznej wykonał badania na 33 zdrowych mężczyznach zajmujących kierownicze stanowiska w przemyśle. Rejestrowano w sposób ciągły, telemetrycznie, na taśmach magnetycznych ich elektrokardiogramy. Następnie uzys­kane wyniki poddano analizie komputerowej. Ustalono, że przy zmianie jednej czynności na drugą, jak również w trakcie trwania czynności, ujawniła się zmiana rytmu pobudzania serca¹⁰. Jeżeli w przyszłości zaistnieje możliwość dokładnego sprecyzowania, jakie zmiany zachodzą w ośrodkowym układzie nerwowym pod wpływem pracy umysłowej, wówczas uda się przyporządkować określone stany mózgowia określonym obrazom EKG. W takiej sytuacji obciążenie wysiłkiem umysłowym będzie mogło być identyfikowane za pomocą odpowiednich metod analizy EKG. Tego rodzaju pomiary, poza nielicznymi wyjątkami, realizowane są w warunkach laboratoryjnych. Są one pod względem metody­cznym wykonywane bardzo rygorystycznie. Z tego powodu ich użyteczność w praktyce ergonomicznej jest niewielka.

W badaniach ergonomicznych zwraca się szczególną uwagę na opracowanie fizjologiczne-psychologicznych mierników wysiłku umysłowego — trzecie podejście. Wychodzi się przy tym z założe­nia, że zmiany zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym i w niektórych organach i narządach człowieka powinny być miarą stopnia zmęczenia. Istniałaby wówczas możliwość ustale­nia kosztu fizjologicznego pracy, jak również norm tego kosztu. Jednakże brak rozeznania co do istoty wysiłku umysłowego i trudności pomiaru tego wysiłku uniemożliwiają wprowadzenie tego rodzaju norm dla pracy umysłowej. Niemniej wydaje się celowe przedstawienie dwóch najczęściej stosowanych metod badawczych w podejściu fizjologiczno-psychologicznym.

Pierwsza metoda polega na badaniu aktywności elektrycznej kory mózgowej. Opiera się ona na zasadzie, że każda działalność organizmu powoduje zmiany aktywności kory mózgowej. Wyni­ka to z tego, że aktywność elektryczna mózgu wykazuje daleko

Chodzi tutaj o arytmię fizjologiczną, którą można uchwycić tylko za pomocą przyrządów.

idące podobieństwo zmian podczas pracy umysłowej i fizycznej. W tych warunkach, wobec niemożliwości ustalenia fizjologicz­nych kryteriów pracy umysłowej, zagadnienie to stało się przed­miotem badań psychologii eksperymentalnej i psychologii pracy.

Druga metoda polega na badaniu „rezerwy zdolności do pracy" kory mózgowej. Jest ona rezultatem prób połączenia metod fizjologicznych i psychologicznych dla badania obciążenia i zmęczenia umysłowego. W wyniku badań przeprowadzonych w laboratorium fizjologii pracy Narodowego Centrum Badaw­czego (CNRS) w Paryżu, polegających na pomiarach encefalo-graficznych aktywności elektrycznej mózgu osób mających wy­konywać intensywne, krótkotrwałe czynności psychomotoryczne (reagowanie na sygnały wzrokowe i akustyczne), okazało się, że wywołane potencjały, będące wyrazem „rezerwy zdolności do pracy" kory mózgowej, były słabsze w czasie wykonywania zadania głównego, szczególnie jeśli polegało ono na reagowaniu na sygnały wzrokowe¹¹.

Przedstawiona charakterystyka kierunków i metod badania obciążenia psychicznego świadczy, że w większości przypadków metody te nie wyszły dotąd poza stadium eksperymentu. Powo­duje to, że jedynie w niektórych sytuacjach stosowane są w prak­tyce wypróbowane metody badawcze do mierzenia obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym.

Wydaje się, że przedstawiona propozycja w zakresie praktycznego stosowania oceny obciążenia psychicznego proce­sem pracy wytrzymuje próbę konfrontacji z pozostałymi metodami, przede wszystkim ze względu na łatwość jej stosowania, nie wymagającego specjalistycznej aparatury laboratoryjnej.

W nowych warunkach społeczno-gospodarczych wdrożenie tej metody do praktyki gospodarczej byłoby celowe. Może ona służyć nie tylko celom analizy ergonomicznej, ale również może być zastosowana do analizy pracy oraz jej kwalifikowania. Na podstawie wyników badań uzyskanych poprzez zastosowanie tej metody można wskazać możliwości poprawy materialnych

¹¹ Skrót CNRS oznacza w oryginale: Conseił Natioaal de la Recherche ScientiGque. Por. H. Kobligche, Crosses Abklirzungsbuch, Wyd. VEB Bibliographisches Institut, Leipzig 1978, s. 113.

warunków pracy, dostosowania maszyn do człowieka, ułatwienia osiągnięcia zgodności wykonywanej pracy z jego kwalifikacjami, predyspozycjami psychofizjologicznymi oraz zainteresowaniami. Metoda ta może być także pomocna w określaniu norm i sys­temów płac.

Pytania kontrolne

1. Według jakich kryteriów można klasyfikować postacie pracy umysłowej?

2. Jaką rolę odgrywa hamowanie i pobudzanie w procesie pracy?

3. Rola ergonomii w procesie starzenia się pracownika.

4. Podstawowe rodzaje metod badawczych stosowanych do pomiaru obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym.

Literatura zalecana

Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty

uczelniane AE, Poznań 1975.

Rosner J.: Ergonomia pracy umysłowej, SGPiS, Warszawa 1977. Strojanowski J.: Psychologia fizjologiczna, KUL, Lublin 1981. Villee C. A.: Biologia, wyd. 15, PWRiL, Warszawa 1972. Wykowska M.: Ćwiczenia laboratoryjne s ergonomii. Wydawnictwo

AGH, Kraków 1995. Wykowska M.; Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Kraków 1994.

rozwój ustawodawstwa

kierunki organizacji walki z wypadkowością

7. BEZPIECZEŃSTWO PRACY

7.1. Pojęcie i klasyfikacja wypadków przy pracy

Szybki rozwój wszystkich dziedzin działalności człowieka w cią­gu ubiegłego i bieżącego stulecia wysunął na jedno z czołowych miejsc wśród podstawowych zagadnień społecznych problema­tykę bezpieczeństwa i higieny pracy. Rozwój ergonomii poważ­nie rozwinął zakres wiedzy w dziedzinie zapobiegania wypad­kom przy pracy, leczenia doznanych urazów, pełnej lub częś­ciowej rehabilitacji poszkodowanych. Przyczynił się również do powstania systemu odszkodowań zarówno dla ofiary wypadku, jak i dla rodziny w razie wypadku śmiertelnego. W związku z powyższym problematyką tą, prócz lekarzy i ergonomistów, zainteresowali się ekonomiści, inżynierowie, psycholodzy oraz prawnicy.

Rozwój ustawodawstwa w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy datuje się od trzydziestych lat XIX w., ściśle od 1833 r., w którym w Anglii powołano do życia pierwszą w świecie inspekcję pracy. We Francji inspekcję pracy utwo­rzono w 1841 r., w innych krajach powstały one w końcu XIX w.; w Polsce zaś — bezpośrednio po odzyskaniu nie­podległości, w 1919 r.¹

W organizacji walki z wypadkowością zaznaczyły się dwa kierunki:

l) Pierwszy kierunek, istniejący głównie we Francji, Belgii i we Włoszech przedfaszystowskich, był reprezentowany przez powstające samorzutnie stowarzyszenia prywatne, powoływane do życia z inicjatywy jednostek lub instytucji prywatnych.

¹ Por. T. Nagurski, Analiza wypadków przy pracy w przemyśle i ich skutki ekonomiczno-spoleczne, KiW, "Warszawa 1971, s. 7-12.

Początki organizacji bhp w Polsce

definicja wypadku przy pracy

2) Drugi kierunek obejmował walkę z wypadkowością przy pracy w Szwajcarii, Niemczech i faszystowskich Włoszech. Dzia­łały tu zrzeszenia samorządowe (publicznoprawne) oraz przy­musowe stowarzyszenia przemysłowców z udziałem przedsta­wicieli robotników. Zrzeszenia te były poddane nadzorowi państwowemu. Opierały się pod względem finansowym na składkach ubezpieczeniowych od wypadków. Najsilniejszym spośród stowarzyszeń tego typu było zawodowe zrzeszenie niemieckie pod nazwą Gewerbliche und Landwirtschaftliche Berufsgenossenschaften — należały do niego organizacje pra­cownicze, związki wytwórcze, związki zawodowe inżynierów oraz stowarzyszenia urzędników nadzoru nad bezpieczeństwem pracy.

W Polsce międzywojennej organizacja bezpieczeństwa i higie­ny pracy oparta była na wzorach francuskich. Istniały sekcje bezpieczeństwa pracy przy Związku Polskich Hut Żelaznych, dyrekcjach lasów państwowych i stowarzyszeniach zawodowych, jak np. przy Stowarzyszeniu Inżynierów i Mechaników Polskich, Związku Chemików i innych.

Po II wojnie światowej obserwujemy dynamiczny rozwój dziedziny wiedzy, jaką jest bhp, zarówno w skali poszczególnych krajów, jak i na terenie międzynarodowym. I tak, dążąc do międzynarodowej unifikacji metod bhp. Międzynarodowe Biuro Pracy w Genewie w porozumieniu ze Światową Organizacją Zdrowia przedsięwzięło szereg prac w tej dziedzinie.

Ważne w tym miejscu jest zdefiniowanie terminu „wy­padek przy pracy". Na samym początku należy stwierdzić, że praca w zakładzie wytwórczym związana jest z konie­cznością ciągłego kontaktowania się człowieka z surowcami, narzędziami i maszynami. Ze względu na swe właściwości przedmioty te oraz procesy, w których są stosowane, mogą wywoływać zagrożenia dla bezpieczeństwa pracowników. Za­grożenia te znajdują wyraz przede wszystkim w możliwości powstawania wypadków oraz chorób zawodowych. W dalszych rozważaniach będziemy opierać się na definicji wypadku przy pracy określonej przepisami ustawy z 12 czerwca 1975 r. (art. 6, ust. l) o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst Dz.U. nr 30

kryterium nagłości

kryterium czynników zewnętrznych

z 1983 r., poz. 144)². Zgodnie z tymi przepisami za wypadek przy pracy uważa się³ nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z pracą.

Wszystkie wymienione elementy muszą zaistnieć jednocześ­nie, ażeby zdarzenie, któremu ulega pracownik, mogło być uznane za wypadek przy pracy. Kryterium nagłości przesądza o tym, czy dane zdarzenie kwalifikuje się jako wypadek przy pracy, czy też jako choroba zawodowa. Element nagłości związa­ny jest z rodzajem i charakterem zdarzenia. W takich przypad­kach, jak: upadek przedmiotów na pracownika, skaleczenie, porażenie prądem, upadek z wysokości, przewrócenie się pracow­nika itp., zdarzenie trwa krótko, od ułamka sekundy do kilku czy kilkunastu sekund. Natomiast inne zdarzenia, takie np. jak zatrucia substancjami toksycznymi, gazami, trwają przez dłuższy czas (do kilkudziesięciu godzin). Sam fakt zaistnienia zdarzenia musi być umiejscowiony w konkretnym terminie, tj. oznaczony w godzinach od - do, w dniu i miesiącu. Warunek nagłości będzie spełniony, jeśli zdarzenie zaistniało w okresie nie dłuższym niż jedna dniówka robocza.

Drugim kryterium warunkującym uznanie zdarzenia za wy­padek przy pracy jest działanie czynników zewnętrznych. Za takie czynniki m.in. uważać należy energię elektryczną, działanie maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi pracy, skrajnych temperatur (oparzenia, odmrożenia), promieniowanie, fale mag­netyczne, hałas, wstrząsy, działanie sił przyrody, działanie osób trzecich oraz niektóre inne, leżące poza pracownikiem, które jednakże spowodowały zaburzenia neuropsychiczne (np. schorze­nia nerwowe, psychiczne). Za przyczynę zewnętrzną należy rów­nież uznać wysiłek fizyczny niezbędny do wykonania pracy (np. podnoszenie ciężaru), nawet gdyby nie przekraczał on dopuszczal­nych norm dźwigania. W razie zaistnienia wypadku na skutek

² Spośród najnowszych podstawowych aktów prawnych w dziedzinie bhp dotyczących dochodzeń powypadkowych należy wymienić Rozporządzenie Rady Ministrów z 5 grudnia 1974 r. w sprawie ustaleń okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U. nr 55 z 1983 r. póz. 244). Por. M. Wykowska, Ćwiczenia, s. 104-108.

³ Por. T. Chowański, Materiały szkoleniowe s zakresu bezpieczeństwa i higie­ny pracy dla nauczycieli akademickich, 'Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992, s. 49.

kryterium w związku z pracą

działania wielu przyczyn, zarówno zewnętrznych, jak i we­wnętrznych, do zakwalifikowania zdarzenia jako wypadku przy pracy wystarcza istnienie przyczyny zewnętrznej, obok innych przyczyn.

W praktyce brak jest zdarzeń, które byłyby skutkiem dzia­łania jednej tylko przyczyny. Najczęściej wypadek powstaje na skutek działania szeregu przyczyn. Tak np., jeśli pracownik cierpiący na wadę serca doznał silnego ataku serca podczas pracy w warunkach wysokiej temperatury bądź przy wyko­nywaniu ciężkiej pracy wbrew przeciwskazaniom lekarza, to wówczas obok samoistnego schorzenia zachodzą przyczyny ze­wnętrzne i dane zdarzenie powinno być zakwalifikowane jako wypadek przy pracy⁴.

Wyjaśnienia wymaga trzecie kryterium, które kwalifikuje wypadki jako następujące w związku z pracą. Zgodnie z art. 6 ustawy z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych za tego rodzaju uważa się wypadek, jakiemu uległ pracownik:

— podczas lub w związku z wykonywaniem zwykłych czynności albo poleceń osób, którym podlega z tytułu za­trudnienia,

— podczas lub w związku z wykonywaniem czynności w inte­resie zakładu pracy nawet bez polecenia,

— w czasie pozostawania w dyspozycji zakładu pracy w dro­dze między zakładem pracy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Aktualnie obowiązujące przepisy stwarzają liczne trudności w prawidłowym rozumieniu, a tym samym kwalifikowaniu wypadków, jakim ulegają pracownicy — tak ogółowi zatrud­nionych, jak i pracownikom zakładów, które są uprawnione i zobowiązane do podejmowania odpowiednich decyzji w tej kwestii. Sytuacja ta wynika m.in. z faktu, że istnieje kilka określeń wypadków, a mianowicie:

— wypadki przy pracy,

— wypadki zrównane z wypadkami przy pracy,

⁴ Podobny pogląd wyrażony został w zasadzie prawnej zawartej w uchwale Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z lutego 1963 r. (nr III PO 15/62), która ustaliła, że perforacja wrzodu żołądka, wywołana nadmiernym wysiłkiem pracownika, stanowi podstawę do uznania zdarzenia za wypadek przy pracy.

klasyfikacja

ciężkości

wypadku

— wypadki w drodze do pracy i z pracy do domu,

— wypadki osób nie będących pracownikami, ale działających w szczególnie uzasadnionych społecznie okolicznościach,

— wypadki studenckie.

Konsekwencją wypadków może być uraz, czyli uszkodzenia ciała wywołujące przejściową lub trwałą utratę zdolności człowie­ka do pracy. Zależnie od długości okresu niezdolności człowieka do pracy można podzielić wypadki na cztery podstawowe grupy ;

— wypadki nie wywołujące niezdolności człowieka do pracy;

grupa ta obejmuje wypadki, przy których uraz nie miał miejsca (tzw. wypadki szczęśliwe), oraz wypadki związane z bardzo drobnymi urazami, nie wymagającymi zwolnienia lekarskiego,

— wypadki wywołujące przejściową (do 6 miesięcy) niezdol­ności człowieka do pracy, które dla celów statystycznych dzieli się zwykle na:

— drobne, przy niezdolności do pracy nie dłuższej niż 3 dni,

— lekkie, przy niezdolności do pracy od 4 do 28 dni,

— ciężkie, przy niezdolności do pracy ponad 28 dni,

— wypadki wywołujące trwałe ograniczenie zdolności człowie­ka do pracy, a więc inwalidztwo,

— wypadki śmiertelne, tzn. te, które w sposób bezpośredni były przyczyną zgonu pracownika — przyjmuje się, że wypadek jest wtedy śmiertelny, gdy zgon nastąpił w okresie półrocznej nieprzerwanej niezdolności do pracy.

W 1994 r. najgorsza sytuacja w zakresie bhp, zdaniem Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, była w przedsiębiorst­wach prywatnych. W zakładach tych występowały często braki w wyposażeniu pracowników w środki ochrony indywidualnej (głównie w ochronniki słuchu, ochrony dróg oddechowych, koń­czyn górnych i dolnych oraz oczu), a także miały miejsce przypadki stosowania środków ochrony indywidualnej produko­wanych według wzorów nie zatwierdzonych przez Centralny Instytut Ochrony Pracy. Kierownicy zakładów tego sektora często nie respektowali przepisów regulujących działalność służby bhp (np. powierzenie działań służby bhp osobom bez odpowied­nich kwalifikacji i przygotowania zawodowego, wykonywanie przez pracowników tej służby zadań kolidujących z obowiązkami

⁵ Por. Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, s. 223 - 239.

definicja

choroby

zawodowej

wykaz chorób zawodowych:

- u Polsce

służby bhp itp.). Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest brak znajomości przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przez osoby kierujące zakładami prywatnymi.

Zagrożenie życia i zdrowia człowieka mogą powodować nie tylko wypadki, ale także charakter wykonywanej pracy oraz warunki, w których praca się odbywa. Konsekwencją tego typu zagrożenia są choroby zawodowe⁶. Powstają one w wyniku stopniowego, długotrwałego oddziaływania pracy i szkodliwych jej warunków na organizm ludzki, powodując przejściowe lub trwałe ograniczenie zdolności człowieka do pracy. Z uwagi na prawne konsekwencje uznania choroby za zawodową postępowa­nie medyczne i formalnoprawne zostało ściśle ustawowo uregulo­wane. Aby uznać chorobę za zawodową, muszą być spełnione równocześnie dwa warunki;

— udowodniony związek przyczynowy schorzenia z warun­kami lub metodami pracy,

— schorzenie musi być wymienione w urzędowym wykazie chorób zawodowych.

Wykaz chorób zawodowych w Polsce obejmuje 20 pozycji (por. tab. 36). Pozycja l to zatrucia ostre i przewlekle substan­cjami chemicznymi oraz ich następstwa. Pozycje 2-5 obejmują choroby dolnych, a pozycje 6-7 górnych dróg oddechowych. Pozycje 8-9 uwzględniają nowotwory, przy czym w skład pozycji 8 wchodzą także inne choroby wywołane promienio­waniem jonizującym. Pozycja 10 określa choroby skóry, a 11 — choroby zakaźne. Pozycję 12 stanowią przewlekle choroby narządu ruchu, 13 — obwodowego układu nerwowego, 14— układu wzrokowego, 15 — uszkodzenie słuchu, a 16 — zespół wibracyjny. Pozycja 17 to choroby wywołane pracą w podwyż­szonym lub obniżonym ciśnieniu atmosferycznym, 18 — wywoła­ne działaniem przeciążeń grawitacyjnych, 19 — działaniem pól

Prawodawstwo większości krajów przewiduje świadczenia pieniężne dla osób dotkniętych chorobami zawodowymi. Istnieje obowiązek zgłaszania ich i rejestracji, stąd też choroby zawodowe stały się pojęciem niejako medycz-no-prawuym. Przypisy obowiązujące w Polsce oraz Unii Europejskiej, poza Holandią (wg stanu na 31 grudnia 1994 r.), warunkują rozpoznanie choroby zawodowej umieszczeniem jej w obowiązującym wykazie chorób zawodowych. W każdym z tych krajów wykazy skonstruowane są inaczej (poza Holandią, gdzie nie Istnieje wykaz chorób zawodowych).

Tabela 35. Porównanie wykazu chorób zawodowych w Polsce oraz w 12 krajach Unii Europejskiej (według stanu na 31 grudnia 1994 r.)

Kraj	Liczba grup w wykazie chorób zawodowych	Liczba jednostek chorobowych
Polska	20	—
Belgia	5	-
Dania	7	-
Francja	a	138
Grecja	5	52
Hiszpania	6	71
Holandia *	b	71
Irlandia	4	56
Luksemburg	6	55
Niemcy	6	59
Portugalia	7	89
Wielka Brytania	4	59
Włochy	c	70

Objaśnienia: a — Istnieje wykaz 91 chorób zawodowych w przemyśle i 47 w rolnictwie; b — Nie ma spisu (wykazu) chorób zawodowych; c —istnieje wykaz 49 chorób zawodowych w przemyśle i 21 w rolnictwie.

* W myśl postanowień holenderskiego systemu ubezpieczeń stwierdzenie ja­kiejkolwiek choroby związanej z narażeniem zawodowym upoważnia do odszkodo­wania. W kraju tym obowiązuje „własna" lista chorób zawodowych. W związku z koniecznością diagnozowania, zgłaszania i rejestrowania tychże, używa się klasyfi­kacji Unii Europejskiej.

Źródło: R. Szozda, Wykaz, s. 165.

elektromagnetycznych, zaś 20 — ostry zespół przegrzania i jego następstwa.

Tabela 35 zawiera porównanie wykazu chorób zawodowych w Polsce oraz w 12 krajach Unii Europejskiej⁷. Jak widać z przedstawionych danych, listy chorób zawodowych, liczba chorób uznawanych za związane z pracą oraz szczegółowe po­działy i klasyfikacje są różne w różnych krajach. Dla ujed-

⁷ Por. R. Szozda, Wykaz chorób zawodowych „Atest. Ochrona Pracy" 1996, nr 2, s. 169 (21170) oraz J. Olszewski, Kształtowanie, s. 11 i 12.

— u Unii Europejskiej

częstotliwość
chorób zawodowych w Polsce

nolicenia przepisów w krajach Unii Europejskiej ustalono podział (listę) chorób zawodowych, które w przyszłości obo­wiązywać będzie we wszystkich krajach członkowskich, na pięć kategorii: choroby wywołane czynnikami chemicznymi (50 grup związków), fizycznymi (14 schorzeń), biologicznymi (określonymi jako choroby infekcyjne i pasożytnicze — 6 przy­czyn), choroby skóry (w tym nowotwory — 10 przyczyn) oraz spowodowane inhalacją różnych czynników nie ujętych w innej kategorii — 14 grup. Wprowadzenie wymienionych, jednolitych zasad wymaga zmian w przepisach obowiązujących w poszczególnych krajach członkowskich. Problem ten jest istotny dla Polski, jako że mamy wkrótce dołączyć do Unii Europejskiej.

W Polsce w 1994 r. stwierdzono 11 156 przypadków chorób zawodowych. Roczny współczynnik zachorowalności wyniósł 131,0 przypadków na 100 tyś. zatrudnionych, osiągając poziom wyższy niż w roku poprzednim (1993 r. — 128,7). W związku ze stwierdzonymi chorobami zawodowymi w 1994 r. przyznano 7045 rent inwalidzkich (w 1993 r. - 6487 rent), w tym w 44 przypadkach orzeczono I grupę inwalidzką, a w 433 — II gru­pę inwalidzką. Liczbę chorób zawodowych w latach 1992 -1994 (według jednostek chorobowych) obrazują dane liczbowe ujęte w tabeli 36.

Największą częstotliwością występowania odznaczały się za­wodowe uszkodzenia słuchu, stanowiąc 27,8% ogółu chorób zawodowych. Drugą grupę tworzyły przewlekłe choroby narządu głosu (22,7%). Dominowały tu niedowłady strun głosowych oraz zmiany przerostowe, które występowały w 80,2% przy­padków. Na trzecim miejscu znalazły się choroby zakaźne i inwazyjne (11,3%). Wśród 1262 chorób stwierdzonych w tej grupie przeważały przypadki wirusowego zapalenia wątroby (906 zachorowań), gruźlicy (195 zachorowań) i brucelozy (71 zachorowań). Pylice płuc były kolejną pod względem poziomu zapadalności grupą schorzeń zawodowych stwierdzonych w Pol­sce w 1994 r. (1056 przypadków, tj. 9,9% wszystkich chorób zawodowych). Tworzyły je głównie pylice mieszane (pylice gór­ników kopalń węgla, pylica spawaczy oraz pylica krzemowa) — stanowiły one 94,25% ogółu pylic. W 61 przypadkach pylic stwierdzono pylicę azbestową.

Tabela 36. Choroby zawodowe w Polsce w latach 1992 • 1994 według jednostek chorobowych (według danych Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi)

Lp.	Choroby	Liczba jednostek chorobowych			Współczynnik zachoro­walności na 100 tyś. zatrudnionych
		1992	1993	1994	1992	1993	1994
	Polska ogółem	10639	10955	11156	119,5	128,7	131,1
l	Zatrucia ostre i przewlekłe substancja­mi chemicznymi oraz następstwa tych zatruć	383	402	412	4,3	4,7	4,8
2	Pylica płuc	1349	1357	1056	15,2	15,9	12,4
3	Przewlekłe choroby oskrzeli wywołane działaniem substancji powodujących napadowe stany spastyczne oskrzeli i choroby płuc przebiegające z odczynami zapalno-wytwórczymi w płucach	154	198	214	1,7	2,3	2,5
4	Przewlekłe zapalenia oskrzeli ze stwierdzoną niewydolnością narządu oddechowego	425	398	337	4,8	4,7	4,0
5	Rozedma płuc u dmuchaczy szkła i muzyków orkiestr dętych ze stwierdzoną niewydolnością narządu oddechowego	6	1	2	0,1	0,0	0,0
6	Przewlekłe zanikowe, przerostowe i alergiczne nieżyty błon śluzowych nosa, gardła, krtani i tchawicy wywołane substancjami o silnym działaniu drażniącym lub uczulającym	279	299	339	3,1	3,5	4,0
7	Przewlekłe choroby narządu głosu związane z nadmiernym wysiłkiem głosowym	2009	2138	2537	22,6	25,1	29,8
8	Choroby wywołane promieniowaniem jonizującym, łącznie z nowotworami złośliwymi	23	61	37	0,3	0,7	0,4
9	Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników rakotwórczych występujących w środowisku pracy, z wyjątkiem promieniowania jonizującego	63	87	98	0,7	1,0	1,2

cd. tab. 36

l	2	3	4	5	6	7	8
10	Choroby akóry	780	872	787	8,8	10,2	9,2
11	Choroby zakaźne i inwazyjne	1399	1422	1262	15,7	16,7	14,8
12	Przewlekle choroby narządu ruchu wy­wołane sposobem wykonywania pracy, nadmiernym przeciążeniem*	230	252	295	2,6	3,0	3,5
13	Przewlekle choroby obwodowego ukła­du nerwowego wywołane uciskiem na pnie nerwów	124	108	117	1,4	1,3	1,4
14	Choroby układu wzrokowego wywołane zawodowymi czynnikami fizycznymi lub chemicznymi	22	28	22	0,2	0,3	0,3
15	Uszkodzenia słuchu wywołane działaniem hałasu	2904	2809	3096	32,6	33,0	36,4
16	Zespół wibracyjny	488	521	544	5,5	6,1	6,4
17	Choroby wywołane pracą w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu atmosferycznym	1	1	1	0,0	0,0	0,0
18	Choroby wywołane działaniem przeciążeń grawitacyjnych (przyspieszeń)	0	0	0	0,0	0,0	0,0
19	Choroby centralnego układu nerwowe­go, układu bodźcotwórczego i przewo­dzącego, serca oraz gonad wywołane działaniem pól elektromagnetycznych	0	1	0	0,0	0,0	0,0
20	Ostry zespół przegrzania i jego następstwa	0	0	0	0,0	0,0	0,0

* Por. M. Binczycka-Anholcer, J. Marcmkowski, J. Olszcwski, Spoleczne i ergonomiczne aspekty przeciążeń fizycznych narządów ruchu, w: Obciążenia ukladu ruchu—przyczyny i skutki, nr 2, wyd. Instytut Organizacji i Zarządzania, Politechnika Wrocławska, Wrocław 1995.

Źródło: Por. R. Szozda, Wykaz, s. 165.

przyczyny wypadków:

— poziom

niezawodności

układu

Instytut Medycyny Pracy w Łodzi przeanalizował zapa­dalność na choroby zawodowe w zakładach pracy, w których w 1994 r. stwierdzono 20 i więcej przypadków tego rodzaju zachorowań. W wykazach sporządzonych według tego kryterium znalazły się 43 zakłady pracy, w których stwierdzono 3334 przypadki chorób zawodowych, co stanowiło 29,9% ogółu chorób zawodowych w Polsce, w tym 47,5% wszystkich zatruć, 71,3% pylic płuc, 52,1% uszkodzeń słuchu i 41,3% przypadków zespołu wibracyjnego.

7.2. Przyczyny wypadków przy pracy

Punktem wyjścia do działań zwiększających bezpieczeństwo pracy powinno być określenie przyczyn zagrożeń i wypadków występujących w otoczeniu człowieka. Zdając sobie sprawę z te­go, że działanie wywołujące wypadek jest pozbawione intencji spowodowania nieszczęścia oraz z reguły nie ma ono na celu uniknięcia gorszego zła, za podstawową przyczynę wypadków należy uznać popełnianie niebezpiecznych błędów. Są one definio­wane jako działania odbiegające w jakikolwiek sposób od działań prawidłowych w danej sytuacji, tzn. wyznaczonych przez obo­wiązujące reguły i zasady wynikające z charakteru zadania, technologii danego procesu, wymagań bezpieczeństwa, zdrowego rozsądku i innych powszechnie uznawanych względów. Występu­jące błędy są wynikiem ograniczonego poziomu niezawodności układu człowiek—maszyna, ograniczonej zdolności do wykonywa­nia zadań w określonych warunkach i czasie bez ryzyka wywoła­nia sytuacji niebezpiecznych.

Poziom niezawodności układu zwiększa:

— właściwe rozdzielenie funkcji między człowieka i maszynę, zależnie od tego, czy człowiek czy maszyna wykonują daną czynność lepiej, w sposób bardziej niezawodny,

— maksymalne przystosowanie parameterów techniczno-te-chnologicznych maszyn do psychicznych i fizycznych właściwości człowieka.

Poziom niezawodności zmniejsza w szczególnie dużym stop­niu niepewność człowieka co do tego, jaki jest stan faktyczny maszyny bądź przebieg procesu, którym kieruje, jaką decyzję należy podjąć i jak należy ją zrealizować. Stąd też, analizując

- błędy w fazie

percepcji

informacji

-błedy w fazie

podejmowania

decyzji

przyczyny wypadków, szukając środków zaradczych ograniczają­cych niepewność człowieka i zwiększających niezawodność ukła­du człowiek—maszyna, należy wyraźnie wiązać badania z od­powiednią fazą jego działania.

Dużą część błędów powodujących zagrożenie człowieka po­wstaje w pierwszej fazie procesu działania, tj. w fazie percepcji informacji za pomocą receptorów (por. podrozdz. 1.4). Ich źródłem może być niepełne lub nieprawidłowe odbieranie przez człowieka sygnałów płynących od obserwowanego przedmiotu (przykładowo maszyny) i związana z tym nieświadomość powstania groźnej sytuacji. Zakłócenia w odbiorze sygnałów mogą wyniknąć ze słabego przygotowania człowieka do danej pracy (niezrozumienie sygnału), ale najczęściej wiążą się z nieprawidłowym działaniem, rozmieszczeniem, czytelnością itp. urządzeń sygnalizacyjnych. W tej fazie istotne źródło zagrożeń stanowi brak informacji o zmianach wywołujących zagrożenie. Gdyby np. kierowca uzys­kał sygnał o uszkodzeniu układu hamulcowego samochodu, zakończyłby zapewne jazdę szczęśliwie. Dopóki systemem sygna­lizacji nie zostaną objęte wszystkie istotne zmiany zachodzące w maszynie (procesie), będzie występował element ryzyka w ich obsłudze. W miarę wzrostu stopnia złożoności maszyn i urządzeń rośnie znaczenie liczby informacji, jakie człowiek jest w stanie odebrać. Wzrasta więc znaczenie przeładowania informacyjnego i tzw. niedopisania człowieka w procesie odbioru sygnałów, które coraz częściej staje się źródłem poważnych zagrożeń.

Błędy powstające w fazie podejmowania decyzji wiążą się najczęściej z niedostatecznym przygotowaniem człowieka do określonej pracy oraz z cechami jego osobowości. Brak wiadomości o cechach i konstrukcji maszyny lub urządzenia, brak doświadcze­nia, nieznajomość metod pracy oraz zasad obsługi maszyn i urzą­dzeń z jednej strony, a cechy osobowości (niedocenianie niebezpie­czeństwa, lekkomyślność, nadmierna wiara we własne siły, umieję­tności czy zręczności) z drugiej — prowadzą często do niewłaściwej oceny sytuacji, błędnej interpretacji informacji i podejmowania decyzji nietrafnych, niebezpiecznych dla pracownika i otoczenia.

Szczególne znaczenie dla unikania błędów w tej fazie działania ma szkolenie i instruktaż pracowników oraz nadzór nad ich pracą. Dotyczy to przede wszystkim pracowników początkujących, młodych, skłonnych do przeceniania własnych możliwości.

— błędy podczas pracy

liczba

i częstotliwość

wypadków

Częstotliwość błędnych decyzji rośnie z reguły w miarę zmęczenia pracownika, utrudniającego zarówno odbiór informacji, wnios­kowanie na ich podstawie, jak też koordynację ruchów i spostrze­gawczość.

Błędy w fazie wykonywania decyzji związane z czynno­ściami motorycznymi człowiek powstają przede wszystkim w wyniku niedostosowania urządzeń sterujących do cech i bu­dowy organizmu ludzkiego. Dźwignie, które z trudem się przesuwają, zmuszają często człowieka do dużego wysiłku, co wiąże się z utratą precyzji ruchów (narzędzia źle do­stosowane do rodzaju wykonywanej pracy, niewygodne w uży­ciu wywołują ruchy zbędne, o nadmiernym promieniu, na­rzędzia działające niesprawnie wywołują zdenerwowanie i ruchy zbyt gwałtowne).

Mówiąc o czynnościach motorycznych, należy podkreślić zawodność uwagi człowieka, a zwłaszcza jej koncentracji na ewentualnych zagrożeniach. Wskazuje to na konieczność stoso­wania przemyślanych ochron i zabezpieczeń, chroniących człowieka przed własną nieuwagą. Należy też podkreślić duże znaczenie w tej fazie działania człowieka racjonalnej organiza­cji stanowisk pracy oraz utrzymania ładu i porządku w pomie­szczeniach, gdzie odbywa się proces pracy. Zbyt wąskie przejścia, niejednakowy poziom podłogi, śliska jej powierzch­nia, zbędne przedmioty w zasięgu ruchów pracownika, niewłaś­ciwa jego odzież są przyczyną wielu wypadków połączonych z urazami.

W 1994 r. zgłoszono 102 309 osób poszkodowanych w wypad­kach przy pracy, co stanowiło spadek liczby poszkodowanych o 0,74% w porównaniu do roku 1993. Z ogólnej liczby po­szkodowanych — 636 poniosło śmierć, tj. o 2,9% mniej niż w roku 1993, 1263 osoby uległy wypadkom ciężkim (o 16,5% mniej niż w 1993 r.). Informacje dotyczące poszkodowanych w wypadkach przy pracy według sekcji gospodarki narodowej oraz według grup zdarzeń przedstawiają dane liczbowe ujęte w tabelach 37 i 38.

Największą liczbę wypadków przy pracy odnotowano w:

— działalności produkcyjnej 40,3%,

— górnictwie i kopalnictwie 14,7%,

— budownictwie 19,8%,

— ochronie zdrowia i opiece socjalnej 8,2%.

Tabela 37. Poszkodowani w wypadkach przy pracy w 1994 r. według sekcji gospodarki narodowej (dane GUS)

	Poszkodowani
Wyszczególnienie	liczba	%	w wypadkach
						śmiertelnych ciężkich pozostałych
l	2	3	4	5	6
Ogółem a	103 073	100,00	655	2711	99707
	100,00	x	1,00	3,00	96,00
b	102309	100,00	636	2263	99410
	100,00	x	0,62	2,21	97,17
Rolnictwo, łowiectwo a	4513	4,4	42	155	4316
i leśnictwo	100,00	x	1,00	3,00	96,00
b	3987	3,9	44	114	3829
	100,00	x	1,10	2,86	96,04
Rybołówstwo i rybactwo a	138	0,1	2	13	123
	100,00	x	1,45	9,42	89,13
b	127	0,1	2	5	120
	100,00	x	1,57	3,94	94,49
Górnictwo i kopalnictwo a	18010	17,5	76	177	17757
	100,00	x	0,44	0,98	98,58
b	14965	14,7	54	152	14759
	100,00	x	0,34	1,05	98,61
Działalność produkcyjna a	40109	38,9	143	977	38989
	100,00	x	0,35	2,44	97,21
b	41276	40,3	157	830	40289
	100,00	x	0,37	2,02	97,61
Zaopatrywanie w energię a	2245	2,2	24	87	2134
elektryczną, gaz i wodę	100,00	x	1,06	3,87	95,07
b	2165	2,1	31	86	2052
	100,00	x	1,43	3,96	94,61
Budownictwo a	11517	11,2	116	455	11000
	100,00	x	1,02	3,93	95,05
b	11083	10,8	122	342	10619
	100,00	x	1,11	3,08	95,81
Handel i naprawy a	4296	4,2	45	157	4094
	100,00	x	1,05	3,65	95,30
b	4438	4,3	35	137	4266
	100,00	x	0,79	3,08	96,13

cd. lab. 37

l	2	3	4	5	6
Hotele i restauracje a	254	0,2	1	2	251
	100,00	x	0,39	0,79	98,82
b	370	0,4	-	5	365
	100,00	x	-	1,35	98,65
Transport, składowanie a	6792	6,6	107	172	6513
i łączność	100,00	x	1,58	2,53	95,89
b	6808	6,7	74	159	6575
	100,00	x	1,09	2,33	96,68
Pośrednictwo finansowe a	465	0,5	9	19	437
	100,00	x	1,93	4,08	93,99
b	540	0,5	8	23	509
	100,00	x	1,48	4,26	94,26
Obsługa nieruchomości a	2934	2,8	24	116	2794
i firm	100,00	x	0,82	3,95	95,23
b	3138	3,1	29	113	2996
	100,00	x	0,93	3,60	95,47
Administracja publiczna a	1790	1,7	17	80	1693
i obrona narodowa	100,00	x	0,96	4,47	94,57
b	1835	1,8	21	51	1763
	100,00	x	1,14	2,78	96,08
Edukacja a	1328	1,3	14	65	1249
	100,00	x	1,06	4,89	94,05
b	1592	1,6	12	51	1529
	100,00	x	0,75	3,20	96,05
Ochrona zdrowia i opieka a	7126	6,9	17	156	6953
socjalna	100,00	x	0,24	2,19	97,57
b	8404	1,6	26	134	8244
	100,00	x	0,31	1,59	98,10
Pozostała działalność a	1502	1,5	18	80	1404
usługowa, komimal-na,	100,00	x	1,19	5,33	93,48
socjalna i indywidualna b	1577	1,5	21	61	1495
	100,00	x	1,33	3,87	94,80

Objaśnienia: a - 1993 r.; b - 1994 r. Źródło: Z. Sirojć, Bezpieczeństwo, s. 5.

Tabela 38. Kwalifikacja wypadków zaistniałych w 1994 r. - podział wypadków według grup zdarzeń

Grupy zdarzeń wypadkowych	Liczba wypadków	W tym śmiertelnych	% wszystkich wypadków
Upadek osób	20425	53	49,4
Upadek przedmiotów	3012	14	7,3
Zetknięcie się z ostrymi narzędziami	3267	2	7,9
ręcznymi i przedmiotami
Uderzenie, przygniecenie przez mate­	1561	18	3,8
riały transportowe
Przejechanie, uderzenie, pochwycenie	1387	108	3,3
przez grodki transportu w ruchu
Pochwycenie i uderzenie przez części	4978	17	12,0
ruchome maszyn i urządzeń
Uderzenie, przygniecenie, pogryzienie	3757	11	9,1
przez zwierzęta
Pożar, wybuch, działanie sił przyrody	134	8	0,3
Działanie skrajnych temperatur	400	3	1,0
Działanie materiałów szkodliwych	124	5	0,3
Nagłe zachorowania	196	20	0,5
Inne zdarzenia	2099	57	5,1
Razem	41340	316	100,0

Źródło: Z. Sirojć, Bezpieczeństwo, s. 5.

Wskaźnik częstotliwości wypadków, tj. liczba poszko­dowanych na 1000 pracujących, wynosił w 1994 r. 9,14 (w 1993 r. — 9,50), przy czym największą częstotliwość odnotowano w górnictwie (38,16), działalności produkcyjnej (13,87) oraz rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie (13,55)⁸. W 1994 r. przyznano 3415 rent inwalidzkich z tytułu wypadków przy pracy, tj. o 0,6% mniej w porównaniu z 1993 r. (3436). W 120 przypadkach orzeczono renty inwalidzkie I grupy, a w 847 przypadkach — renty II grupy.

⁸ Por. Z. Sirojć, Bezpieczeństwo i higiena pracy w Polsce, „Humanizacja Pracy” 1995, nr 6(168), s. 5.

przyczyny bezpośrednie

przyczyny pośrednie

Z danych liczbowych ujętych w tabeli 38 wynika, że najwięcej wypadków miało miejsce w związku z takimi wydarzeniami, jak:

upadek — 49,4%, pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń — 12,0%.

Jedną z wielu klasyfikacji wypadków jest ich podział według przyczyn bezpośrednich i pośrednich. Przyczyny bezpośrednie wypadków określają, co w sposób bezpośredni wywołało uraz, o co pracownik uszkodził swe ciało. W przyjętych klasyfikacjach do najczęstszych przyczyn zalicza się:

— upadek przedmiotu,

— nastąpienie na przedmioty, uderzenia o przedmioty,

— upadek osób,

— pochwycenie przez urządzenia,

— wysiłek fizyczny i ruch człowieka,

— działanie skrajnych temperatur,

— działanie prądu elektrycznego,

— inne i nie ustalone.

Przyczyny pośrednie — określające powód wystąpienia wy­padku — odpowiadają na pytanie, dlaczego doszło do wypadku. Najczęściej stosuje się następującą klasyfikację tych przyczyn:

— zły stan urządzeń techniczno-produkcyjnych,

— brak osłon i urządzeń zabezpieczających,

— wadliwość osłon i urządzeń zabezpieczających,

— brak lub zły stan ochron osobistych,

— wadliwe urządzenie i utrzymanie stanowisk pracy oraz przejść,

— brak przeszkolenia zawodowego oraz w zakresie bhp,

— wadliwe metody pracy,

— brak nadzoru.

Dodatkowa analiza przyczyn wypadków stanowi odniesienie wypadków do poszczególnych grup zatrudnionych oraz prze­działów czasu, w których praca jest wykonywana. Przyczyny wypadków kształtują się w różny sposób w zależności od rodzaju działalności człowieka. Ogólna charakterystyka przy­czyn wypadków oraz stwierdzone prawidłowości wskazują na podstawowe kierunki działań podnoszących bezpieczeństwo pracy.

skutki wypadków. — dla osób poszkodowanych

— dla zakladow pracy

7.3. Skutki ekonomiczno-społeczne wypadków przy pracy

Wypadki przy pracy pociągają za sobą liczne i różnorodne skutki typu humanitarnego, psychologicznego i ekonomicznego. Można je odnieść do osób poszkodowanych, poszczególnych jednostek gospodarczych oraz do całego społeczeństwa.

Skutki wypadków dla osób poszkodowanych obejmują przede wszystkim cierpienia fizyczne i przeżycia psychiczne, których rekompensata jest niemożliwa. Rozciągają się one także na członków rodziny osób poszkodowanych, wiążąc się z reguły ze spadkiem stopy życiowej i dezorganizacją życia rodzinnego. Wprawdzie ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym przewiduje, że osoba dotknięta wypadkiem przy pracy bez własnej winy nie powinna ponosić konsekwencji materialnych, ale odnosi się to jedynie do zarobków w miejscu pracy. Ograniczenie zdolności do pracy rozciąga się zaś także na prace domowe, dodatkowe, które mają istotne znaczenie dla każdej rodziny. Poza tym należy tu uwzględnić konieczność opieki nad osobą poszkodowaną oraz ograniczenie dochodów przyszłych, wynikających z normalnego toku rozwoju i awansowania pracownika.

Skutki wypadków dla zakładu pracy mają charakter przede wszystkim ekonomiczny. Jak dotąd metodyka ich obliczania nie jest dostatecznie sprecyzowana. Wiadomo, że koszty i straty spowodowane przez wypadki przy pracy są znaczne i dotkliwe dla całego społeczeństwa. Dla ustalenia ich wysokości operujemy nie zawsze uzasadnionymi szacunkami, które nie informują nas o strukturach szkód, strat i ubytków, a stąd nie mamy możliwości poddania ich analizie statystycznej i ekonomicznej.

W niniejszym opracowaniu podejmiemy próbę wyliczenia elementów określających skutki ekonomiczne wypadków przy pracy, które mogą posłużyć jako podstawa do obliczeń na podstawie danych liczbowych pochodzących z wielu źródeł;

Głównego Urzędu Statystycznego, Zakładu Ubezpieczeń Społecz­nych, Państwowego Zakładu Ubezpieczeń i innych instytucji publicznych oraz ewentualnie z badań własnych.

Do podstawowych składników ekonomicznych skutków wypadków przy pracy należą: koszty produkcji, straty oraz szkody.

ekonomiczne skutki wypadków przy pracy

bezpośrednie koszty wypadków i chorób

Dotyczą one:

— samego poszkodowanego i jego rodziny,

— gospodarki zakładu pracy, w którym miał miejsce wypadek,

— całej gospodarki narodowej.

W pierwszym przypadku skutki ekonomiczne wypadków odnoszą się do poszkodowanego, który doznał mniej lub bardziej ciężkiego uszczerbku zdrowia lub też zmarł. W tym ostatnim przypadku rodzina zostaje pozbawiona swego głównego żywicie­la. W razie stałej całkowitej lub bardzo znacznej utraty zdolności do pracy (65% i więcej) poszkodowany nie tylko traci możliwości awansu w pracy i podniesienia swojego standardu życiowego, ale zostaje skazany na dożywotnie minimum egzystencji. Mniej dotkliwe konsekwencje występują przy względnie lekkim in­walidztwie lub przy czasowej utracie zdolności do pracy. W tym przypadku skutki wypadku wyrażają się najczęściej w postaci czasowego zmniejszenia wydajności rekonwalescenta po jego powrocie do pracy.

Wymienione konsekwencje wypadków są mierzalne, mogą być obliczane i różnice między nimi mają charakter ilościowy w zależności od podstawowych elementów wyjściowych: przecięt­nego wieku, zdolności do pracy, wysokości zarobków poszkodo­wanego, wysokości przysługującej mu renty, możliwości zapew­nienia poszkodowanemu pracy lżejszej, odpowiedniej do stopnia i rodzaju inwalidztwa, ewentualnej całkowitej rehabilitacji zdro­wotnej, wysokości odszkodowania ze strony zakładu pracy itp.

W skład bezpośrednich kosztów wypadków i chorób zawodo­wych wchodzą:

— jednorazowa odprawa pośmiertna dla członków rodziny zmarłego pracownika lub rencisty,

— koszty organizacji pogrzebu ofiary wypadku.

— jednorazowe odszkodowanie za doznany uszczerbek na zdrowiu,

— odszkodowanie za przedmioty utracone w wypadku,

— koszty leczenia i rehabilitacji,

— koszty świadczeń rekompensujących obniżony zarobek na skutek uszczerbku na zdrowiu,

— koszty wyposażenia inwalidzkiego,

— świadczenia specjalne i inne koszty bezpośrednie.

koszty strat

bezpośrednie koszty wypadków

pośrednie koszty wypadków

Do kosztów strat powodowanych zawodnością systemu bez­pieczeństwa należą m.in. wydatki na odszkodowania, absencję, naprawianie wypadkowych zniszczeń, wyrównywanie zakłóceń produkcji, a także na prowadzenie postępowania powypadkowe­go. Poza wymienionymi kosztami, zawodność systemu bezpie­czeństwa powoduje straty trudno wymierne. Można do nich zaliczyć skutki obniżenia społecznego wizerunku zakładu oraz spadek zadowolenia z wykonywanej pracy.

Dokładne wyliczenie wielkości strat ponoszonych na skutek wypadków i chorób zawodowych wymaga:

— szczegółowej rejestracji wydatków przez nie powodowa­nych,

— wyliczenia kosztów czynności, jakie w przedsiębiorstwie podjęto w związku z wypadkiem i usuwaniem jego skutków,

— oszacowania kosztu straconej okazji, tj. kwoty, której nie zarobiono wskutek wypadku.

Strat należy szukać na wydziale, na którym zdarzył się wypadek, oraz na wydziałach współpracujących z nim. Do kosztów tych należy dodać koszt czasu pracy osób z dyrekcji lub administracji, poświęconego na wykonywanie różnych czynności związanych z zaistniałym wypadkiem lub chorobą zawodową. Koszt straconego czasu oblicza się jako iloczyn sumy straconych godzin i kosztu godziny. Schemat ujmujący składniki kosztów zawodności systemu bezpieczeństwa przedstawia rysunek 40.

Koszt bezpośredni jest pochodną doznanego obrażenia, tj. ciężkości wypadku i wielkości doznanego uszczerbku na zdrowiu. Jego wartość zależy głównie od wielkości wypłaconego odszkodo­wania oraz kosztu leczenia i rehabilitacji. Są one zazwyczaj przedstawione jako wierzchołek góry lodowej, a jej niewidoczna, podwodna część kilkakrotnie przewyższa widoczną część jako koszty pośrednie.

Do pośrednich kosztów wypadku należą:

— koszty akcji ratowniczej, w tym transport do szpitala,

— koszty absencji poszkodowanego (zapłata bez pracy),

— koszty zastępstwa w pracy osoby poszkodowanej:

* nadgodziny,

* przeniesienie pracownika,

* przyjęcie nowego pracownika,

Rys. 40. Schemat składników kosztu strat powodowanych zawodnością systemu bezpieczeństwa

Źródło: R. Studenski, Ekonomiczne aspekty zarządzania bezpieczeństwem, „Atest. Ochrona Pracy" 1996, nr 3, a. 14

— koszty zakupu, wymiany lub naprawy uszkodzonego mie­nia (budynków, maszyn i urządzeń, narzędzi, pojazdów):

* prace projektowe,

* zakup nowego wyposażenia,

* materiał,

* robocizna,

— koszty ponownego przywrócenia produkcji:

* pomiary, testy, próby,

* badanie wyposażenia,

* odbiory po naprawach,

— koszty wynajęcia wyposażenia w celu zastąpienia znisz­czonego,

— koszty przeniesienia produkcji w inne miejsce,

— koszty nowych kontraktów zapewniających przywrócenie produkcji,

— straty produkcji:

* materiałów surowych,

* ukończonych części,

* ukończonego produktu,

* opakowania,

— koszty zerwanych kontraktów wskutek wypadku:

* kary umowne za nieterminowe dostawy,

* kary za niezrealizowanie kontraktu,

— koszty straconego czasu kierownictwa lub administracji:

* na zbadanie i udokumentowanie wypadku,

* na zapoznanie się z wypadkiem i podjęcie decyzji profila­ktycznych,

* na prowadzenie spraw ubezpieczeniowych,

* na prowadzenie spraw sądowych,

* na analizy i decyzje dotyczące przywrócenia produkcji,

— koszty straconego czasu innych osób wskutek:

* ratowania poszkodowanego, udzielania pierwszej po­mocy,

* postoju — oczekiwania na podjęcie produkcji,

— koszty telefonów, łączności i korespondencji poniesione w związku z przywróceniem stanu sprzed wypadku.

Wielkość strat powodowanych katastrofami, wypadkami i chorobami zawodowymi zależy od:

— stopnia dostosowania wydatków na utrzymanie bezpie­czeństwa do faktycznych potrzeb wyznaczonych poten­cjałem wypadkowym i chorobowym w zakładzie,

— bezwzględnej wielkości wydatków na cele bhp,

— optymalizacji ich alokacji.

Zależności między wydatkami na zapewnienie bezpieczeństwa a kosztami strat powodowanych wypadkami przedstawia rysu­nek 41. W zakładach o wysokim potencjale wypadkowym i choro­bowym (np. w kopalniach, hutach lub stoczniach) zapewnienie zatrudnionym bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy kosztuje o wiele więcej niż w zakładzie o niskim

Rys. 41. Wydatki na zapewnienie bezpieczeństwa a koszt strat powodowanych wypadkami

Źródło: R. Studenski, Ekonomiczne, s. 14

starania

o zmniejszenia

poziomu

wypadkowości

potencjale wypadkowym lub chorobowym (np. w przedsiębiorst­wach przemysłu tekstylnego lub precyzyjnego). Po zwiększeniu wydatków na profilaktykę można spodziewać się obniżenia strat ponoszonych przez zakład wskutek wypadków i chorób zawodo­wych. Przedstawiona zależność jest modyfikowana trafnością alokacji środków. Na przykład wydatkowanie pieniędzy na dodatkowe zabezpieczenie w sytuacji, gdy wypadki są powodo­wane niewłaściwym stosowaniem sprawnego wyposażenia, nie­znacznie tylko zredukuje ponoszone koszty wskutek wypadków. Efektywną redukcję strat zapewnia skierowanie środków na eliminację faktycznych przyczyn wypadków i chorób zawodo­wych lub na podtrzymanie wysokich standardów bezpieczeństwa.

Próba zmniejszenia wysokiego poziomu wypadkowości do średniego jest mniej skomplikowana i mniej kosztowna niż obniżenie wypadkowości z poziomu średniego do niskiego. Wnio­sek taki wynika z analizy relacji przedstawionych na rysunku 42. Niedostateczne wydatki na profilaktykę, pokazane jako punkt A na krzywej l, ukazują, że wypadkowość — punkt A 3 na

szkody i straty gospodarki narodowej na skutek wypadków.

Rys. 42. Łączny koszt wydatków na bezpieczeństwo i atrat powodowanych wypadkami i chorobami zawodowymi

Źródło: R. StuJenski, Ekonomiczne, a. 15

krzywej 2 — jest wysoka, a łączny koszt wydatków na bhp i strat — punkt A₃ na krzywej 3 — jest bardzo wysoki. W miarę zwiększania wydatków na profilaktykę straty powodowane wy­padkami najpierw szybko, a potem coraz wolniej zmniejszają się i dochodzą do punktu X. Punkt ten jest ujmowany jako poziom optymalnych wydatków na profilaktykę. Każda następna mini­malna redukcja wypadkowości i strat powodowanych wypad­kami wymaga znacznych sum na profilaktykę, co może obniżyć rynkową konkurencyjność produkowanych wyrobów. Zdaniem specjalistów większość zakładów pozostaje tylko nieco na prawo od punktu A₁ i daleko im do punktu X.

Zgodnie z metodą opracowaną przez Katedrę Polityki Społe­cznej Instytutu Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Pla­nowania i Statystyki w Warszawie szkody i straty gospodarki narodowej należałoby ująć w sposób następujący:

— świadczenia na rzecz poszkodowanego i jego rodziny,

— niewykorzystanie siły roboczej,

— niewykorzystanie istniejących mocy produkcyjnych.

— niewykorzysta­nie sily roboczej

— niewykorzysta­nie mocy produkcyjnych

wskaźniki wypadkowości

I tak do świadczeń na rzecz poszkodowanego i jego rodziny,, mających na celu wyrównanie szkody spowodowanej przez wypa­dek, zaliczamy:

— świadczenia na rzecz poszkodowanego i rodziny

— świadczenia rzeczowe związane z przywróceniem zdrowia poszkodowanemu:

koszty pierwszej pomocy, koszty leczenia otwartego, koszty leczenia szpitalnego, koszty leczenia sanatoryjnego,

koszty związane z rehabilitacją, koszty leczenia specjal­nego, protezowania, przeszkalania i inne koszty,

— świadczenia pieniężne związane z materialnym zabezpiecze­niem poszkodowanego i jego rodziny:

* zasiłki chorobowe, szpitalne, domowe, sanatoryjne,

* uposażenie miesięczne,

* renta inwalidzka,

* renta rodzinna,

* zasiłek pogrzebowy (z ubezpieczeń społecznych, z fun­duszów związkowych, z zakładu pracy),

* PZU — odszkodowanie. Niewykorzystanie siły roboczej związane jest:

— z trwałym ubytkiem zdolności do pracy,

— z przedwczesnym odejściem poszkodowanego z produkcji na skutek całkowitego inwalidztwa lub śmierci,

— ze spadkiem wydajności pracy poszkodowanego po po­wrocie do pracy.

Społeczne skutki obejmują przede wszystkim przejściową lub stałą utratę ludzi w wieku produkcyjnym, a poza tym koszty leczenia i utrzymania osób poszkodowanych.

Liczbowe określenie łącznych skutków wypadków przy pracy jest trudne, gdyż wiele z nich ma charakter niewymierny bądź wiąże się z wypadkami w sposób pośredni. Pogląd na rozmiar tych skutków mogą jednak dać wskaźniki wypadkowości, określane na podstawie danych statystycznych. Do głównych z nich zalicza się:

— wskaźnik liczby wypadków, określający liczbę osób, które uległy wypadkowi w danej jednostce czasu (najczęściej w roku),

— wskaźnik częstotliwości wypadków, określający liczbę wypadków przypadających średnio na 1000 zatrudnionych w ciągu roku,

odpowiedzialność za bhp

— wskaźnik ciężkości wypadków, określający przeciętny czas niezdolności do pracy jednego pracownika dotkniętego wypad­kiem, wyrażany najczęściej w dniach roboczych, obejmujących dni zwolnień lekarskich,

— wskaźnik zagrożenia wypadkowego, określający średni czas niezdolności do pracy (w dniach roboczych) na 1000 zatrud­nionych rocznie.

Należy postawić sobie pytanie, czy możliwe jest zmniejszenie kosztów, strat i ubytków spowodowanych przez wypadki przy pracy i ich konsekwencje?

Z prowadzonych analiz przyczyn wypadków wynika, że można je przewidzieć w około 75%, a więc i zapobiec im w tym samym stopniu. Świadczy o tym realne zmniejszanie się wypad­ków śmiertelnych wśród ogółu zatrudnionych, wypadków wśród młodocianych oraz zmniejszenie w niektórych dziedzinach prze­mysłu wypadków ciężkich⁹. Takie czynniki, jak polepszenie techniki przemysłowej, zwiększenie mechanizacji, automatyzacji i robotyzacji, sprzyjają obniżeniu wskaźników częstotliwości wypadków, co wyraźnie widać na przykładzie górnictwa węglo­wego (por. tab. 37). Aktualny poziom wiedzy technicznej i medy­cznej oraz ich szybki rozwój mogą doprowadzić do pełnej likwida­cji wypadków, szczególnie związanych z urazami. Traktowanie wypadków jako zdarzeń nieuniknionych ogranicza działania na rzecz bezpiecznych warunków pracy. Wypadki nie mają charak­teru wydarzeń nieuniknionych — wynikają one z określonych działań i zachowań ludzkich i jako takie mogą być zlikwidowane.

7.4. Podstawowe środki poprawy bezpieczeństwa pracy

Ustaleniu celów pozytywnej polityki bezpieczeństwa musi tow-rzyszyć jasne przypisanie odpowiedzialności za bhp w obrębie struktury zarządzania. Powszechnie uznaje się, że zasadnicza odpowiedzialność operacyjna za zapewnienie bezpiecznej pracy spoczywa na kierownictwie liniowym. W szczególności należy zwrócić uwagę na dwa kluczowe poziomy zarządzania¹⁰:

⁹ Por. Z. Sirojć, Bezpieczeństwo, e. 1-9.

¹⁰ Por. A.P. Muhlemaim, J.S. Oakland, K.G. Lockyer, Zarządzanie, produkcja i usiugi. Bezpieczeństwo i higiena, pracy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, a. 544-545.

analiza stanu bhp

1) Poziom naczelnego kierownictwa — bezpośrednia odpowie­dzialność za ogólne zarządzanie sprawami bhp powinna być włączona do obowiązków naczelnego kierownictwa w taki sposób, że dyrektorowi może być przypisana ogólna odpowiedzialność za produkcję, jakość czy marketing. Tak więc zapewnienie bez­pieczeństwa i ochrony zdrowia powinno być traktowane tak samo, jak wszelkie inne główne funkcje zarządzania, wraz z przej­rzystym rozgraniczeniem odpowiedzialności oraz kompetencji, aż po odpowiedzialną osobę na szczycie organizacji.

2) Poziom dozoru bezpośredniego — kierownik najniższego szczebla znajduje się w miejscu i na pozycji pozwalającej orien­tować się, czy urządzenia bezpieczeństwa faktycznie działają czy też nie; może na to zdecydowanie i skutecznie reagować.

Podobnie jak w dziedzinie produkcji, rzeczywistej postęp w bhp niemożliwy jest bez pełnej współpracy i zaangażowania wszystkich zatrudnionych. Jeżeli mają oni jednak zaakceptować pełną współodpowiedzialność, muszą partycypować w podejmo­waniu oraz nadzorowaniu realizacji przedsięwzięć bhp w ich miejscu pracy. Powoływanie społecznych inspektorów pracy oraz komitetów do spraw bhp jest jednym ze sposobów zwiększania zaangażowania pracowników. W niektórych organizacjach stosu­je się zasadę odbywania okresowych spotkań wszystkich zatrud­nionych dla omówienia spraw bhp. Takie podejście „całkowitego zaangażowania" podkreśla potrzebę partycypacji każdego za­trudnionego.

Realizacja obowiązków zakładów pracy w dziedzinie zapew­nienia pracownikom bezpiecznej pracy wymaga przede wszyst­kim stałej, systematycznej analizy istniejącego stanu bhp. Pod­stawą tej analizy powinny być:

— wyniki okresowych przeglądów warunków pracy we wszys­tkich pomieszczeniach zakładu — obowiązek komisyjnego prze­prowadzania takich przeglądów przynajmniej raz w roku wyraź­nie nakładają na kierownictwo zakładu odnośne przepisy,

— wyniki badania przyczyn wypadków i chorób zawodowych powstających w zakładzie — dla określenia niezbędnych środków poprawy bezpieczeństwa pracy badaniami tymi powinny być objęte wszystkie wypadki, niezależnie od ich skutków, winny one zmierzać do ustalenia, kto, kiedy, gdzie i dlaczego ulega wypad­kom, w celu określenia miejsc szczególnego zagrożenia,

środki poprawy warunków bhp:

- przemysłowa służba zdrowia

- organy kontrolujące bhp:

— wyniki narad z pracownikami, którzy pracują w okreś­lonych warunkach — potrafią oni trafnie określić źródła zła i precyzyjnie ustalić kierunki ulepszeń.

Wyniki analizy stanu i bezpieczeństwa pracy powinny stać się podstawą programu działania w dziedzinie poprawy bez­pieczeństwa pracy nie tylko dla administracji zakładu, ale także dla działających w zakładzie organizacji naukowo-tech-nicznych.

Ważnym elementem poprawy warunków bezpieczeństwa i hi­gieny pracy jest tworzenie zakładowych ośrodków przemysłowej służby zdrowia. Warunki pracy w różnych procesach produkcji, a nawet w przedsiębiorstwach o analogicznym profilu produkcji mogą się poważnie różnić. Stąd też istnienie ośrodków służby zdrowia w zakładach przemysłowych ma duże znaczenie profilak­tyczne. Poza tym, gwarantując szybką pomoc w razie wypadków, znacznie przyczyniają się do ich ograniczenia. Dlatego też zaleca­ne jest powoływanie m.in. takich ośrodków, jak:

— zakłady leczniczo-zapobiegawcze przemysłowej służby zdrowia (przychodnie zakładowe, półsanatoria, izby chorych itp.),

— laboratoria do badań stężeń substancji szkodliwych w po­mieszczeniach produkcyjnych,

— ośrodki rehabilitacji zawodowej,

— pracownie psychologii i fizjologii pracy.

Zapewnienie właściwych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przestrzegania przepisów z dziedziny ochrony pracy wymagają istnienia specjalnych organów kontrolujących przed­siębiorstwa, zajmujących się z urzędu sprawami bezpieczeństwa pracy jako zadaniem głównym. Potrzeba ich funkcjonowania wynika z takich przesłanek, jak możliwość przypisywania pryma­tu realizacji zadań produkcyjnych przed zadaniami bezpieczeńst­wa i higieny pracy, przyzwyczajenie pracowników do określonych warunków i niedostrzeganie zagrożeń, możliwość niezdawania sobie przez pracowników sprawy z nieprawidłowości warunków czy istnienia innych rozwiązań.

W systemie nadzoru państwowego działa szereg wyspecja­lizowanych organów i instytucji, mających uprawnienia nadzor­cze i kontrolne określone przepisami prawa pracy oraz bez­pieczeństwa i higieny pracy. Poniżej omówione zostaną jedynie

* Państwowa Inspekcja Pracy

* społeczna inspekcja pracy

uprawnienia i kompetencje Państwowej Inspekcji Pracy i społe­cznego inspektora pracy.

Funkcje kontrolne stanu bezpieczeństwa i higieny pracy realizowane są przez inspekcję pracy i społeczną inspekcję pracy. Państwowa Inspekcja Pracy podlega obecnie sejmow¹¹. Do jej zakresu działania należy w szczególności sprawowanie nadzoru w zakresie:

— prawidłowości urządzeń technicznych i sanitarnych pod względem zabezpieczenia zdrowia i życia pracowników,

— szkolenia pracowników w stosowaniu bezpiecznych metod pracy,

— stosowania przepisów o ochronie pracy, a zwłaszcza przepi­sów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.

Funkcje kontrolne inspekcji pracy sprawowane są przez inspektorów o dobrym przygotowaniu fachowym. Mają oni szerokie uprawnienia, a w szczególności mają prawo wizytować zakłady o każdej porze, żądać przedłożenia dokumentów, wyda­wać nakazy likwidowania uchybień, wstrzymywać pracę obiek­tów i zakładów wywołujących szczególne zagrożenie, a nawet orzekać kary grzywny.

Społeczna inspekcja pracy działa przez zakładowych, od­działowych i grupowych inspektorów pracy, wybieranych z grona pracowników, członków związku. Funkcje swe pełnią oni oprócz funkcji zawodowych, w zasadzie poza godzinami pracy¹². Społe­czni inspektorzy pracy uprawnieni są do wydawania zaleceń kierownikom zakładów oraz zwracania uwagi na występowanie nieprawidłowości. W przypadku nierespektowania ich zaleceń

¹¹ Przepisy art. 209 Kodeksu pracy stanowią, że nadzór nad warunkami pracy sprawuje inspekcja pracy. Od l kwietnia 1981 r. działa powołana w nowym kształcie ustawą z 6 marca 1981 r. Państwowa Inspekcja Pracy, w miejsce dotychczasowej związkowej i branżowej inspekcji pracy. Utworzona została w myśl art. l ustawy juko orguu powołany do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, a w szczególności przepisów i scasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

¹² Przepisy normujące działalność społecznej inspekcji pracy znajdują się w ustawie z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz. U. nr 35, poz. 163 z późniejszymi zmianami). Stanowią one, że jest to służba społeczna pełniona przez pracowników, której celem jest zapewnienie przez zakłady pracy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, a także ochrona uprawnień pracowniczych.

* inne organa kontrolne bhp

i przedłużania się czasu realizacji wniosków przekazują oni sprawy do inspekcji pracy. Pracując codziennie w zakładzie, są oni w stanie ocenić źródła zagrożenia i przy zachowaniu ścisłej współpracy z inspekcją pracy mogą wydatnie przyczynić się do poprawy warunków pracy.

W niektórych sytuacjach pełnienie określonych czynności zastrzeżone jest dla zakładowych inspektorów. Dotyczy to np. udziału w zespołach powołanych do badania przyczyn wypadków śmiertelnych, zbiorowych i ciężkich. Zwyczajowo zakładowy inspektor powinien też pełnić funkcję przewodniczącego komisji do przeprowadzenia społecznego przeglądu warunków pracy. Społecznym inspektorem pracy może być każdy pracownik nieza­leżnie od przynależności związkowej, z wyjątkiem osób będących kierownikami zakładu pracy bądź zajmujących stanowisko kie­rownicze bezpośrednio podległe kierownikowi zakładu. Określe­nie tych stanowisk powinien zawierać schemat bądź regulamin organizacyjny zakładu.

Ze względu na drażliwe niekiedy sprawy prezentowane przez społecznych inspektorów pracy oraz ich zależność służbową od kierownictwa danej jednostki organizacyjnej podlegają oni ochronie prawnej w zakresie wypowiadania im pracy. Tak więc zakład pracy nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę ze społecznym inspektorem pracy w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu. Może to jednakże nastąpić, jeśli zachodzą tzw. ekonomiczne przyczyny zwolnienia, tj. zmiany orga­nizacyjne, techniczne, technologiczne itp. powodujące ko­nieczność zwolnienia pracowników. W przypadku indywi­dualnego zwolnienia społecznego inspektora pracy wymagana jest zgoda zakładowej organizacji związkowej, która powinna być wyrażona w ciągu 14 dni od otrzymania o tym za­wiadomienia.

Obok wymienionych organów do kontroli stanu bezpieczeń­stwa pracy w przedsiębiorstwach są także uprawnione organa specjalistyczne, np. Państwowa Inspekcja Sanitarna, Komenda Straży Pożarnej lub Urząd Nadzoru Technicznego. Działają one w innych niż inspekcja pracy pionach (np. przy urzędach woje­wódzkich) i kontrolują wybrane, wyraźnie określone fragmenty działalności zakładu pracy.

— sluiba bhp w zakładzie pracy

- szkolenia:

* wstępne

Bieżące prowadzenie spraw bezpieczeństwa pracy powie­rzane jest w zakładach pracy (oraz w jednostkach zwierz­chnich) wyodrębionym służbom bezpieczeństwa i higieny pra­cy. Działają one w formie komórek bądź stanowisk pracy podległych dyrektorowi lub jego zastępcy. Zadaniem oma­wianych służb jest inicjowanie, organizowanie i koordynowanie wszystkich przedsięwzięć mających na celu zapobieganie za­grożeniom zdrowia i życia pracowników oraz sprawowanie bieżącej kontroli wykonania przez zakłady pracy zadań w tym zakresie. Służby te mają prawo wydawania zaleceń zmie­rzających do likwidacji uchybień, występowania do kierownika zakładu z wnioskami o pociągnięcie do odpowiedzialności służbowej, a nawet prawo polecenia natychmiastowego wstrzy­mania robót w przypadku stwierdzenia występowania po­ważnych zagrożeń.

Ważnym czynnikiem poprawy bezpieczeństwa zakładu pracy jest poszerzanie wiedzy pracowników z zakresu bhp. Szkolenia tego rodzaju winny być prowadzone bezustannie, by sprostać nie tylko zmianom technologii, lecz także zmianom w środowisku, w którym działa zakład, w strukturze organizacji oraz co najważ­niejsze — zmianom kadrowym.

Działalność szkoleniowa w dziedzinie bezpieczeństwa i higie­ny pracy prowadzona winna być jako¹³:

— szkolenie wstępne,

— szkolenie i doskonalenie podstawowe, zwane „szkoleniem podstawowym",

— szkolenie i doskonalenie okresowe, zwane „szkoleniem okresowym".

Szkoleniu wstępnemu powinien być poddany każdy nowo zatrudniony pracownik przed dopuszczeniem go do wykonywania czynności służbowych, w wymiarze nie mniejszym niż dwie dniówki robocze. Szkoleniu wstępnemu podlegają również pra­cownicy przeniesieni na inne stanowisko pracy w ramach tej samej jednostki organizacyjnej. Obowiązek zorganizowania szkolenia spoczywa na kierownictwie zakładu pracy. Szkolenie

¹³ Zasady szkolenia, dokształcania i doskonalenia pracowników uspołecz­nionych zakładów pracy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy określa załącznik do Zarządzenia nr 43 Ministra Pracy, Plac i Spraw Socjalnych z 26 września 1984 r. (Dz. Urz. MPPiSS nr 8, póz. 34).

* podstawowe

* okresowe

wstępne dla nauczycieli dotyczy tzw. instruktażu szczegółowego na stanowisku pracy i obejmuje swym zakresem:

— praktyczne zapoznanie pracownika z bezpiecznym wyko­nywaniem pracy,

— umiejętność rozpoznawania zagrożeń,

— sposoby ochrony przed zagrożeniami (w odniesieniu do pracowników i studentów).

Szkolenie wstępne powinno być zakończone egzaminem sprawdzającym i odnotowane w aktach osobowych pracownika.

Szkolenie podstawowe obowiązuje każdego pracownika. Jest to szkolenie jednorazowe, które pracownik powinien przejść nie później niż w okresie 12 miesięcy od rozpoczęcia pracy w danym zakładzie. Realizacja celu szkolenia wymaga zapoznania jego uczestników z następującą grupą zagadnień:

— podstawowymi przepisami z zakresu bezpieczeństwa i hi­gieny pracy oraz regulacją prawną działalności w dziedzinie ochrony pracy,

— zasadami kształtowania bezpiecznych i higienicznych wa­runków pracy w pomieszczeniach pracy i na stanowisku pracy,

— zagrożeniami wypadkowymi i zagrożeniami zdrowia pra­cowników występującymi w procesie pracy i zasadami ich lik­widacji lub ograniczenia,

— zasadami zachowania się pracownika w czasie wykonywa­nia wyznaczonych czynności w warunkach normalnych i szcze­gólnych.

Programy szkolenia podstawowego powinny uwzględniać wiadomości z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie dostosowanym do rodzaju pracy i specyfiki zawodu nauczyciela.

Szkoleniem okresowym, nie rzadziej niż raz na 5 lat, objęci są wszyscy pracownicy, których praca i jej warunki wiążą się z występowaniem zagrożeń zawodowych oraz potrzebą znajomo­ści przepisów i zasada bhp, z wyłączeniem robotników, którzy przechodzą to szkolenie corocznie. Szkolenie okresowe można prowadzić w formie studium podyplomowego, kursu, semina­rium, kursokonferencji, samokształcenia kierowanego lub instruk­tażu. Wszystkie grupy uczestników, niezależnie od zakresu wyko­nywanych obowiązków służbowych i specyfiki szkoły wyższej, w której są zatrudnione, powinny być zaznajomione z pełnym zestawem tematów ujętych w programie. Na przykład czas

profilaktyka bhp

trwania szkolenie z 36 godzin może być poszerzony o tematy branżowe (głównie z technicznego bezpieczeństwa pracy) do 40 godzin w przypadku szkolenia nauczycieli wydziałów chemii, fizyki, biologii itp. prowadzących laboratoria i ćwiczenia ze studentami. Natomiast w odniesieniu do nauczycieli przedmiotów typu humanistycznego czas ten może być skrócony do 24 godzin.

Przy omawianiu zagadnień technicznego bezpieczeństwa pra­cy zaleca się, aby część zajęć przeprowadzić w warsztatach i laboratoriach szkoły wyższej. Przy realizacji temtów dotyczą­cych sprzętu pożarniczego i urządzeń przeciwpożarowych należy zastosować ćwiczenia praktyczne w posługiwaniu się sprzętem i urządzeniami do gaszenia pożarów. Podobnie należy postąpić przy realizacji tematu: udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach. Szkolenie okresowe powinno być zakończone spraw­dzeniem wiadomości i umiejętności określonych programem, udokumentowane zaświadczeniem o zakończeniu szkolenia i zda­niu egzaminu z wynikiem pozytywnym. W skład komisji eg­zaminacyjnej, którą powołuje dyrektor ośrodka szkolenia lub szkoły wyższej organizującej szkolenie, powinni wchodzić: przed­stawiciel rektora jako przewodniczący oraz dwóch wykładowców — konsultantów podstawowych przedmiotów.

Podobnie jak przy szkoleniu podstawowym, szkolenie okreso­we nauczycieli może być prowadzone we własnym zakresie przez szkoły albo zlecane ośrodkom szkoleniowym lub organizacjom społecznym uprawnionym przez ministra edukacji narodowej do prowadzenia dokształcania i doskonalenia w zakresie bezpieczeń­stwa i higieny pracy.

Poza omówionymi wyżej przedsięwzięciami w zakresie po­prawy bezpieczeństwa pracy w zakładzie ważną rolę odgrywa zapewnienie niezawodnego funkcjonowania zakładowego syste­mu bezpieczeństwa (działania o charakterze profilaktycznym). W koszty funkcjonowania każdego zakładu pracy wliczone są też wydatki na bezpieczeństwo, tj. na stworzenie i zapewnienie niezawodnego funkcjonowania zakładowego systemu bezpieczeń­stwa. Wydatki te stanowią składnik kosztów wyrobów lub świadczonych usług. W teorii zakłada się, że pracę w przed­siębiorstwie należy tak zorganizować, aby zapewnione było bez­względne bezpieczeństwo. Przy spełnieniu tego założenia w ko­szty bezpieczeństwa wchodzą wyłącznie koszty profilaktyki.

Jeśli wskutek niedoskonałości systemu wydarzą się w zakładzie wypadki lub choroby zawodowe, to wówczas koszt bezpieczeńst­wa zostanie powiększony o wydatki na odszkodowania i usuwanie skutków wypadków lub chorób zawodowych. Ukazuje to rysunek 43, który przedstawia model kształtowania się kosztów bezpie­czeństwa pracy, na które składają się koszty utworzenia i utrzy­mania systemu bezpieczeństwa oraz koszty strat ponoszonych na skutek katastrof, wypadków i chorób zawodowych powodowa­nych zawodnością zakładowego systemu bezpieczeństwa¹⁴.

Rys. 43. Składniki kosztów zapewnienia bezpieczeństwa w pracy Źródło: R. Studenski, Ekonomiczne, s. 13

Zapewnienie bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy wymaga spełnienia czterech warunków:

- ukształtowania i utrzymania bezpiecznego środowiska,

— dostarczenia bezpiecznego wyposażenia i niezbędnych środ­ków bezpieczeństwa,

¹⁴ Por. R. Studenski, Ekonomiczne, s. 13 -15.

wydatki na bhp

— stworzenia możliwości nabywania wiedzy, umiejętności i motywacji do bezpiecznego organizowania zadań,

— zapewnienie stałego monitoringu w celu kontroli efektyw­ności spełnienia wymagań wynikających z trzech wcześniej

wymienionych warunków. Wydatki na system bezpieczeństwa obejmują koszty:

— bieżącego zarządzania bezpieczeństwem, w tym ekspertyz, opinii i konsultacji,

— zatrudniania personelu do spraw bezpieczeństwa,

— zakupu i utrzymywania w stanie sprawności środków ochrony zbiorowej,

— zakupu środków ochrony indywidualnej,

— organizacji doboru zawodowego, adaptacji i szkoleń,

— organizacji akcji bezpieczeństwa,

— badań lekarskich,

— pomiarów warunków środowiska pracy,

— ubiorów roboczych oraz ich prania,

— środków czystości.

Szczegółowe ustalenie wszystkich kosztów profilaktyki jest trudne, poza bowiem łatwymi do zidentyfikowania kosztami środków bezpieczeństwa obejmują one także zakup np. droższych maszyn, urządzeń produkcyjnych lub narzędzi spełniających podwyższone standardy ergonomii i bezpieczeństwa zamiast tań­szego wyposażenia, które zapewnia tylko niezbędne minimum wymogów.

Gromadzone dane o stratach ponoszonych wskutek wypadków i chorób zawodowych są w wielu zakładach wykorzystywane jako bodziec probezpiecznej stymulacji. W tym celu są one zestawiane w comiesięcznych raportach przekazywanych do wiadomości kierownictwa i dozoru. Informacje o wielkości strat wypadkowych i chorobowych należy również przekazywać pracownikom.

7.5. Zabezpieczenie przeciwpożarowe

Zagrożenie pożarowe stanowi szczególny typ zagrożenia bez­pieczeństwa, odnoszący się zarówno do pracowników, jak i mająt­ku przedsiębiorstwa. Występuje ono z różnym nasileniem w róż­nych procesach produkcji, zależnie od rodzaju stosowanych materiałów i charakteru procesu technologicznego.

uwarunkowania powstania pożaru

gaszenie pożaru:

— woda jako środek gaśniczy

— piana

Pożar jest to niekontrolowany proces palenia się dóbr ma­terialnych w miejscu do tego celu nie przeznaczonym, po­wodujący straty i wymagający zorganizowanej akcji dla jego likwidacji. Proces palenia się jest intensywną reakcją łączenia się tlenu z powietrza z materiałem palnym, podczas którego wydziela się ciepło i pozostałe produkty spalania. Ahy za­początkować proces palenia, muszą zaistnieć warunki, w których równocześnie będą występować trzy czynniki: źródło ciepła, materiał palny i tlen. Pożar może rozszerzać się drogą prze­noszenia ciepła w trojaki sposób: drogą konwekcji — unoszenia, promieniowania i przewodzenia.

Gaszenie pożaru przez człowieka polega na jednoczesnym usuwaniu materiałów palnych, tłumieniu płomieni, oziębianiu, czyli odbieraniu ciepła, a przede wszystkim na odcinaniu do­pływu tlenu do palącego się materiału. Czynności tych można dokonać za pomocą różnego rodzaju naturalnych i chemicznych specjalnie preparowanych środków gaśniczych.

Najpowszechniej stosowanym środkiem gaśniczym jest woda. Działanie gaśnicze wody polega przede wszystkim na odbieraniu ciepła, a więc schładzaniu palącego się materiału do temperatury, poniżej której zjawisko palenia nie może przebiegać, oraz — dzięki swojej płynnej konsystencji i wytwarzaniu dużej ilości pary wodnej — izolowaniu ogniska pożaru od tlenu z powietrza. Nie wolno gasić wodą następujących materiałów:

— ciał, w których pod wpływem zetknięcia z wodą zachodzą reakcje chemiczne — wytwarzają się palne lub wybuchowe gazy albo wysoka temperatura, sprzyjające rozszerzaniu się pożaru (należą do nich m.in. karbid, sód, potas, wapno palone),

— płynów łatwo palnych lżejszych od wody, jak benzyna, nafta, oleje, które palą się ogniem powierzchniowym — może to spowodować większy pożar.

— instalacji elektrycznych, silników, urządzeń pod napięciem,

— ciał palących się w postaci żaru o wysokiej temperaturze, gdyż woda paruje wtedy bardzo gwałtownie (wybuchowo), powo­dując rozrzut ognia; oziębione gwałtownie wodą silnie nagrzane elementy maszyn, żelazne konstrukcje mogą ulec deformacji i w konsekwencji zniszczeniu.

Poza wodą piana jest drugim powszechnie stosowanym środ­kiem gaśniczym. Składa się ona z drobnych pęcherzyków gazu

* gaśnice zbijakowe

* gaśnice pianowe

* gaśnice śniegowe

(powietrza, dwutlenku węgla czy azotu) otoczonych blonką pyłu. Pianę otrzymuje się, działając dwoma rodzajami gaśnic: gaśnicą zbijakową na pianę chemiczną i gaśnicą pianową na pianę mechanicznie otrzymywaną.

Gaśnica zbijakową na pianę chemiczną jest zbudowana w kształcie metalowego zbiornika cylindrycznego o pojemności 10 litrów, zamykanego od góry pokrywą. Na zewnątrz gaśnicy znajdują się uchwyty do trzymania, dysza, bezpiecznik, zbijak do uruchomienia gaśnicy oraz instrukcja obsługi. Wewnątrz gaśnicy mieści się podwieszone naczynie szklane na część kwaśną, zam­knięte przeponą wykonaną z natłuszczonej tektury. W całym naczyniu metalowym znajduje się część zasadowa gaśnicy. Gaś­nicę pianową uruchamia się w następujący sposób:

— zdejmuje się z wieszaka i przenosi do miejsca pożaru,

— odwraca się do góry dnem i wbija zbijak, uderzając nim o twardy przedmiot,

— strumień wytryskającej piany kieruje się na ogień z góry, trzymając gaśnicę odwróconą do góry dnem.

W wyniku reakcji chemicznej zachodzącej w gaśnicy między częścią kwaśną a zasadową powstaje piana oraz dwutlenek węgla w postaci gazowej, który wytwarza ciśnienie wyrzucające pianę na zewnątrz. Ponieważ piana zawiera 60% wody, należy pamię­tać o tych samych środkach ostrożności, jak przy gaszeniu wodą.

Gaśnica pianowa na pianę mechanicznie otrzymywaną jest to naczynie 10-litrowe, w którym znajduje się ciecz pianotwórcza pod stałym ciśnieniem (10 atm) azotu. Uruchomienie gaśnicy polega na naciśnięciu dźwigni aż do zerwania zawleczki, plomby i skierowania prądowniczki z powstającym w niej strumieniem piany z góry. na ognisko pożaru.

Istnieją różne rodzaje piany używanej w gaszeniu pożarów. Do najpopularniejszych gaśnic należą gaśnice, których środkiem gaśniczym jest dwutlenek węgla (CO²) — są to tzw. gaśnice śniegowe. Nadaj ą się one do gaszenia niemal wszystkich pożarów. Zbudowane są w kształcie 6-litrowych butli zaopatrzonych w za­wór i dyszę wylotową połączoną z gaśnicą za pośrednictwem wysokociśnieniowego węża. Przy zaworze znajduje się pokrętło i bezpiecznik. Pokrętło służy do uruchomienia gaśnicy — należy je odkręcić w lewo do końca, aby nie nastąpiło zatkanie przepływu dwutlenku węgla przez zawór. Wydostający się z gaśnicy pod

* gaśnice sodowo-potasowe

* gaśnice kolanowe

własnym ciśnieniem (76 atm) dwutlenek węgla raptownie się rozpręża i przechodzi w stan lotny, oziębiając się do bardzo niskiej temperatury (—78°C). Część CO² zestala się w stan stały w postaci śniegu. Dwutlenek węgla izoluje palące się przedmioty od tlenu, a także je schładza, gasząc pożar. Ponadto nie przewodzi on prądu elektrycznego, nie niszczy przedmiotów, jest lżejszy od płynów łatwo zapalnych, nie tworzy mieszanin wybuchowych. Służy do gaszenia in­stalacji i urządzeń elektrycznych, ciał reagujących z wodą i lżejszych od wody, farb, lakierów, rozpuszczalników. Ze względu na powstałą bardzo niską temperaturę gaśnicy nie należy trzymać w innych miejscach, a tylko za uchwyt dyszy i uchwyt butli. Nie wolno gasić nią palącej się odzieży na człowieku.

Popularne są również gaśnice, w których środkiem gaśniczym jest proszek, stanowiący związek sodu i potasu spreparowany w sposób zapewniający ich syp kość i odporność na nawilgocenie. Wielkość gaśnic jest różna — od l do 12 kg, ale są również agregaty gaśnicze 25, 50 i 250 kg. Nośnikiem proszku w tych aparatach jest gaz, wyrzucający proszek na ogień (dwutlenek węgla lub azot). Gaśnice te wyposażone są w manometry wskazujące ciśnienie wewnętrzne, co pozwala na ciągłą ich kontrolę. Uruchomienie gaśnicy jest możliwe po uprzednim zerwaniu zawleczki zabez­pieczającej i naciśnięciu zbijaka lub dźwigni uruchamiającej gaśnicę. Ciśnienie w gaśnicy wynosi 10 atm, a więc czas wyłado­wania jej jest bardzo krótki. Gaśnicami proszkowymi można gasić pożary wszystkich materiałów, a szczególnie materiałów pochodzenia celulozowego: drewno, tkaniny, papier (proszki nie niszczą tych materiałów podczas gaszenia).

Innym rodzajem gaśnic są te, w których środkiem gaśniczym są balony, tzn. ciecze niepalne chloro- lub bromopochodne, charakteryzujące się małym ciepłem właściwym i niską tem­peraturą wrzenia. Należą one do uniwersalnych środków gaś­niczych, a szczególnie nadają się do gaszenia silników spalino­wych i elektrycznych oraz chemikalii. Jest wiele typów gaśnic balonowych — od 0,3-litrowych aerozolowych, poprzez 0,5- i 2-lit-rowe, do większych agregatów. Wytwarzają pary cięższe od powietrza, a więc wnikają we wszystkie zakamarki urządzeń, maszyn i przedmiotów. Nie należy stosować ich w zamkniętych,

Normatyw
sprzętu przeciw-pożarowego

obowiązki kierownictwa w zakresie bhp

ciasnych pomieszczeniach. Uruchomienie i budowa gaśnicy balo­nowej jest taka sama, jak gaśnicy proszkowej.

Liczbę i rodzaje podręcznego sprzętu gaśniczego, jaki winien być na wyposażeniu obiektów, określa Zarządzenie nr 5/70 Komendanta Głównego Straży Pożarnych z 30 czerwca 1970 r. w sprawie zaopatrzenia budynków w sprzęt gaśniczy. Na pod­stawie tego zarządzenia ustala się niezbędny normatyw sprzętu przeciwpożarowego na jeden rodzaj stosowanej gaśnicy na 50 mb korytarza, przy którym są pokoje, lub na każde 200 m² powierz­chni pomieszczenia. I tak:

— sale wykładowe — gaśnica proszkowa na 50 m korytarza,

— pracownie, laboratoria do 100 m² powierzchni — gaśnica śniegowa, gaśnica proszkowa i koc gaśniczy,

— pracownie i laboratoria powyżej 100 m² powierzchni — dwie gaśnice proszkowe, gaśnice śniegowe, koc gaśniczy,

— warsztaty — gaśnica pianowa, proszkowa i śniegowa,

— magazyny chemiczne — gaśnica śniegowa i proszkowa. Konserwację okresową gaśnic przeprowadza się co najmniej raz w roku i po każdorazowym użyciu uprawnieni konserwatorzy potwierdzaj ą wykonanie konserwacji podpisem na kartkach kon­trolnych gaśnic.

Ważnym zagadnieniem jest sprecyzowanie podstawowych obowiązków kierownictwa zakładu w zakresie zapewnienia bez­pieczeństwa przeciwpożarowego. Można je ująć w cztery bloki tematyczne:

— zapobieganie powstawaniu pożarów przez analizę możli­wych ich przyczyn, wyodrębnienie i oznakowanie miejsc szczegól­nie niebezpiecznych i miejsc, w których można przebywać z ot­wartym ogniem (np. palarni papierosów), wydanie instrukcji o postępowaniu zgodnym z zasadami bezpieczeństwa przeciw­pożarowego i ścisłe kontrolowanie jej przestrzegania,

— przygotowanie akcji gaśniczej przez organizację sygnaliza­cji alarmowej (najlepiej automatycznej), zaopatrzenie zakładu w środki i urządzenia gaśnicze (najlepiej automatyczne), przygo­towanie środków lokalizacji pożaru i ograniczenie możliwości jego przenoszenia się do innych pomieszczeń, organizację i prze­szkolenie brygad gaśniczych i ratowniczych,

— przygotowanie ewakuacji przez zabezpieczenie odpowied­nich wyjść, pozwalających dostatecznie szybko (w ciągu 3 min)

przyczyny pożarów

ewakuować ludzi z pomieszczeń, opracowanie planu ewakuacji poszczególnych pomieszczeń (kolejność ewakuacji), ustalenie osób kierujących akcją ratowniczą w poszczególnych pomiesz­czeniach, konsekwentne kontrolowanie przestrzegania przepisów o drogach ewakuacji,

— zapewnienie warunków do działania straży zawodowej przez przygotowanie dróg (bram) dojazdowych i swobodnego dostępu do poszczególnych obiektów, przygotowanie odpowied­niego zapasu środków gaśniczych i oznakowanie miejsc moż­liwego ich pozyskania, zapewnienie współpracy załogi ze strażą zawodową w prowadzeniu akcji ratowniczej i gaśniczej.

Każda z wymienionych grup obowiązków jest ważna. Naj­większą wagę powinno się jednak przywiązywać do profilaktyki przeciwpożarowej. Duże znaczenie ma także wprowadzenie auto­matycznych urządzeń sygnalizacyjnych i gaśniczych, uwaga ludzka jest bowiem zawodna, a co więcej — człowiek łatwo ulega panice i nie zawsze zdolny jest racjonalnie reagować, stwierdziw­szy wystąpienie pożaru.

Statystyka pożarów podzieliła przyczyny ich powstawania na grupy, które w przeważającej części uzależnione są od działalności człowieka, wynikają głównie z niedbalstwa, nieostrożności, lek­ceważenia przepisów, bezmyślności, a nawet złośliwości. Jak wynika z danych statystycznych, podstawową przyczyną poża­rów (ok. 40%) jest nieostrożność ludzka, w tym lekkomyślność i niedbałość. Stąd też, doceniając zagrożenia pożarowe wywołane środkami technicznymi, główny akcent w działalności profilak­tycznej należy kłaść na odpowiednie przygotowanie ludzi i nadzór nad ich zachowaniem w miejscu pracy.

Pytania kontrolne

1. Kryteria warunkujące uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy.

2. Klasyfikacja wypadków w zależności od długości okresu niezdolności człowieka do pracy.

3. Klasyfikacja przyczyn wypadków przy pracy.

4. Jakie winny być spełnione warunki, aby uznać chorobę za zawodową?

5. Bezpośrednie i pośrednie koszty wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

6. Zewnętrzne i wewnętrzne organy i instytucje mające uprawnienia kontrolne i nadzorcze nad zakładem pracy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

7. Zasady stosowania środków gaśniczych.

8. Zasady postępowania w zakresie zapobiegania powstawaniu pożarów.

Literatura zalecana

Binczycka-Anholcer M., Marcinkowski J., Olszewski J.: Społeczne i ergo­nomiczne aspekty przeciążeń fizycznych narządów ruchu, w: Obciążenia ukladu ruchu — przyczyny i skutki, nr 2, wyd. Instytut Organizacji i Zarządzania, Politechnika Wrocławska, Wrocław 1995.

Chowański T.: Materiały szkoleniowe s zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy dla nauczycieli akademickich. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992.

Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., Łódź 1995.

Nagurski T.: Analiza wypadków przy pracy w przemyśle i ich skutki ekonomiczno -społeczne, KiW, Warszawa 1971.

Muhlemann A. P., Oakland J. S., Lockyer K. G.: Zarządzanie, produkcja i usługi. Bezpieczeństwo i higiena pracy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

Olszewski J.: Kształtowanie systemu pracy w warunkach transformacji gospodarczej, w: Potencjał pracy w warunkach transformacji gospodar­czej w Polsce, Zeszyty Naukowe AE, Seria I, Poznań 1966.

Wykowska M.: Ćwiczenia laboratoryjne z ergonomii. Wydawnictwo AGH, Kraków 1995.

cele ergonomii

metody badawcze

8. METODY ERGONOMICZNEJ ANALIZY PRACY

8.1. Metody i techniki stosowane do badań ergonomicznych

Celem ergonomii jest zapewnienie dużej sprawności działania z jednoczesnym optymalizowaniem wysiłku fizycznego i psychi­cznego człowieka oraz zagwarantowanie zdrowych i bezpiecznych warunków pracy. Osiągnięcie przedstawionych celów wymaga znajomości przez projektantów, konstruktorów i organizatorów pracy możliwości psychofizjologicznych człowieka oraz jego charakterystyki antropometrycznej. Wymienione właściwości człowieka są przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych, zaliczanych do nauk medycznych, technicznych, organizacyjno-ekonomicznych i społecznych. Badania prowadzone w ramach tych dyscyplin są podporządkowane zazwyczaj własnym celom i mają najczęściej charakter poznawczy¹. Ergonomia jako nauka interdyscyplinarna korzysta z wyników badań i metod stosowa­nych przez wymienione wyżej nauki. Podstawy teoretyczne w tej dziedzinie wnieśli do ergonomii specjaliści nauk o człowieku (fizjologia pracy, psychologia inżynieryjna itp.)². Pozwoliło to na opracowanie przykładowo metod mierzenia wydatku ener­getycznego (fizjologia pracy), uwzględnienie metod pozwala­jących na dokonanie pomiaru obciążenia organizmu podczas

¹ Por. J. Kania, Metody ergonomiczne, PWE, Warszawa 1980 s. 9.

² Kryterium dojrzałości danej dyscypliny naukowej jest dysponowa­nie własnymi metodami badawczymi. Stworzenie odpowiedniej aparatury badawczej jest szczególnie trudne w przypadku przejścia od metod multidya-cyplinamych do jednej lub kilku metod interdyscyplinarnych. Rozwój ergo­nomii stworzył zapotrzebowanie na opracowanie tego rodzaju metod badaw­czych.

klasyfikacja

metod

ergonomicznych

pracy — podział procesu pracy na trzy fazy (fizjologia i psycho­logia pracy)³.

Ze względu na dużą liczbę metod badawczych dokonano selekcji przy ich doborze. Za kryterium wyboru przyjęto moż­liwości zastosowania poszczególnych metod i technik w warun­kach zakładów pracy. Zostały więc pominięte metody wymagają­ce specjalnej aparatury badawczej, możliwej do wykorzystania wyłącznie w laboratoriach naukowych. Opisywane metody i tech­niki są proste w zastosowaniu i nie nastręczają poważniejszych trudności ergonomistom posiadającym wykształcenie techniczne, metodyczne czy psychologiczne, zatrudnionym w zakładach pracy. Część metod i technik badawczych należy traktować jako alternatywne przy rozwiązywaniu konkretnych problemów.

Metody badawcze przedstawiono według kryterium celu, jakiemu służą uzyskane z badań wyniki. Na tej podstawie otrzymano pięć grup ogólnych, a w każdej z nich wyodrębniono metody szczegółowe (por. tab. 39):

1) Zebranie danych na potrzeby projektowania systemów człowiek—maszyna:

— somatograficzna metoda zbierania danych,

— wzory matematyczno-empiryczne stosowane w bada­niach empirycznych,

— modele formalne,

— eksperymenty loboratoryjne.

2) Ocena maszyn i stanowisk w warunkach ich eksploatacji:

— arkusze obserwacyjne,

— wywiady kierowane z pracownikami,

— szacunkowo-analityczna metoda oceny przebiegu proce­su pracy i jej wyników.

3) Ocena fizycznej uciążliwości pracy:

— pomiar obciążenia fizycznego,

— badanie zmęczenia na podstawie analizy wyników pracy.

4) Ocena psychicznej uciążliwości pracy:

— badanie obciążenia psychicznego ogólną sytuacją,

— badanie obciążenia psychicznego nadmiarem informacji.

³ W ergonomii mamy przeważnie do czynienia z jednoJyscyplluamoscią lub wielodyscyplinamością, natomiast interdyscyplinarne metody badawcze pojawiają się rzadko. Niewiele informacji na ich temat ogłasza się w opracowa­niach związanych z projektowaniem i konstrukcją pojazdów kosmicznych.

Tabela 39. Metody i techniki w badaniach ergonomicznych — klasyfikacja i wzajemne powiązania*

		Cel, jakiemu służą uzyskane z badań wyniki:
		zbieranie	ocena	ocena	ocena	Ocena
Ergonomiczne metody i technild badawcze	Klasa trudności	danych na potrzeby projekto-wania systemów człowiek -maszyna	maszyn i stanowisk pracy podczas ich eks-ploatacji	fizycznej uciążli-wości pracy	psychicz-nej uciąż-liwości pracy	fizyczno- chemi-cznej składni-ków środowi-ska pracy
		CA	CB	CC	CD	CE
l	2	3	4	5	6	7
Arkusze obserwacyjne:	II		x
— arkusz ergonomicznej oceny maszyn i urządzeń			x
— chronocyklograila			x
— ergonomiczna lista kontrol­			x
na do oceny maszyn i
stanowisk pracy
Badania obciążenia psychicznego	U				x
nadmiarem informacji:
— szacunkowa ocena obciążenia psychicznego					x
informacjami
— testy do oceny zmian w poziomie koncentracji					x
uwagi pod wpływem
pracy umysłowej
— wzory matematyczne do					x
oceny ilości informacji odebranej przez człowieka
Badania obciążenia psychicznego ogólną sytuacją:	III				x
— analiza reakcji człowieka					x
na sytuacje stresowe
Badania zmęczenia na podsta-	III			x
wie analizy wyników pracy:
— analiza indywidualnych				x
wahań wydajności pracy
— tremometria				x

cd. tab. 39

l	2	3	4	5	6	7
Badania zmian biologicznych	II					x
powstałych na skutek oddziaływania
środowiska pracy:
— audiometria						x
— badania lekarskie						x
— pomiar potu wydzielanego						x
z organizmu
— testy biochemiczne						x
Dozymetryczna ocena środo­	II					x
wiska pracy:
— dozymetryczna ocena						x
drgań mechanicznych
— dozymetryczna ocena ha­						x
łasu
— dozymetryczna ocena na­						x
rażenia zawodowego pyła­
mi
— dozymetryczna ocena oś­						x
wietlenia w miejscu pracy
— dozymetryczna ocena sub­						x
stancji toksycznych
— pomiar składników mikro­						x
klimatu
— wyznaczanie temperatury						x
efektywnej
Eksperymenty laboratoryjne:	III	x
— dynamometria		x
— eksperymentalne badanie		x
czasów reakcji
— eksperymentalne badanie		x
dokładności ruchów
— eksperymentalne badanie		x
operacji śledzenia
— eksperymentalne badanie		x
techistoskopowe
— ergonometria		x
— okulografla		x
Modele formalne:	III	x
— modele statystyczne		x
— modele strukturalne		x

cd. lab, 39

l	2	3	4	5	6	7
Pomiar obciążenia fizycznego	II			x
- chronometrażowo-tabelaryczna				x
technika wydatków energetycznych
— pomiar częstości tętna				x
— pomiar odnowy tętna				x
— pomiar wentylacji płuc				x
— szacunkowa metoda obciążenia				x
statycznego
— szacunkowa ocena uciążliwości				x
pracy wynikająca
z monotypowości ruchów
roboczych
- technika kalorymetrii pośredniej				x
Soinutogruficzna metoda zbierania	II	x
danych:
— graficzne wyznaczanie obszarów		x
pracy
— fantomy do kształtowania		x
wymiarów, stanowisk pracy
— ankietowanie		x
Szacunkowo-analityczna metoda	II		x
oceny przebiegu procesu
pracy i jej wyników:
— kwestionariusz do badania			x
przyczyn wypadków przy
pracy
— statystyczna analiza wypadków			x
przy pracy
— szacunkowa ocena zagrożeń			x
wypadkowych
— ustalenie miejsca błędu			x
w przebiegu procesów infor-
macyjno-decyzyjnych i wy­
konawczych

cd. tab. 39

l	2	3	4	S	6	7
Wywiady kierowane z pra­	II		x
cownikami:
— kwestionariusz do oceny			x
maszyn i urządzeń
— rozmowa kierowana z ope-			x
ratorem sprzętu
Wzory matematyczno-empiryczne	II	x
stosowane w bada­
niach empirycznych:
— wzory empiryczne do określenia		x
wymiarów pionowych
stanowiska pracy
— wzory matematyczne do		x
określania parametrów
tarcz mierników
— wzory matematyczne do		x
określania pola widzenia

* W cyklu „Metody i techniki organizacyjne" poszczególne grupy metod oznaczono kolejnymi literami alfabetu: A — metody badania pracy, B — matematyczne techniki zarządzania, C — metody ergonomiczne.

Źródło: Por. J. Kania, Metody ergonomiczne, s. 10-15.

5) Ocena fizyczno-chemicznych składników środowiska pra­cy:

— dozymetryczna ocena środowiska pracy,

— badanie zmian biologicznych powstałych na skutek

środowiska pracy.

W tabeli 39 zaznaczono klasę trudności danego rodzaju metody badawczej. I tak symbolem I oznaczono metody, które mogą być opanowane w wyniku krótkotrwałego treningu, sym­bolem II — metody, do opanowania których potrzebny jest dłuższy trening i doświadczenie praktyczne (średnio trudne). Metody trudne w zastosowaniu oznaczono symbolem III; można je stosować efektywnie pod warunkiem zdobycia odpowiednich wiadomości i umiejętności oraz przynajmniej kilkuletniego do­świadczenia praktycznego.

elementy obciążenia organizmu pracą

Należy stwierdzić, że żadna z tych propozycji nie może w pełni służyć konstruktorom, projektantom i organizatorom produkcji, a więc dać odpowiedzi na pytanie, co konkretnie należy zmienić w konstrukcji technologii lub organizacji pracy, aby zgodnie z założeniami ergonomii uczynić pracę lżejszą i bardziej wydajną. Wiąże się to z istotnym problemem w ba­daniach ergonomicznych, jakim jest ocena istniejących warun­ków pracy, maszyn i stanowisk pracy z punktu widzenia ich zgodności z wymaganiami i potrzebami człowieka pracującego. Dąży się więc do uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy dany sprzęt lub istniejące warunki gwarantują komfort pracy, nie powodują zaburzeń w stanie zdrowia pracowników oraz nie stwarzają dużego zagrożenia wypadkowego, a przy tym za­pewniają znaczną sprawność i wysoką wydajność pracy. Odpowiedź na to pytanie można opracować na podstawie informacji uzyskanych poprzez zastosowanie grupy metod badawczych, w których stosuje się arkusze obserwacyjne. Najbardziej in­teresującą metodą badawczą z tej grupy jest Lista Kontrolna Ergonomicznej Analizy Układów (Ergonomics System Anałysis Check-list) — w skrócie ESAC.

8.2. Technika analizy uciążliwości pracy

W praktyce diagnozowanie układu ergonomicznego dokonuje się najczęściej przy stosowaniu technik analizy uciążliwości pracy. Na pełną ocenę obciążenia organizmu pracującego człowieka składają się następujące elementy: obciążenie fizyczne, wysiłek umysłowy, środowisko oraz zagrożenia chorobami zawodowymi. Takie podejście stwarza metodologiczne podstawy do badania obciążenia organizmu, pozwalając na zbudowanie uniwersalnej formuły kompleksowej oceny obciążenia człowieka pracującego. Należy zaznaczyć, że dokonana tą metodą ocena nie będzie wyrażać się wynikiem wymiernym, lecz będzie sumą różnorod­nych ocen cząstkowych elementów składających się na obciążenia organizmu pracującego człowieka.

Pierwszym z wyżej wymienionych elementów jest obciążenie fizyczne organizmu, które przejawia się pod dwiema postaciami:

jako obciążenie dynamiczne oraz obciążenie statyczne. Sto­sowanymi miernikami są: wielkość wydatku energetycznego

Tabela 40. Wydatek energetyczny związany z pracą na poszczególnych stanowiskach pracy

		Średnie i skrajne wartości
Przemysł	Rodzaj czynności	kcal/min	kJ/min
Górniczy (węglowy)	Urabianie węgla kilofem	6,7 (5,7- 8,4)	28,0(23,8-35,1)
	Wiercenie przy użyciu wiertarki	3,5 (2,0. 6,0)	14,6 (8,4.25,1)
	Praca wiertarką udarową	11,2(10,2.12,1)	46,8(42,6.50,6)
	Praca młotem pneumatycznym	5,6 (3,2. 7,9)	23,4(13,4-33,0)
	Ładowanie wózków	7,0 (6,6. 7,7)	29,3(27,6.32,1)
	Praca przy obudowie	4,9 (3,1. 8,4)	20,5(13,0.35,1)
Hutniczy	Obsługa pieca elektrycznego
	— roczne ładowanie złomu	13,7(12,0.14,7)	57,3 (50,2-1,4)
	— ręczne ładowanie dolomitu	9,9 (8,7.11,9)	41,4(36,4-49,7)
	— pobieranie próbki	5,0 (3,6. 6,2)	20,9(15,0-25,9)
	— odbijanie otworu spustowego	12,6(10,2-17,8)	52,7(42,6.74,4)
	— zamykanie otworu spustowego	10,1	42,2
	Obsługa piły	3,5 (4,7. 6,2)	14,6(19,6-25,9)
	Kowal przy dużym młocie	5,5 (5,4. 5,7)	23,0(22,6-23,8)
Metalowy	Toczenie	2,0 (1,5. 4,0)	8,4 (6,3.16,7)
	Ślusarskie prace montażowe	3,2 (2,8. 4,5)	13,4(11,7-18,8)
	Roboty blacharskie	2,1 (1,9. 3,5)	8,8 (7,9-14,6)
	Spawanie	1,5 (0,8. 2,1)	6,3 (3,3. 8,8)
	Wiercenie blach wiertarką clektr.	3,8 (2,3- 5,6)	15,9 (9,6-23,4)
	Obróbka blach młotem	3,4 (2,3. 6,0)	14,6 (9,6-25,0)
	Wbijanie nitów młotkiem elektry­	3,9 (2,9. 5,3)	16,3(12,1-22,1)
	cznym — lutowniczym
	Odlewnictwo:
	— formowanie ręczne (duże sztuki)	3,6 (2,1- 5,1)	15,0 (8,8-21,3)
	— ubijanie ubijakiem pneumatycz­	3,3 (2,2- 5,3)	13,8 (9,2.22,1)
	nym
Budowlany	Murowanie	3,0	12,5
	Mieszanie cementu	3,7	15,5
	Tynkowanie	3,1	13,0
	Układanie cegieł	3,0	12,5
	Wykonywanie posadzki	3,4	14,2
Drzewny	Maszynowe piłowanie drewna	1,4	5,8
	Ręczne piłowanie drewna	9,0-12,0	37,6-50,2
	Wiercenie	6,0	25,1
	Stolarstwo (ogólne)	3,4	14,2
Elektroniczny	Nawijanie uzwojenia	1,4	5,8
	Radiomechanik	1,8	7,5
Poligrafia	Ręczne układanie czcionek	1,3	5,4
	Drukarz	1,3	5,4
	Introligatorstwo	1,4	5,8

Źródło: Opracowanie własne.

Tabela 41. Zużycie kcal i kJ na minutę podczas wykonywania różnych czynności (według Spitzera-IIettingera)

		Średnie i skrajne wartości
Czynności	Warunki pracy	kcal/min	kJ/min
l	2	3	4
Pchanie wózka	3,6 km/godz., równa, twarda droga
	(wartość jak przy chodzeniu +20°C),
	wysokość uchwytu 100 cm:
	— siła pchania 11,6 kg	7,7	32,2
	— silą pchania 16,1 kg	10,6	44,3
Ciągnięcie wózka	3,6 km/godz., równa, twarda droga
	(wartość jak przy chodzeniu +20°C):
	— siła ciągu 11,6 kg	8,5	35,6
	— gila ciągu 16,1 kg	10,9	45,6
Rąbanie oburącz	Ciężar siekiery — 2 kg 35 uderzeń/
	/min:
	— uderzenie poziome	9,5-11,0	39,7-46,0
	— uderzenie pionowe	10,0-11,5	41,8-48,1
Praca toporem	Ostrzenie pali drewnianych:
	— 34 uderzenia/min	3.7	15,5
	— 51 uderzeń/min	4,6	19,2
Piłowanie żelaza	42 ruchy pilnikiem/min - 3,85 kcal	2,0	8,4
	(16,1 kJ)
	60 ruchów/min - 2,82 kcal (11,8 kJ)	2,5	10,4
	80 ruchów pilnikiem/min - 2,94 kcal	4,2	17,6
	(12,3 kJ)
Praca miotem	Uderzenie miotem oburącz, całą siłą,
	4,4 kg ciężaru młota, 15 uderzeń
	na min:
	— uderzenie z rozmachem	7,3	30,5
	— uderzenia z obrotem	6,7	28,0
	10,6 kg ciężaru młota, 10 uderzeń
	na min:
	— uderzenia z rozmachem	8,2	34,0
	— uderzenia z obrotem	7,3	30,5
Piłowanie drzewa	Piłowanie wykonane na stojąco pnia
	drzewa iglastego leżącego, 30 cm gru­
	bego, pilą dwuosobową o zębach trój­
	kątnych
	— 60 podwójnych posuwów/min	9,0	37,6

cd. tab. 41

l	2	3	4
	Na klęczące wykonane ścięcie (piło­
	wanie drzewa), drzewo iglaste, piłą
	dwuosobową długości 1400 mm
	i o trójkątnych zębach
	— 60 podwójnych posuwów/min	12,0	50,2
Praca szuflą	Pasek, ciężar szufli 8 kg
	Odległość rzutu l m: liczba m/min	kcal/rzut	kJ/rzut
	— wysokość rzutu 0,5 m 15	0,420 6,3	1,756 6,3
	— wysokość rzutu 1,0 m 12	0,550 6,6	2,299 6,6
	— wysokość rzutu 1,5 m 12	0,670 8,0	2,801 8,0
	— wysokość rzutu 2,0 m 12	0,740 8,9	3,093 8,9
	Odległość rzutu 2 m:
	— wysokość rzutu 0,5 m 12	0,600 7,2	2,508 7,2
	— wysokość rzutu 1,0 m 10	0,780 7,8	3,260 7,8
	— wysokość rzutu 1,5 m 10	0,900 9,0	3,762 9,0
	— wysokość rautu 2,0 m 10	1,000 10,0	4,180 10,0
	Odległość rautu 3 m:
	— wysokość rzutu 1,0 m 10	0,880 8,0	3,678 8,8
	— wysokość rzutu 1,5 m 10	0,950 9,5	3,971 9,5
	— wysokość rzutu 2,0 m 10	1,040 10,4	4,347 10,4
Kopanie	Łopata ogrodowa, ziemia gliniasta	7,5- 8,7	31,3-36,4
	Motyka, ziemia gliniasta	8,7 -10,7	36,4-44,7
Orka	Cztcrolemieszowy pług,	3,6.4,9	15,0-20,5
	zaprzęg konny
Okopywanie	50 uderzeń motyką/min, osoba badana
buraków	— kobieta
	waga motyki długość szerokość
	w kg trzonu ostrza
	w cm w cm
	0,75 142 16	2,6	10,9
	1,25 152 18	2,4	10,0
	1,50 152 18	2,5	10,4
Przerywanie	Gleba ciężka, odstęp rzędów 50 cm,
buraków	osoba badanego — kobieta w pozycji:
	pochylonej — 4,68 m^2/min	2,6	10,9
	klęczącej — 4,64 m^2/min	2,4	10,0
	z podpórką — 3,44 m^2/mm	2,5	10,4
Koszenie	Koniczyna	8,3	34,7
	Pszenica ozima	7,5	31,3
	Jęczmień	7,3	30,5

cd. lab. 41

l	2	3	4
Kopanie kartofli	Osoba badana — kobieta
	Klęcząc — 6,4 kg/min	2,6	10,9
	Siedząc — 7,6 kg/min	1,4	5,8
Prace w gospodar­	Gotowanie, stojąc lub chodząc
stwie domowym	Czyszczenie obuwia	1,0.2,0	4.2.8,4
	Zmywanie naczyń
	Szycie na maszynie
Chodzenie bez	Równa, gładka droga, bardzo lekki
ciężaru	ubiór, obuwie gimnastyczne:
	— 2 km/godz.	1,2	5,0
	— 3 km/godz.	1,7	7,1
	— 4 km/godz.	2,1	8,8
	— 5 km/godz.	2,8	11,7
	— 6 km/godz.	3,8	15,9
	— 7 km/godz.	5,4	22,6
Chodzenie bez	Szosa, ciężkie obuwie — 4 km/godz.	3,1	13,0
ciężaru	Droga trawiasta — 4 km/godz.	3,6	15,0
	Ściumisko, ziemia pokryta igliwiem
	świerkowym, bruzdy kartoflane
	— 4 km/godz.	4,3	18,0
	Ściernisko podorane (piaszczyste, gli­
	niasta ziemia) — 3,5 km/godz.	4,3	18,0
	Ciężka ziemia, głęboko przeorana
	i bronowana, lesowo-gliniasta
	— 3 km/godz.	5,2	21,7
Chodzenie z cięża­	Równa, otwarta droga:
rem na plecach	- 10 kg ciężaru - 4 km/godz.	3,6	15,0
	— 30 kg ciężaru — 4 km/godz.	5,3	22,1
	— 50 kg ciężaru — 4 km/godz.	8,1	33,9
	— 75 kg ciężaru — 3,5 km/godz.	11,7	48,9
	— 100 kg ciężaru — 3 km/godz.	15,0	62,7
	Zużycie energii przy noszeniu obu­
	rącz do 40 kg ciężaru mniejsze o oko­
	ło 10%, przy noszeniu za pomocą
	nosidła o około 20% mniejsze niż
	przy noszeniu na plecach

cd. lab. 41

l	2	3	4
Wchodzenie pod	Równia pochyła, gładka droga,
górę	2,5 km/godz., ciężar na plecach:
	10% wzniesienia, szybkość wspinania
	się 7,24 m/min, bez ciężaru:	4,9	20,5
	— 20 kg ciężaru	6,1	25,5
	— 50 kg ciężaru	9,2	38,5
	16% wzniesienia, szybkość wspinania
	17,6 m/min, bez ciężaru:	8,3	34,7
	— 20 kg ciężaru	10,5	43,9
	— 50 kg ciężaru	16,0	66,9
Schodzenie	Równia pochyla, 5 km/godz-, wartość
	jak przy wchodzeniu z 10% wzniesienia:
	- 5°	2,2	9,2
	- 10°	1,8	7,5
	- 20°	2,7	11,3
	- 30°	3,83	15,9
Jazda rowerem	Gładka ulica, bez wiatru przeciwnego:
	— szybkość 12 km/godz.	3,5	14,6
	— szybkość 16 km/godz.	5,2	21,7
	— szybkość 20 km/godz.	7,8	32,6
Różne	Prowadzenie pojazdów:
	— wóz turystyczny	1,0	4,2
	— ciężarówka jednotonowa	1,3	5,4
	— ciężarówka o dużej ładowności	1,5	6,3
	— wózek przenośnikowy, widłowy	2,0	8,4
	Prowadzenie dźwigów:
	— dźwigi nowoczesne, sterowanie	(0,6-0,7)	(2,5.2,9)
	w pozycji siedzącej w kabinie z
	widocznością panoramiczną
	— dźwigi starego typu, sterowanie	(2,2-2,6)	(9,2.10,9)
	w pozycji stojącej, widzenie strefy
	przejazdu przez wychylenie się na
	zewnątrz kabiny
	Mycie samochodu	2,9	12,1
	Prace biurowe (pozycja siedząca)	0,6 (0,3-0,8)	2,5 (11,2-13,4)
	Maszynopisanie (kobiety):
	— maszyna zwykła — 30 słów/min	1,1.1,5	4,6-6,3
	— maszyna zwykła — 40 słów/min	1,4.1,6	5,8-6,7
	— maszyna elektryczna — 30 słów/min	1,1-1,2	4,6.5,0
	— maszyna elektryczna — 40 słów/min	1,3.1,4	5,4-5,8

Źródło: Opracowanie własne.

metody oceny obciążenia

liczona w kJ i w kcal, obciążenie statyczne oceniane metodą szacunkową oraz stopień monotypowości ruchów, zależny od liczby powtórzeń stereotypowych operacji roboczych wykonywa­nych z określoną siłą.

Wskaźnikiem oceny obciążenia dynamicznego jest wydatek energetyczny ustalany różnymi metodami (por. podrozdz. 2.3). Wśród metod uproszczonych — ze względu na stosowaną technikę badawczą—wyodrębnić można trzy podstawowe: chronometrażo-wo-tabelaryczną ułożoną według poszczególnych branż przemysło­wych (por. tab. 40, s. 251), Spitzera—Hettingera, zawierającą dane dotyczące wydatku energetycznego przy poszczególnych typowych czynnościach występujących na różnych stanowiskach pracy, np. chodzenie, ładowanie itp. (por. tab. 41, s. 252 - 255)⁴ oraz według G. Lehmanna (por. podrozdz. 2.4). Do celów metodycznych służą także umowne klasyfikacje ciężkości pracy. Za podstawę przyjmu­je się tutaj wielkość wydatku energetycznego. Często ostateczną ocenę przeprowadza się według skali punktowej (por. tab. 42).

Tabela 42. Ocena pracy według wielkości wydatku energetycznego podczas pracy zawodowej w kcal i kJ/dobę

Wielkość wydatku energetycznego podczas pracy zawodowej		Ocena stopnia ciężkości pracy
w kcal/dobę	w kJ/dobę	ocena słowna	przedział punktowy
0- 500	0- 2090	lekka	0
501 -1000	2091- 4184	umiarkowana	l- 25
1001 -1500	4185- 6276	średnia	26- 50
1501 - 2000	6277- 8368	ciężka	51- 75
2001 - 2500	8369-10460	bardzo ciężka	76-100
2501 - 3000	10461-12552	niezmiernie ciężka	101-125
3001 - 3500	12553-14650	wyczerpuj ąca	126-150

Źródło: Opracowanie własne.

Pomiar wysiłku statycznego związanego z wykonywaniem pracy fizycznej dokonuje się metodą szacunkową (por. tab. 43). Niestety do obecnej chwili me wypracowano obiektywnej, iloś­ciowej metody badania obciążenia statycznego.

⁴ Por. H. Piekarz, A. Stabryła, Podstawy ergonomii w organizacji procesu pracy, AE, Kraków 1983, s. 140.

Tabela 43. Ocena stopnia obciążenia statycznego

Stopień obciążenia statycznego	Liczba punktów	Pozycja ciała przy pracy	Przykłady
SI	1-10	Siedząca, niewymuszona	Większość prac biurowych
mały	11-20	Stojąca, niewymuszona, z możliwością okresowej	Ślusarz, stolarz
		zmiany pozycji na siedząco
	21-30	Siedząca lub stojąca, na przemian z chodzeniem	Nadzór techniczny, bibliotekarz
SII	31-40	Siedząca, -wymuszona, niepochylona bądź	Pisanie na maszynie, obsługa taśm i pras
średni		nieznacznie pochylona
	41-50	Stojąca niewymuszona, bez możliwości okresowej	Obsługa niektórych obrabiarek, malowanie,
		zmiany pozycji na siedzącą	lakierowanie, praca ekspedienta
	51-60	Stojąca wymuszona, niepochylona, z możliwością	Motorniczy, suwnicowy
		okresowej zmiany pozycji na siedzącą
SIII	61-70	Siedząca, wymuszona, bardzo pochylona	Szwaczka, zegarmistrz
duży	71-80	Stojąca, wymuszona, pochylona, niezależnie	Piaskowanie, obsługa niektórych obrabiarek
		od możliwości zmiany pozycji
	81-90	Stojąca, wymuszona, niepochylona, bez możliwości	Prace w górnictwie, obróbka drewna i spawanie
		okresowej zmiany pozycji na siedzącą
	91 -100	Klęcząca, w przysiadzie i inne nienaturalne	Formowanie ręczne w górnictwie, posadzkarz,
		pozycje	ślusarz samochodowy

Źródło: A. Ogiński, P. Krasuski, Ergonomia w praktyce lekarza prtemyslowego, PZWL, Warszawa 1982, s. 79.

Stopień monotypowości ma istotny wpływ na wzrost ogól­nego obciążenia fizycznego. Zależy on od ograniczenia ruchowe­go, jakie wiąże się z daną pracą, liczby monotypowych powtórzeń oraz wielkości rozwijanych sil mięśniowych przy wykonywanych ruchach. Stopień określania monotypowości ruchów ukazuje tabela 10 w podrozdziale 2.4.

Ocenę końcową wysiłku fizycznego stanowi suma punktów wszystkich trzech badanych elementów: wydatku energetycz­nego, obciążenia statycznego oraz monotypowości ruchów. Pełną liczbową i słowną ocenę obciążenia fizycznego organizmu człowie­ka ujmuje tabela 44.

Tabela 44. Pełna ocena obciążenia fizycznego organizmu człowieka

Ocena pracy wg stopnia obciążenia fizycznego organizmu
przedział punktowy	ocena słowna
l- 50	lekka
51 -100	umiarkowana
101 -150	średnia
151-200	ciężka
201-250	bardzo ciężka
251-300	niezmiernie ciężka
301-350	wyczerpuj aca

Źródło: Opracowanie własne.

Drugim elementem składającym się na pełną ocenę obciążenia organizmu pracującego człowieka jest poziom wysiłku umys­łowego. Procedura oceny została przedstawiona w podrozdziale 6.4 niniejszego opracowania.

Trzecim elementem oceny jest obciążenie środowiskowe. Bada­nia wykazały, że materialne warunki pracy mogą sprzyjać wydaj­ności pracy bądź mogą stanowić dodatkowy element obciążenia, powodując obniżenie wyników pracy oraz dodatkowy wysiłek adaptacyjny.

Ocena materialnych warunków pracy jest dokonywana na podstawie istniejących pomiarów stężeń danego czynnika na stanowisku pracy. Wyniki porównane z normami higienicznymi wskazują na stopień szkodliwego oddziaływania środowiska na organizm. Jednocześnie należy uwzględnić tu czas przebywania

Tabela 45. Zestawienie wyników kompleksowej oceny obciążenia organizmu człowieka na stanowisku pracy

Analizowany czynnik	Wyniki pomiarów	Ocena słowna, liczbowa
		i symboliczna
Obciążenia fizyczne:
— wydatek energetyczny
— obciążenia statyczne
— monotypowosć
Obciążenie wysiłkiem umysłowym:
— odbiór informacji
— podejmowanie decyzji
— wykonanie decyzji
Zagrożenie środowiska:
— hałas
— wibracje
Zachorowalność zawodowa

Źródło: A. Ogióski, P. Krasucki, Ergonomia, s. 157.

w szkodliwym otoczeniu. Pomiar dokonywany jest za pomocą metod dozymetrycznych, wymagających zastosowania specjalis­tycznej aparatury, np. oceny stopnia narażenia ludzi w wyniku wibracji dokonuje się za pomocą zestawu urządzeń mierniczych, a do pomiaru narażenia związanego z pyłami stosuje się zestawy filtracyjne.

Zestawienie wszystkich czterech elementów obciążenia organiz­mu na badanym stanowisku stanowi podstawę do kompleksowej oceny uciążliwości pracy (por. tab. 45).

8.3. Ergonomiczna lista kontrolna

Przeprowadzona analiza bibliograficzna stosowanych narzędzi er­gonomicznych upoważnia do przyjęcia stwierdzenia, że najbardziej rozpowszechnioną metodą badawczą jest lista dortmundzka i jej liczne modyfikacje⁵.

⁵ Por. J. Kania, Metody ergonomiczne, s. 12 -16 i n.

lista kontrolna

Termin „lista kontrolna" zapożyczono z lotnictwa. Pilot samolotu przed każdym startem posługuje się wykazem czynności określanym w lotnictwie pasażerskim jako „check-list", czyli lista kontrolna. Marynarka brytyjska w 1960 r. po raz pierwszy użyła określenia „check-lista" przy ergonomicznej ocenie urządzeń nawigacyjnych, a badacz amerykański A. Dreyfuss opracował listę kontrolną czynności ergonomicznych przy projektowaniu maszyn⁶. Natomiast pierwszą próbą unifikacji metod analizy ergonomicznej jest zestaw pytań diagnostycznych opracowany przez K. Pentzlina. W metodzie tej w zbyt małym stopniu uwzględniono aspekty psychologii i fizjologu pracy, a ponadto możliwość ich praktycznego stosowania.

A. A. Van'Wely i P. Z. Willems stwierdzili na podstawie doświadczeń z wieloma schematami analizy pracy, że szansę praktycznego wykorzystania mają tylko maksymalnie zobiek­tywizowane i proste schematy, zrozumiałe tak dla osób z wy­kształceniem technicznym czy ekonomicznym, jak i dla lekarzy. Dlatego też od kilkunastu lat wiele ośrodków badawczych na świecie zajmuje się opracowaniem schematu ergonomicznej analizy stanowisk pracy, pozwalającego z jednej strony na unifikację metod i technik badawczych, z drugiej zaś strony zabezpiecza­jącego przed nieuwzględnianiem ważnych i istotnych elementów postępowania analitycznego. Na II Kongresie Międzynarodowego Towarzystwa Ergonomicznego, który odbył się w 1964 r. w Dortmundzie, opublikowano opracowaną przez zespół pod kierunkiem G.Burgera z Holandii tzw. Listę Kontrolną Ergo­nomicznej Analizy Układów⁷. Po czterech latach doświadczeń opracowano jej nową wersję CET II⁸.

Lista ta nazywana jest w języku potocznym listą dortmundzką i stanowi od wielu lat podstawę badań praktycznych oraz rozważań teoretycznych dotyczących analiz ergonomicznych. W skład listy wchodzi ogółem 360 pytań, które podzielono na sześć grup (por. tab. 46). Pytania listy są tak sformułowane, że

⁶ Por. Z. Mirski, Kształtowanie wnętrz produkcyjnych. Wydawnictwo „Ar­kady", Warszawa 1986, s. 63.

⁷ W pierwszej wersji listy dortmundzkiej znaleźć można, obok doświadczeń holenderskich oraz szwedzkich, odzwierciedlenie niektórych koncepcji Huliaca. Por. M. HuLac, Profesjografia, SL UZS, Bratislava 1959, s. 10.

⁸ Por. G.C.E. Burger, K.Boer, Cel II—Ergonomie Taskanalisi, Amster­dam 1968,s.175.

Tabela 46. Układ grupowy i rodzajowy pytań ujętych w ergonomicznej liście kontrolnej CET II

		Rodzaje pytań
		ogólne		podstawowe		szczegółowe
		rodzaj oznaczenia
						ogółem	z tego:
Grupy pytań	Ogółem					szczegóło­
dotyczących:	pytań	cyfrowe oznaczenie pytań	l.b.	literowe oznaczenie pytań	l.b.	we rodzaje pytań ozna­czonych literami	oznaczenie literą B	l.b.	oznaczenie literą C	l.b.	oznaczenie literą D	l.b.
						B, C i D
						l.b.
Problematyki	11	I-XI	11	—	—	—	—	—	—	—	—	—
ogólnej
Przestrzelą	157	-	-	Al -A33	33	124	Bl -B58	58	Cl -C33	33	Dl -D33	33
pracy
Metod pracy	115	-	-	A34-A49	16	99	B59-B111	53	C34-C79	46	D34	l
Obciążenia
czynnikami	38	-	—	A50-A55	6	32	B112-B122	12	C80-C91	12	D35-D42	8
Środowisko-
wymi
organizacji	21	-	-	A56-A59	4	17	B123-B128	6	C92-C99	8	D43-D45	3
pracy
Obciążenia	14	-	—	A60-A66	7	7	B129-B135	7	—	—	—	—
czynnościo-
wego i cał-
kowitego
Wydajności	4	-	-	A67-A68	2	2	B136-B137	2	-	-	-	-
układu
Ogółem	360	-	11	-	68	281	-	137	-	99	-	45

Źródło: Opracowanie własne.

wady list kontrolnych

naprowadzają badającego na wszystkie istotne elementy analizy, wymuszają dokładne opisanie sytuacji i zwracają uwagę na ele­menty niekorzystne dla człowieka⁹.

W wielu krajach, a także w Polsce, wzorując się na liście dortmundzkiej opracowano liczne listy kontrolne dostosowane do różnych procesów technologicznych i odmiennych warunków produkcyjnych. Opracowywanie nowych list kontrolnych jest procesem ciągłym, uzależnionym od postępu w uzyskiwaniu nowych danych na temat jakości i wartości kryteriów ergo­nomicznych oraz nowych przepisów wprowadzanych do prze­mysłu.

Wśród licznych opracowań metodycznych opartych na koncep­cji „check-list" można wymienić następujące:

— modyfikację ergonomicznej listy kontrolnej w zastosowaniu do obrabiarek,

— zmianę układu pytań, polegającą na stworzeniu czterech wzajemnie sobie podporządkowanych kategorii,

— skrócone wersje listy oraz pytań specjalistycznych, np. pytania dotyczące obciążenia czynnościowego podczas pracy według E. Grandjeana lub też skrócona lista ergonomiczna według K.FH. Murella oraz A. Ogińskiego, ponadto opracowano listy przeznaczone dla projektantów przemysłowych (autor A. Pawłowski) oraz ergonomiczne listy problemowe,

— tzw. mini check-listy dla celów ergonomii koncepcyjnej. Stosowanie list kontrolnych daje najlepsze wyniki — i to w krótkim czasie —w przypadku badania pojedynczego stanowiska pracy, pojedynczej maszyny lub gniazda produkcyjnego. Nato­miast przy badaniu procesu technologicznego czas dojścia do zadowalających wyników wydłuża się znacznie, ponieważ trzeba opracować i zastosować podczas badań wiele list kontrolnych, a część z nich stosować wielokrotnie¹⁰.

Według wielu autorów wadą omawianej listy jest problem jej ekstensywności, znacznej długości i dużej szczegółowości. Oznacza to, że proces badawczy wymagałby znacznego nakładu pracy przy jej wykorzystaniu. Tak więc problem czasu przeznaczonego na

⁹ Por. Z. Mirski, Kształtowanie, s. 62.

¹⁰ Por. J. Olszewski, Postęp techniczny, s. 55 - 62.

stosowanie listy kontrolnej

analizę, w sytuacji gdy przedmiotem badań jest wielosta­nowiskowy ergonomiczny system przemysłowy, wzrasta do poważnych rozmiarów. Z drugiej strony zhyt znaczne skrócenie listy może powodować zmniejszenie dokładności analizy. Kom­promisowym rozwiązaniem w tym przypadku wydaje się stwo­rzenie takiego układu problemów, w których pytania nie mające zastosowania na badanym stanowisku roboczym eli­minowałyby stawianie innych, wiążących się z nimi tema­tycznie.

Poważnym mankamentem omawianej metody w rozpoznaniu ergonomicznym jest fakt opisowego, przeważnie quasi-obiektyw-nego sposobu oceny zjawisk ergonomicznych. O ile w przypadku analiz odniesionych do jednostkowego układu człowiek—maszyna opisana ocena zjawisk ergonomicznych jest dopuszczalna, to w przypadku podejścia systemowego konieczne jest syntetyczne wskaźnikowe uwzględnienie ergonomicznych kryteriów ilościo­wych. Nasuwa się w związku z tym konieczność pogłębienia analizy uzyskanej za pomocą techniki typu „check-list" o elemen­ty i wielkości skwantyfikowane jako punkt wyjścia ujęcia wskaź­nikowego, pozwalającego na stworzenie syntetycznego obrazu badanego obiektu. Zakładając, że lista dortmundzka da opisową odpowiedź na problemy podstawowe (jakościowe), należałoby zaproponować metody przejścia do badań szczegółowych, w któ­rych przeważałyby kryteria ilościowe. Wiąże się z tym trudność ustalenia rang dla poszczególnych elementów analizy. Nie wiado­mo bowiem, które z nich są bardziej, a które mniej istotne. Pomimo prób podejmowanych przez wiele ośrodków naukowo-ba-dawczych, jak dotąd nie udało się opracować skali punktowej w sposób obiektywnie wartościowy.

Przedstawione mankamenty omawianej listy nie powinny być przeszkodą w jej stosowaniu do diagnozy ergonomicznej stanowis­ka pracy człowieka. Przed rozpoczęciem badania według ergo­nomicznej listy kontrolnej badający powinien dokonać ogólnej oceny najważniejszych aspektów obciążenia pracą na danym stanowisku. W tej ogólnej ocenie należy odpowiedzieć sobie na pierwszych jedenaście pytań oznaczonych numeracją rzymską.

Oto treść pytań ergonomicznej listy kontrolnej CET II w jej drugiej, unowocześnionej wersji.

ERGONOMICZNA LISTA KONTROLA (CET II)

Pytania ogólne

1. Jakie zadania ma robotnik do wykonania i jaki rodzaj informacji

2. jest niezbędny do wykonania pracy?

3. Czy wykonanie zadania wymaga znacznego wysiłku fizycznego?

4. Czy wykonanie zadania wymaga znacznego wysiłku psy­chicznego?

5. Czy praca wymaga znacznego zaangażowania emocjonalnego,czujności lub umiejętności koncentracji?

6. Czy środowisko pracy ma znaczny wpływ na pracownika?

7. Czy organizacja pracy (tempo, przerwy wypoczynkowe itp.) ma znaczny wpływ na pracownika?

8. Czy pożądana jest zamiana niektórych lub wszystkich czynności wykonywanych przez człowieka na wykonywanie przez maszynę lub odwrotnie?

9. Czy wyuczenie wykonywanej pracy wymaga czasu:

• krótszego niż jeden tydzień?

• krótszego niż jeden miesiąc?

• dłuższego niż jeden miesiąc?

10. Czy występujące w pracy czynniki socjo-psychologiczne mają korzystny wpływ na pracownika?

11. Czy czynniki te związane są z samym zadaniem (praca mo­notonna, pozbawiona znaczenia, zbyt prosta lub nieprzyjemna) czy też ze środowiskiem (stosunki międzyludzkie, klimat psy­chiczny)?

12. Czy w pracy mamy do czynienia z potecjalnymi źródłami zagrożenia fizycznego lub psychicznego (np. wypadkami, choro­bami zawodowymi), tak że może ona budzić strach lub odrazę?

A. Przestrzeń pracy

I. Obciążenie fizyczne

Al. Czy został dokonany prawidłowy wybór między pracę siedzącą, stojącą i pracą w ruchu oraz połączeniem tych rodzajów pracy?

Bl. Czy pozycję siedzącą można ułatwić poprzez odpowiednie roz­mieszczenie przyrządów, urządzeń sterujących i przedmiotów pracy?

A2. Czy jest pożądana zmiana pozycji przy pracy?

A3. Czy strefa robocza jest dostatecznie przestrzenna, niezależnie od pozycji pracownika?

B2. Czy jest dość miejsca na nogi, kolana, stopy, łokcie itp.? A4. Czy umieszczenie przyrządów, urządzeń sterujących, przedmiotów pracy ułatwia prawidłową postawę przy pracy?

B3. Czy niewłaściwa postawa jest spowodowana przez:

• maszynę,

• materiał (przedmioty, detale),

• urządzenia sterujące?

A5. Czy wysokość powierzchni roboczej dostosowana jest do postawy i odpowiednia pod względem odległości widzenia?

A6. Czy właściwości powierzchni roboczej są prawidłowe z punktu widzenia:

— twardości,

— elastyczności,

— barwy,

— gładkości itp.?

A7. Czy stanowisko pracy jest dostatecznie przestronne?

B4. Czy brak miejsca spowodowany jest w głównej mierze:

• przez obecność innych pracowników,

• odległością od innych maszyn,

• przez wystające części maszyny,

• przez niewłaściwe rozmieszczenia pojemników, materiału, deta­li itp.?

A8. Czy sterowanie jest ręczne?

B5. Czy zapewniono właściwe sterowanie ręczne przez prawidłowe umiejscowienie przyrządów, urządzeń sterujących itp.?

Cl. Czy umiejscowienie urządzeń sterujących jest przyczyną znacz­nego obciążenia statycznego?

C2. Czy urządzenia sterujące są umieszczone w sposób łatwo dostępny z punktu widzenia postawy?

C3. Czy rękojeści są umieszczone właściwie z punktu widzenia wyma­ganych sił i kierunków ruchów?

C4. Czy rozmieszczenie przyrządów, urządzeń sterujących i detali odpowiada kolejności i częstości wykonywanych ruchów?

C5. Czy rozmiar, kształt, powierzchnia i materiał ręcznych urządzeń sterujących jest odpowiedni z punktu widzenia żądanych sił?

A9. Czy posługiwanie się przyciskami ręcznymi jest konieczne lub pożądane?

B6. Czy powierzchnia przycisku jest dostatecznie duża, odpowiednio wydrążona i czy nie jest zbyt gładka?

B7. Czy opór jest dość mały, aby przy częstym używaniu nie był przyczyną błędów, a dość duży, gdy przycisk służy jako wyłącznik (niebezpieczeństwo) ?

A10. Czy sterowanie pedałami jest konieczne lub pożądane?

B8. Czy uniknięto pedałów, jeśli praca jest stojąca, a ograniczono ich liczbę do dwóch w przypadku pracy siedzącej?

B9. Czy (przy pracy stojącej) — jeśli bezwzględnie konieczne jest stosowanie pedałów — pracownik musi stać ciągle na jednej i tej samej nodze, czy możliwe jest przemienne używanie jednej i dru­giej nogi?

B10. Czy (przy pracy siedzącej) zmiana pozycji reszty ciała jest utrudniona przez używanie jednego lub więcej pedałów?

C6. Czy pedały mogą być używane w pozycji siedzącej i czy stopy mogą być zmieniane?

C7. Czy lokalizacja, rozmiar i konstrukcja pedałów są właściwe?

C8. Czy użyty typ pedału jest odpowiedni ze względu na wymaganą siłę, zasięg i tempo ruchów?

C9. Czy opór pedału jest właściwie dobrany?

A11. Czy konieczne lub pożądane jest sterowanie nożne przyciskami?

B11. Czy opór przycisków jest właściwie dobrany?

B12. Czy przycisk może być wciśnięty palcami zamiast piętą?

A12. Czy wymagane siły są z fizjologicznego punktu widzenia dopu­szczalne?

B13. Czy stopień obciążenia może być zmniejszony przez:

• zmniejszenie wagi obiektów, którymi się manipuluje,

• zastosowanie przeciwwagi,

• użycie pomocniczych urządzeń elektrycznych, hydraulicznych, pneumatycznych,

• przenośników,

• dźwigów, suwnic, wózków?

B14. Czy stopień obciążenia może być zmniejszony poprzez:

• zmianę kierunku sił,

• użycie silniejszych grup mięśniowych,

• ograniczenie czasu skurczu mięśni?

B15. Czy ruchy i siły wymagane do uruchomienia urządzeń sterujących

są dopuszczalne z fizjologicznego punktu widzenia?

B16. Czy transport detali (przedmiotów pracy) jest prawidłowy z punk­tu widzenia ich poruszania się i zatrzymywania (wykorzystaniegrawitacji, prowadnic itp.)?

B17. Czy, jeśli użycie siły jest konieczne, urządzenie sterujące są tak

umieszczone, że ich obsługa nie powoduje zbędnego wysiłku

i niepotrzebnego obciążenia statycznego?

C10. Czy są stosowane szablony zawsze, gdy to możliwe?

A13. Czy są dostępne krzesła i stołki, aby zapobiec niepotrzebnemu

staniu?

B 18. Czy krzesło luh stołek są odpowiednie z punktu widzenia:

— wymiarów pracownika,

— tapicerki (obić),

— wypoczynku pleców,

— wysokości powierzchni roboczej,

— nastawności (możliwości regulowania),

— możliwości wstawania,

— zmian pozycji przy pracy?

B19. Czy pożądane jest krzesło regulowane poziomo lub pionowo?

B20. Czy pożądane jest zastosowanie jednonoźnego stołka?

A14. Czy konieczna jest podpórka pod stopy (podnóżek)?

B21. Czy jest odpowiednia podpórka pod stopy?

B22. Czy jest dość miejsca na podpórkę (podnóżek)?

B23. Czy podnóżek jest właściwy z punktu widzenia: pozycji, wymia­rów, nachylenia, powierzchni?

A15. Czy aa konieczne podpórki pod łokcie, przedramiona, ręce lub plecy?

B24. Czy te podpórki są prawidłowe z punktu widzenia;

• pozycji,

• wymiarów,

• ruchomości i nastawności,

• powierzchni?

A16. Czy podłoga stanowiska (pomieszczenia) roboczego jest właściwa?

B25. Czy podłoga jest odpowiednia pod względem:

• tarcia między podłogą a podpórkami, podeszwami, narzędzia­mi, detalami,

• nachylenia,

• równości,

• przewodnictwa cieplnego,

• twardości, sprężystości?

A17. Czy są używane narzędzia ręczne?

B26. Czy waga narzędzi jest odpowiednia? Czy też za duża lub za mała?

B27. Czy rękojeść narzędzia ma odpowiednie rozmiary i kształty?

B28. Czy narzędzia używane do (precyzyjnej) pracy ręcznej zapewniają dostateczny kontakt powierzchni z ręką?

B29. Czy robocza część narzędzia ma właściwy rozmiar i kształt?

B30. Czy długość trzonu jest właściwa z punktu widzenia pozycji przy pracy i wykonywanej pracy?

B31. Czy trzon ma właściwą elastyczność?

B32. Czy powierzchnia narzędzia jest właściwa z punktu widzenia:

• tarcia między uchwytem narzędzia i ręką,

• przewodnictwa cieplnego?

B33. Czy różne narzędzia mogą być połączone w jedno?

B34. Czy długość narzędzia jest odpowiednia z punktu widzenia unik­nięcia lub zmniejszenia skutków drażnienia ręki (przy precyzyjnej pracy ręcznej)?

B35. Czy narzędzia mają swoje zaplanowane miejsce?

A18. Czy stosowane są pojemniki, skrzynki itp.?

B36. Czy są one odpowiednie z punktu widzenia:

— wagi,

— rozmiarów (gabarytów),

— bezpieczeństwa,

— umiejscowienia?

A19. Czy tempo maszyny może być regulowane zgodnie z biegłością wykonawcy?

A20. Czy zmienność czasu wykonywania pracy jest brana pod uwagę?

A21. Czy konstrukcja maszyny pozwala na dobrą konserwację i remon­ty (dostępność, ryzyko wypadkowe, oświetlenie itp.)?

A22. Czy istnieje niebezpieczeństwo oparzeń?

A23. Czy istnieje stały lub okresowy ucisk mechaniczny na jakieś części ciała?

A24. Czy praca wymaga używania sprzętu ochrony osobistej (ubrania, buty, rękawice, ochrony wzroku, słuchu, maski, hełmy)?

B37. Czy ochrony osobiste upośledzają odbiór informacji?

B38. Czy ochrony osobiste utrudniają poruszanie się lub pracę?

A25. Czy są użyte jakieś środki zabezpieczenia produktów, czy mogą one utrudniać pracę pracownikom?

A26. Czy maszyna wywołuje wrażenie wibracji?

B39. Czy wibracja ma odczuwamy efekt?

B40. Czy są niedogodności spowodowane stałą lub przerywaną wibra­cją?

II. Obciążenie psychiczne

l. Układ wzrokowy:

A27. Czy praca stawia duże wymagania ilościowe i jakościowe co do informacji wizualnej i czy stwarza to specjalne wymagania doty­czące oświetlenia?

B42. Czy różnica w poziomach oświetlenia różnych części powierzchni

roboczej ma ujemny wpływ na warunki pracy?

B43. Czy rozmiary obiektów stwarzają trudności w postrzeganiu?

C11. Czy konieczne jest używanie pomocy optycznych?

Dl. Czy pomoce optyczne są odpowiednie z punktu widzenia:

— pola widzenia,

— rozmiarów,

— ogniskowej,

— powiększenia?

B44. Czy małe różnice jasności (lub barwy) pomiędzy częściami lub detalami i otoczeniem stwarzają trudności w postrzeganiu (kontrast)?

B45. Jeżeli obiekty są poruszane mechanicznie, czy ten ruch stwarza trudności w postrzeganiu lub wykonywaniu czynności?

C12. Czy ruch obiektów stwarza potrzebę specjalnej adaptacji?

B46. Czy są specjalne wymogi dotyczące postrzegania barw lub też czy należy zalecić ich wprowadzenie?

C13. Czy barwy są użyte odpowiednio z punktu widzenia możliwości ich rozróżniania w świetle dziennym i sztucznym (kolor, kont­rast)?

C14. Czy otoczenie, jasność oświetlenia i dobór kolorów czynią mało

prawdopodobnym ryzyko pomylenia barw?

C15. Czy barwy w świetle dziennym i sztucznym są właściwe również

z punktu widzenia:

• rodzaju pracy,

• pożądanego kontrastu,

• zgodności z ogólnie przyjętymi zasadami lub zwyczajami (sy­gnalizowanie niebezpieczeństwa)?

B47. Czy istnieje możliwość olśnienia na stanowisku roboczym lub w jego otoczeniu?

C16. Czy olśnienie może być spowodowane przez:

— nie osłonięte źródło światła,

— odbijające światło płaszczyzny lub części maszyn,

— okna,

— inne przyczyny?

B48. Czy poziom oświetlenia jest odpowiedni z punktu widzenia wymo­gów wzrokowych?

Cl7. Czy poziom oświetlenia powinien być zwiększony:

— ogólnie — w dzień/w nocy,

— miejscowo — w dzień/w nocy?

C18. Czy poprawa innych cech oświetlenia jest konieczna lub pożąda­na?

Cl9. Ogólne oświetlenie;

1) nadmierne migotanie (efekt stroboskopowy),

2) barwa,

3) umiejscowienie źródeł światła,

4) odległość (akomodacja),

5) widzenie obuoczne,

6) rozmiar pola widzenia ze względu na:

• przyrządy,

• detale i otoczenie,

• urządzenia sterujące.

C20. Miejscowe oświetlenie:

1) nadmierne migotanie (efekt stroboskopowy),

2) barwa,

3) mniej scowienie źródeł światła,

4) odległość (akomodacja),

5) widzenie obuoczne,

6) rozmiar pola widzenia ze względu na:

• przyrządy,

• detale i otoczenie,

• urządzenia sterujące.

A28. Czy światła ostrzegawcze zwracają na siebie uwagę i czy są

umieszczone w środku pola widzenia w warunkach pracy (światło

słoneczne, zasłaniające przedmioty)?

B49. Czy są one dostateczne pod względem liczebności i jakości?

C21. Czy są one w środku pola widzenia?

2. Układ słuchowy:

A29. Czy są używane sygnały dźwiękowe?

B50. Czy sygnały dźwiękowe mają prawidłową jakość fizyczną?

C22. Czy można odróżnić sygnały dźwiękowe o różnym znaczeniu (jeden od drugiego) poprzez różnicę w:

• czasie trwania,

• częstotliwości,

• poziomie głośności,

• układzie dźwięków?

C23. Czy sygnały dźwiękowe mogą być łatwo wyodrębnione z normal­nego hałasu pomieszczenia?

A30. Czy zadanie wymaga porozumienia się za pomocą mowy?

B51. Czy normalne porozumienie się jest utrudnione przez poziom hałasu w pomieszczeniu roboczym?

A31. Czy wykonywanie zadania wymaga odbierania innych informacji słuchowych?

B52. Czy odbiór tych informacji może być utrudniony przez sygnały dźwiękowe lub normalny hałas pomieszczenia?

B53. Czy praca wymaga zmniejszonego poziomu hałasu?

3. Inne zmysły:

A32. Czy praca stawia specjalne wymagania innym zmysłom (dotyk, kinestezja, równowaga, smak, węch)?

B54. Czy praca stawia wysokie wymagania przed zmysłem dotyku?

C24. Czy różne części, gałki i narzędzia mogą być łatwo odróżnione dotykiem?

C25. Czy części, gałki i narzędzia mogą być rozpoznane po ich pozycji?

B55. Czy praca stawia wysokie wymagania zmysłowi równowagi?

B56. Czy praca wymaga rozwiniętego zmysłu czucia głębokiego (prioproceptywnego)?

B57. Czy praca stawia wysokie wymagania przed zmysłem węchu, smaku?

4. Drogi informacji:

A33. Czy używane są zegary (tablice wskaźnikowe), urządzenia syg­nalizacyjne i urządzenia sterujące?

B58. Czy przyrządy pomiarowe i urządzenia sterujące mogą być łatwo zlokalizowane, rozróżniane i właściwie stosowane?

C26. Czy umiejscowienie przyrządów jest właściwe i łatwe do rozpo­znania?

D2. Czy odczyt wskazań nie wymaga zbędnych ruchów głowy lub ciała?

D3. Czy urządzenia, które mają być obserwowane, są odpowiednie ze względu na:

• postawę,

• zasięg ramion,

• odległość widzenia,

• kierunek widzenia?

C27. Czy każdy wskaźnik można łatwo odróżnić od innego przez:

• pozycję,

• kształt,

• barwę,

• inne jakości?

C28. Czy poprzez odpowiednie ugrupowanie wskaźników można zmniejszyć obciążenie psychiczne?

D4. Czy jest możliwe ugrupowanie różnych rodzajów wskaźników w różnych płaszczyznach?

D5. Czy grupy wskaźników specyficznych rodzajów mogą być roz­dzielone za pomocą różnych pól lub kolorów?

D6. Czy podziałki skal wskaźników są identyczne tak dalece, jak to jest możliwe?

D7. Wskaźnik jest umieszczony blisko odpowiedniego urządzenia sterującego?

D8. Czy najważniejsze i najczęściej używane przyrządy pomiarowe mają najlepszą pozycję w normalnym polu widzenia?

D9. Czy najczęściej używane przyrządy pomiarowe są zgrupowane razem w tym samym obszarze widzenia?

C29. Czy czytelność wskaźników jest właściwa?

D10. Czy konieczne dane mogą być szybko odczytane ze wskaźników

z żądaną dokładnością?

D11. Czy skale mają prawidłową podziałkę i tak prostą, jak to możliwe?

D12. Czy litery, cyfry, kreski podzialkowe odpowiadają standardom pod względem odległości, z której następuje odczyt?

D13. Czy wskazówka jest prosta i pozwala na łatwe odczytanie liczby?

D14. Czy wskazówka jest zamontowana tak, aby paralaksa była jak najmniejsza?

D15. Czy uniknięto nadmiernych różnic w jasności między wskaź­nikami, tablicami a tłem?

D16. Czy w czytelności wskaźników nie przeszkadza odblask od źródeł światła?

D17. Czy uniknięto olśnienia od urządzeń sygnalizacyjnych?

D18. Czy uniknięto cieni od wskazówek, obramowań i urządzeń sterują­cych?

D19. Czy odległość odczytu jest ograniczona do +70 cm, jeśli w czasie odczytu muszą być poruszone gałki sterujące?

D20. Czy wybrany układ cyfrowy podzialek minimalizuje błędy od­czytu?

C30. Czy dokładność i wydajność urządzeń sygnalizacyjnych dostoso­wana jest do zadań?

D21. Czy dokładność przyrządów jest zgodna z żądaną dokładnością odczytu?

D22. Czy błędy są zminimalizowane przez odpowiednie zaprojektowa­nie przyrządu?

D23. Czy urządzenia sygnalizacyjne dają pożądaną informację do­statecznie szybko i dokładnie?

— czy jest stosowany w razie konieczności odczyt cyfrowy (bezpo­średni)?

— czy jest użyta ruchoma wskazówka dla oszacowania stopnia odchylenia i dla wyrównania odchylenia?

— czy tarcza jest uproszczona w takim stopniu, w jakim to jest możliwe?

— czy mogą być użyte strefy barwne zamiast cyfr lub kresek podziałkowych, jeśli informacja ma charakter wyłącznie kont­rolny?

C31. Czy istnieje wystarczająca zgodność między wskaźnikami?

D24. Czy ugrupowanie wskaźników jest zgodne z nastpstwem odczytu tych wskaźników?

D25. Czy wskaźniki w prawidłowej pozycji roboczej mają jednakowy kierunek (pionowy lub poziomy)?

D26. Czy ten sam kierunek ruchu wskazówki ma takie samo znaczenie na wszystkich wskaźnikach?

D27. Czy rozmieszczenie wskaźników na tablicach i deskach jest takie samo, jeśli tablice i deski służą podobnym celom?

D28. Czy jest wystarczająca zgodność między urządzeniami sygnalizacyjnymi a sterującymi?

C32. Czy jest używany sygnał ostrzegawczy, aby ukazać defekt przyrządu pomiarowego?

C33. Czy urządzenia sterujące (gałki i przyciski) są prawidłowo umiejscowione i skonstruowane?

D29. Czy możliwe jest uniknięcie pozycji wyłączników obrotowych różniących się o 180°?

D30. Czy jest możliwe niezwłoczne spostrzeżenie, jaką sytuację wskazuje urządzenie sterujące (np. włączone — wyłączone)?

D31. Czy sterująca ręka utrudnia odczyt wskaźnika?

D32. Czy jest możliwe wskazanie pozycji zerowej przez zatrzymanie?

D33. Czy można poprawić rozpoznawalność urządzeń sterujących poprzez różnicę kształtu, barwy, rozmiarów?

B. Metody pracy

I. Obciążenie fizyczne

A34. Czy postawa przy pracy ma niekorzystny wpływ na obciążenie mięśniowe (dynamiczne, statyczne) i wydatek energetyczny?

B59. Czy dokonano właściwego wyboru pomiędzy pozycją siedzącą, stojącą i pracą w ruchu lub kombinacją tych pozycji?

B60. Czy duże grupy mięśniowe podlegają znacznym obciążeniom statycznym ze względu na postawę?

C34. W jaki sposób obciążenie statyczne może być zmniejszone (zmiana postawy)?

B61. Czy pozycja przy pracy umożliwia właściwą pracę dynamiczną?

C35. Czy zmiana pozycji jest pożądana i możliwa?

A35. Czy praca jest związana z małym lub pozbawionym znaczenia obciążeniem mięśniowym (statycznym lub dynamicznym)?

B62. Czy w takim przypadku możliwe jest wykonywanie dodatkowych zadań?

B63. Czy jest możliwość zbędnego zmęczenia małych grup mięśnio­wych?

A36. Czy praca jest związana z dużym codziennym obciążeniem mięś­niowym (dynamicznym)?

B64. Czy praca wymaga podnoszenia lub dźwigania dużych ciężarów?

C36. Jeśli ciężary muszą być podnoszone lub dźwigane, to:

— jaki jest ich normalny ciężar?

— czy muszą być przenoszone na ramionach z zaangażowaniem pasa barkowego?

• czy muszą być przenoszone rękami?

• czy muszą być podnoszone z poziomu?

• czy mogą być podnoszone we właściwej pozycji?

• czy drogi przejścia wolne są od przeszkód?

B65. Czy ciężkość pracy związana jest z chodzeniem, wspinaniem się, ciągnięciem, pchaniem lub podobnymi czynnościami?

C37. Czy to obciążenie może być w jakikolwiek sposób zmniejszone?

B66. Czy w pracy występują obciążenia szczytowe?

C38. Jeśli tak, to jaka jest ich częstość i czas trwania?

C39. Czy te obciążenia (stopień, czas trwania, liczba) mogą być zmniejszone przez zastosowanie środków technicznych?

B67. Czy praca zapewnia dobrą przemienność wysiłku i odpoczynku oraz dynamicznych i statycznych elementów obciążenia?

A37. Czy praca powoduje znaczne obciążenie statyczne?

B68. Czy są grupy mięśniowe podlegające obciążeniom statycznym ze względu na trzymanie materiału lub narzędzi czy też postawę przy pracy?

C40. Czy zaangażowane są grupy dużych mięśni (postawa, noszenie ciężarów)?

C41. Czy zaangażowane są grupy małych mięśni?

B69. Czy ma miejsce dobra przemienność wysiłku i odpoczynku oraz dynamicznych i statycznych elementów obciążenia?

A38. Czy obciążenia są rozłożone na różne grupy mięśni?

B70. Czy są zaangażowane małe czy duże grupy mięśniowe? Czy obciążenie mięśniowe dotyczy w przeważającej mierze ramion, nóg, karku, kręgosłupa, małych mięśni palców, rąk?

B 71. Czy dodatkowe (wtórne) czynności wchodzące w zakres pracy prowadzą do zróżnicowania w rozkładzie obciążenia mięśniowego?

C42. Czy liczba czynnych grup mięśniowych może być ograniczona przez zastosowanie podpórek?

C43. Czy kolejność skurczów mięśniowych jest prawidłowa?

C44. Czy można uniknąć niepożądanego przemieszczenia środka ciężko­ści ciała i/lub skrętów ciała?

A39. Czy struktura ruchów jest prawidłowa?

B72. Czy struktura ruchów i kierowanie ruchami powoduje zbędny

wysiłek mięśniowy?

C45. Czy przyjęty sposób pracy zawiera ruchy zbędne?

C46. Czy uproszczenie ruchów jest możliwe i pożądane?

C47. Czy ruchy ściśle kierowane mogą być zastąpione przez swobodne (balistyczne)?

C48. Czy energia kinetyczna jest racjonalnie używana?

D34. Czy można uniknąć strat energii kinetycznej?

C49. Czy istnieje możliwość uniknięcia kombinacji ruchów dokładnych i wielkiego wysiłku mięśniowego?

B73. Czy pracownik ma dostateczną swobodę wyboru struktury ruchów?

C50. Czy jest dostateczna możliwość wykonywania ruchów swobodnych?

C51. Czy kierunek, umiejscowienie i długość ruchów są właściwe z punktu widzenia potrzebnych sił, dokładności, czasu, zapobiegania wysiłkowi statycznemu, symetrii i rytmu ruchów?

C52. Czy nie ma nadmiernych ruchów w stawach?

C53. Czy jest pożądane i możliwe uczynienie stereotypu ruchów mniej zmiennym?

B74. Czy stereotyp ruchowy jest dokładnie przepisany, a jeśli tak, to czy jest prawidłowy?

C54. Czy ruchy są rytmiczne?

CS5. Czy lewa i prawa ręka (noga, stopa) są używane przemiennie, jeśli zachodzi potrzeba, a ruchy symetryczne nie są możliwe?

C56. Czy jednoczesne ruchy prawej i lewej ręki mogą być ułatwione przez:

• umiejscowienie źródeł informacji,

• umiejscowienie urządzeń sterujących?

C57. Czy kolejne czynności nakładają się na jeden stereotyp?

C58. Czy czynności składają się z dokładnie kierowanych ruchów?

II. Obciążenie psychiczne

A40. Czy praca wymaga posługiwania się urządzeniami sterującymi? B75. Czy kierunek poruszania urządzeń sterujących jest skoordynowany z efektem?

C59. Czy następującym ruchom sterów zawsze odpowiada następujący efekt:

do przodu — otwarcie, w przód, więcej,

na lewo — zamknięcie, w lewo, mniej,

na prawo — otwarcie, w prawo, więcej.

C60. Czy rozmieszczenie przyrządów dających informację jest zgodne z rozmieszczeniem odpowiadających im rękojeści, gałek itp.?

B76. Czy urządzenia sterujące się umieszczone w kolejności wykonywa­nia zadania?

B77. Czy urządzenia sterujące mogą być łatwo rozpoznane po kształcie, wymiarach, oznakowaniu, barwie przy normalnym użytkowaniu i w sytuacjach awaryjnych?

B78. Czy urządzenia sterujące są umieszczone tak blisko, jak to jest

możliwe, odpowiednich źródeł informacji?

A41. Czy praca wymaga wielkiej dokładności ruchów?

B79. Czy (jeśli dokładność jest wymagana) urządzenia sterujące pozwalają na dokładne ruchy?

B80. Czy narzędzia są odpowiednie z punktu widzenia dokładności

ruchów?

A42. Czy praca wymaga używania sygnałów?

B81. Czy sygnały mogą być łatwo pomylone?

C61. Czy pomylenie sygnałów może mieć poważne konsekwencje? B82. Czy sygnały oznaczają zawsze to samo?

B83. Czy robotnicy używają nieoficjalnych sygnałów?

C62. Czy te nieoficjalne sygnały są tak samo lub nawet bardziej godne zaufania, czy też robotnicy stosują je dlatego, że łatwiej są odbierane?

C63. Jeśli robotnicy wolą sygnały proste, łatwiejsze w odbiorze, choć mniej godne zaufania, czy oznacza to, że oficjalny system sygnałów powinien być ulepszony?

A43. Czy do wykonania pracy niezbędne są jakieś dane?

B84. Czy te dane muszą być przekazane przed podjęciem pracy?

B85. Czy potrzebne jest użycie tabel, list itp., czy jest to skuteczne? B86. Czy przed podjęciem czynności muszą być porównane różne dane?

B87. Czy podejmowane czynności są ściśle przepisane czy też mogą być improwizowane?

B88. Czy konieczna jest ocena danych?

B89. Czy istnieją standardy porównawcze (normy kontrolne) i czy są regularnie stosowane?

A44. Czy istnieje możliwość popełnienia prostych błędów?

B90. Czy akcesoria i obiekty mogą być łatwo pomylone?

C64. Czy pomylenie tych części może mieć poważne konsekwencje? B91. Czy ruchy mogą być łatwo pomylone?

C65. Czy pomylenie ruchów może mieć poważne konsekwencje?

B92. Czy części, które mają być montowane, dostarczane są w kolejności, w jakiej mają być montowane?

C66. Czy dobieranie, pasowanie i montaż mogą być wykonane szybko

i dokładnie za pomocą dotyku?

A45. Czy pracownik otrzymuje konieczne informacje (ilościowe, jakoś­ciowe) dotyczące toku procesu i produkcji w dostatecznie skróco­nej formie?

A46. Czy jest możliwość przerw w pracy na śledzenie procesu?

IIa. Obciążenie psychiczne, przepływ informacji

A47. Czy tempo informacji stwarza duże obciążenie psychiczne?

B93. Czy tempo informacji nie przekracza wydolności umysłowej operatora i nie przeciąża go?

C67. Czy możliwe jest zmniejszenie liczby sygnałów w jednostce czasu, liczby sygnałów z jednego źródła, liczby źródeł sygnałów?

B94. Czy wszystkie te dane są niezbędne w pracy?

B95. Czy, jeśli jakiś analizator jest przeciążony, obciążenie może być zmienione na bardziej równomierne?

B96. Czy istnieje prawdopodobieństwo, że tempo informacji niedo­statecznie obciąża pracownika?

A48. Czy jakość informacji nie stwarza obciążeń psychicznych?

B97. Czy dane potrzebne do wykonania zadania są oczywiste, niedwu­znaczne i adekwatne?

C68. Czy różne urządzenia sygnalizacyjne, dające odmienne informa­cje, różnią się więcej niż pod jednym względem?

C69. Czy system przekazywania informacji poprzez urządzenia syg­nalizacyjne nie jest zbyt szczegółowy?

B98. Czy sygnały, dla których wskazana jest preferencja, mają wyższą wartość ostrzegawczą?

C70. Czy informacja krytyczna ma swoją wartość ostrzegawczą?

C71. Czy istnieją jakieś rzadko pojawiające się sygnały, które są nośnikiem istotnych informacji? Czy mają większą niż zwykła wartość zwracającą uwagę?

C72. Czy informacja, która ma być przyjęta jednym rzutem oka, składa się z więcej niż pięciu różnych elementów?

B99. Czy właściwy zmysł jest użyty do percepcji odpowiednich syg­nałów (niebezpieczeństwo — słuch, normalny bieg maszyny — wzrok, rozróżnienie urządzeń sterujących — dotyk)?

C73. Czy sygnały pilne są przekazywane jako dźwiękowe?

C74. Czy jest pożądane zastąpienie sygnałów optycznych innymi?

C75. Czy sygnały mają powszechnie przyjęte znaczenie (np. czerwony kolor — niebezpieczeństwo)?

B100. Czy są możliwe reakcje na ten sam sygnał, gdy tylko jedna jest bardziej odpowiednia?

C76. Czy robotnik może być natychmiast poinformowany o skutkach złego wyboru odpowiedzi na sygnał?

C77. Czy skutki złego wyboru są ważne?

A49. Czy czas na przetworzenie informacji stwarza duże obciążenie psychiczne?

B101. Czy wszystkie przesłanki decyzji są przedstawione we właściwym czasie i we właściwej kolejności?

C78. Czy występują jakieś elementy dwuznaczne lub niejasne, które prowadzić mogą do błędów?

B102. Czy jest przewidziany odpowiedni czas w cyklu produkcyjnym na podjęcie decyzji i jej wykonanie?

B103. Czy pracownik otrzymuje konieczne informacje (ilościowe, jakościowe) dotyczące toku procesu i produkcji w dostatecznej skróconej formie?

B 104. Czy jest przewidziana możliwość szybkiego sprzężenia zwrotnego pomiędzy ruchem korygującym a obsługiwanym układem?

B105. Czy jest możliwe, aby sygnały z różnych źródeł pojawiały się jednocześnie?

C79. Czy (jeśli się to może zdarzyć) jest wskazana określona preferen­cja?

B 106. Czy istnieje konieczność odbierania sygnału w czasie, gdy robot­nik zajęty jest śledzeniem procesu?

B 107. Czy identyczne lub podobne sygnały nadchodzą przez dłuższy czas i są często powtarzane?

B 108. Czy uzyskana informacja musi być pamiętana dłużej niż kilka sekund?

B 109. Czy ważny sygnał nie trwa krócej niż jedną sekundę? Czy sygnały są powtarzalne? Czy działają na różne narządy zmys­łów?

B 110. Czy napięcie uwagi jest dłuższe niż około 20 minut, jeśli sygnał może nadejść w każdej chwili, a zdarza się rzadziej niż około cztery razy na pół godziny?

C. Obciążenie środowiskiem

A50. Czy warunki klimatyczne leżą w strefie komfortu? Bili. Czy — j eśli praca odbywa się poza strefą komfortu cieplnego — jest to spowodowane:

— temperaturą powietrza,

— wilgotnością,

— ruchem powietrza,

— promieniowaniem?

C80. Czy praca jest wykonywana w krańcowych temperaturach (wysoka, niska)? Jaki jest rząd (przedział) temperatury powietrza wydziału — w lecie, w zimie?

C81. Czy ogrzewanie pomieszczenia gwarantuje mniej lub bardziej stałą temperaturę powietrza środowiska pracy?

C82. Jaki jest rząd wielkości powietrza, przedział wilgotności wy­działu — w lecie, w zimie?

C83. Czy promieniowanie od lub do robotnika istnieje i czy może być przyczyną nieprzyjemnego lub nadmiernego przegrzania lub oziębienia?

D35. Czy miejsce pracy jest w pobliżu ciepłych lub zimnych powierz­chni?

C84. Jeśli jest efekt chłodzący ruchu powietrza, czy jest on nie­przyjemny lub nadmierny?

C85. Czy przy pracy odbywającej się poza strefą komfortu czas pracy i przerwy są dostosowane do zimna lub gorąca?

D36. Czy są środki zapobiegawcze przeciw niekomfortowym warun­kom klimatycznym?

D37. Czy te środki zaradcze nie przeszkadzają w pracy?

C86. Czy człowiek w czasie swej dziennej pracy jest narażony na gwałtowne zmiany warunków klimatycznych?

D38. Czy gwałtowne zmiany warunków klimatycznych są wynikiem procesu pracy?

D39. Czy wynikają one z tego, że musi zmieniać miejsce przebywania?

A51. Czy hałas w środowisku pracy jest przykry dla pracownika i czy wpływa na jego pracę?

B112. Czy jest ryzyko uszkodzenia słuchu przez hałas?

C87. Jaki jest poziom głośności i widmo hałasu?

D40. Czy przeważa określona wysokość dźwięków czy też jest ona zmienna?

B113. Czy intensywność i jakość hałasu jest stała czy zmienna?

B114. Czy źródło hałasu jest:

— poza fabryką,

— w fabryce,

— w sąsiednich działach,

— w danym wydziale?

C88. Czy hałas jest spowodowany manipulacją materiałem lub narzę­dziami, czy też przez maszyny?

B115. Czy jest użyty odpowiedni materiał izolacyjny lub pochłaniają­cy?

C89. Czy źródła hałasu są odpowiednio izolowane?

C90. Czy przy źródle hałasu zastosowano odpowiednie środki tech­niczne?

D41. Czy najhałaśliwsze maszyny ulokowano tak daleko od pracow­nika, jak to jest możliwe?

A52. Czy metody pracy powodują emisję energii nieprzyjemnej lub szkodliwej dla pracownika (promieniowanie ultrafioletowe, joni­zujące itp.)?

A53. Czy wskutek pracy powstaje narażenie na chemiczne czynniki szkodliwe lub pył?

B116. Czy mogą one być nieprzyjemne lub stanowią zagrożenia dla zdrowia pracownika?

C91. Czy stosowanie technicznych środków zapobiegawczych przeciw szkodliwosciom chemicznym i pyłom jest konieczne i wykony­wane?

D42. Czy użyte środki ochronne nie utrudniają pracy?

A54. Czy użycie ochron osobistych jest konieczne z przyczyn obciążeń środowiskowych?

B117. Czy użyte środki ochronne nie utrudniają pracy?

A55. Czy jakość oświetlenia jest odpowiednia?

B118. Czy natężenie oświetlenia jest dostateczne?

B119. Czy nie występują zbyt wielkie różnice poziomu oświetlenia?

B120. Czy barwa światła nie jest przyczyną trudności?

B121. Czy kierunek strumienia świetlnego jest prawidłowy z punktu widzenia zapobiegania oślnieniu?

B122. Czy źródła światła sztucznego nie są przyczyną promieniowania cieplnego, mogącego mieć wpływ na pracownika?

D. Organizacja pracy

A56. Czy praca jest zmianowa?

B 123. System zmian:

• 2 zmiany,

• 3 zmiany,

• 4 zmiany,

• zmienny czas zmian.

C92. Jaki jest normalny czas pracy:

• dzienny,

• tygodniowy?

C93. Jakie są regulaminowe przerwy płatne?

D43. Ile jest średnio godzin nadliczbowych:

— dziennie,

— tygodniowo?

A57. Czy określone przerwy wypoczynkowe są włączone w samą metodę pracy?

B 124. Jak długie są te przerwy?

C94. Jaki jest ich rozkład w ciągu dnia roboczego?

D44. Czy tok pracy pozwala robotnikowi na dowolne przerwy wypo­czynkowe?

A58. Czy tempo pracy jest wymuszone?

B 125. Czy robotnik musi się dostosować do tempa narzuconego przez maszynę?

C95. Czy wymuszone przez maszynę lub taśmę tempo pracy jest niezbędne czy też można tego uniknąć poprzez wprowadzenie rezerwy zapasów?

C96. Jeśli system wymuszonego tempa jest stosowany, czy szybkość maszyny jest uregulowana według tempa założonego czy też tempa dowolnego robotników, według naturalnej zmienności czy też przy założeniu tempa jednakowego?

C97. Czy pozwolono na maksymalną tolerancję (czas zasilania w sto­sunku do całego czasu operacji)?

B126. Czy praca jest zakordowana i czy założona norma jest prawid­łowa?

C98. Czy przy organizacji pracy wzięto pod uwagę zmienność tempa pracy i związane z tym zmiany wydajności?

B127. Czy robotnicy są dobierani do poszczególnych zespołów z punktu widzenia ich wydajności?

C99. Czy są na taśmie odpowiednie miejsca, gdzie można gromadzić rezerwy między jednym a drugim wykonawcą?

D45. Czy dopuszczalne są odpowiednie odchylenia np. czasu niezbędnego do właściwego ułożenia detalu w stosunku do czasu operacji?

B128. Czy odpowiedni wykonawcy są dobierani zarówno z punktu widzenia zmienności, jak i szybkości wykonywania pracy?

A59. W jakim stopniu można zmienić obciążenie przez zmianę przestrzegania układu pracy lub rozdziału poszczególnych czynności?

E. Obciążenie czynnościowe i całkowite

A60. Czy praca fizyczna jest:

— lekka,

— umiarkowana,

— raczej ciężka,

— ciężka,

— bardzo ciężka?

B129. Czy przy pracy ciągłej średnia częstość tętna (średnia w grupie pracowników w czasie dniówki roboczej) mieści się w następują­cych przedziałach?

dopuszczalna średnio granica ocena

85 95 lekka

85 - 88 95 - 98 umiarkowana

89 - 94 99 -105 raczej ciężka

95-100 106-112 ciężka

101-110 113-130 bardzo ciężka

B130. Czy przy pracy ciągłej liczba oddechów wynosi średnio (pozaprzerwami) mniej niż 15 na min, więcej niż 30 na min?

B131. Czy wydatek energetyczny w czasie pracy w kcal/min wynosi średnio (brutto) z wyłączeniem przerw:

- mniej niż 2,5,

- 2,5-3,0,

- 3,0-4,0,

- 4,0 - 5,0,

- powyżej 5,0?

B132. Przy pracy nieciągłej (szczytowe obciążenia) określić liczbę tętna w 15 s, po obciążeniu.

B133. Czy liczba uderzeń tętna wraca do normy między szczytami obciążenia?

A61. Czy praca jest powodem stałego, widocznego pocenia się?

A62. Czy można oczekiwać znacznego podniesienia się temperatury ciała (0,5°C) w czasie godzin pracy?

A63. Czy można oczekiwać bezpośrednich lub odległych następstw w samopoczuciu i zdrowiu pracowników?

B 134. Oblicz i podaj przyczyny przeniesień i zwolnień z pracy.

B135. Oblicz dane chorobowości zawodowej (objawy i oznaki, przenie­sienia ze względów lekarskich, absencja chorobowa).

A64. Czy praca jest odpowiednia dla mężczyzn, kobiet, młodocianych, osób starszych, ze względu na obciążenie fizyczne lub psy­chiczne?

A65. Spróbuj oszacować fizyczne oraz psychiczne obciążenie wynika­jące z miejsca i metod pracy, a następnie obciążenie środowisko­we wynikające z organizacji pracy, dzieląc je na pięć klas: lekkie, umiarkowane, raczej ciężkie, ciężkie, bardzo ciężkie. Zakreśl odpowiednie pola.

Obciążenie pracownika	Przestrzeń i metody pracy		Środowisko	Organizacja pracy
	fizyczne	psychiczne
Lekkie
Umiarkowane
Raczej ciężkie
Ciężkie
Bardzo ciężkie

A66. Czy połączenie fizycznych i psychicznych obciążeń obniża wydajność albo poprzez wymaganie jednoczesnych czynności, albo ze względu na tworzenie zbyt ciężkiego, mieszanego stresu?

F. Wydajność układu

A67. Czy prowadzi się analizę wydajności i kontrolę błędów produkcyjnych?

B136. Czy analiza błędów robotników, nieodpowiednich produktów, zniszczenia narzędzi itp. (w miarę możliwości jako funkcji pory dnia lub wydajności pracy) daje wskaźniki dotyczące instrumen­tów pomiarowych, urządzeń sterujących, oświetlenia sprzężeń zwrotnych, metod szkolenia i zmęczenia?

A68. Czy jest pożądana zmiana w kryteriach oceny produkcji?

B137. Czy jest wskazana zmiana opracowania konstrukcyjnego wyrobu lub norm produkcyjnych z uwagi na:

— wymaganą dokładność ruchów,

— niezbędne siły,

oraz na łatwość dostępu:

— w produkcji,

— w transporcie,

— w korzystaniu przez użytkownika,

— w służbie konserwacyjno-remontowej?

Przy odpowiedziach na pytania ergonomicznej listy kontrolnej duże usługi oddaje „Pomocnicza karta odpowiedzi ergonomicznej listy kontrolnej", opracowana przez tego samego autora.

Pomocnicza karta odpowiedzi ergonomicznej listy kontrolnej CET II (wersja eksperymentalna według Ogińskiego):

Zakład pracy ...................................................................................................

Wydział ..........................................................................................................

Oddział ...........................................................................................................

Stanowisko pracy ...........................................................................................

Karta została wypełniona w dniu/w okresie ..................................................

Zespół w składzie ..........................................................................................

Oceny ustalone na podstawie ergonomicznej listy kontrolnej mogą służyć jako materiał informacyjny tak dla służby bhp, jak i — przy analizowaniu danych z punktu widzenia fizjologii i higieny pracy — dla lekarzy, mogących na podstawie takich ocen z łatwością ustalić

wskazania i przeciwwskazania do zatrudnienia. Można zatem stwier­dzić, że zastosowanie listy kontrolnej w dużym stopniu ułatwia prze­prowadzenie analizy, stwarzając możliwość współpracy specjalistów różnych dyscyplin. Sposób przedstawienia wyników przy zastosowaniu podziału na elementy oraz w układzie tabelarycznym, w którym propozycje zmian ergonomicznych podporządkowane są poszczególnym elementom analizy, daje przejrzyście usystematyzowany materiał do dyspozycji osób odpowiedzialnych za właściwe wyposażenie i organiza­cję stanowiska pracy.

Pytania kontrolne

1. Grupy metod badawczych stosowanych w ergonomii.

2. Metodyka kompleksowej oceny uciążliwości pracy.

3. Procedura oceny ergonomicznej stanowisk pracy na przykładzie przemysłu włókienniczego.

4. Zagadnienia analizy ergonomicznej ujęte w liście dortmundzkiej.

Literatura zalecana

Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., Łódź 1995.

Kania J.: Metody ergonomiczne, PWE, Warszawa 1980.

Mirski Z.: Kształtowanie wnętrz produkcyjnych. Wydawnictwo „Ar­kady", Warszawa 1986.

Olszewski J.: Postęp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyśle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1993.

110

284

definicje ergonomii:

- J. Rosner

- A. Gilpin

-J. Koczocik--Przedpelska

- S. Kamiński

-statut IEA

rodzaje układów automatycznych

fizjologiczne kryterium klasyfikacji postaci pracy

schemat klasyfikacyjny wg A. Atzlera

Ppm

D poż

K nsps

K sps

definicje bhp

---